Morgunblaðið - 07.09.1993, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. SEPTEMBER 1993
L’Orfeo - Favola in musica
Breytt Jojónusta
- sniáin aá
mannlegum
joöríu m
sk ráning ka fin
í alla fl o kka og námskeið!
KORTAKERFIÐ
■ Rautt kort.
Rauða kortið eru líkast því sem áður gerðist hjá
okkur í JSB. Þetta kort hentar þeim konum sem eru
I tilbúnar að binda sig við ívo ákveðna tíma
i viku, en auk þess geta þær svo mætt í tvo
frjálsa tima á fóstudögum og laugardögum.
Rauð kort hafa forgang í þann flokk sem
viðkomandi skráir sig í. Skráning er
takmörkuð.
Tveir
fostir tírrtar
°8 tveir
frjálsir
1 hverri
viku.
■ Grænt kort.
Grænt kort gildir í alla flokka alla daga vikunnar þar
til flokkarnir eru fullsétnir. Þessi kort eru miðuð v/ð_
þarfir þeirra sem viija hafa sveigjanleika
á mætingu og ástundun.
TOPPI TIL TÁAR
Uþpbyggilegt lokað námskeið.
Fimm tímar i viku, sjö vikur i senn.
Strangur megrunarkúr sem fylgt er eftir
daglega með andlegum stuðningi,
einkaviðtölum og fyrirlestrum um
mataræði og hollar lífsvenjur.
Heilsufundir þar sem farið er yfir fórðun, klæðnað,
framkomu og hvernig á að efla sjálfstraustið.
Þetta námskeið er eingöngu ætlað þeim konum sem
berjast við aukakílóin.
f|f
Barnapössun
í Suðurveri
alla daga
frá kl. 9-16.
Leikhorn fyrir
krakkana
í Hraunbergi.
SUÐURVERI • HRAUNBERGI 4
Hringið og
pantið kort
eða skráið
ykkur í flokka.
Sfml 813730
og 79988.
eftir Halldór Hansen
ÞAÐ VAR í Flórens á Ítalíu í
byrjun 17. aldar að óperan sá
fyrst dagsins ljós. Annars vegar
voru húmanistar að reyna að
endurvekja hina fornu grísku
harmleiki, en hins vegar var ver-
ið að þróa tónlist þar sem einni
rödd var ætlað að tjá sig við
aðra. í þeirri tónlist var ein-
söngsröddin aðaltjáningartækið
og hlutverk hennar að tjá per-
sónulegar og mannlegar tilfinn-
ingar.
Claudio Montverdi var með fyrstu
meisturum barokktónlistar á Ítalíu.
Hann fæddist í Cremona 15. maí
1567 en lést í Feneyjum 29. nóvem-
ber 1643. Hann stundaði nám hjá
Ingegneri í Cremona og 25 ára gam-
all var hann ráðinn til starfa við
hirðina í Mantúa. Árið 1601 gerðist
hann tónlistarstjóri við þá sömu
hirð, enda vel þekktur fyrir tónsmíð-
ar sínar. En umdeildur var hann
engu að síður og fór sínar eigin
götur, sérlega í því sambandi að
nýta sér allar þekktar hefðir á
óvenjulegan og nýstárlegan hátt.
Árið 1607 var fyrsta ópera hans,
Orfeo, frumflutt í Mantúa og strax
árið eftir óperan „L’Arianna". Ekk-
ert hefur þó varðveist af þeirri óperu
nema eitt vel þekkt atriði, harmljóð-
ið „Lasciatemi morire“. Monteverdi
leið hins vegar ekkert allt of vel í
Mantua og fór því að leita fyrir sér
um aðra möguleika og nýja stöðu.
Árið 1613 var hann ráðinn tónlistar-
stjóri að Markúsarkirkjunni í Fen-
eyjum. Þar var hann iðinn við að
semja kirkjulega tónlist og árið
1632 var hann vígður til prests. í
Feneyjum samdi Monteverdi mörg
af sínum frægustu verkum, sem enn
eru þekkt og flutt, en margt er
engu að síður glatað. Þegar óperu-
leikhús fyrir almenning lauk upp
dyrum sínum i Feneyjum árið 1637,
samdi Monteverdi fljótlega 3 óperur
fyrir það leikhús. Áf óperum hans
hafa tvær lifað af auk Orfeos og
eru enn fluttar: „II ritorno d’Ulisse
in Patria“ (1641) og „L’incoronazi-
one di Poppea“ (1642). Þessar óper-
ur hafa þó ekki varðveist í sinni
upprunalegu mynd, heldur hafa
ýmsir lagt hönd á plóginn síðar.
Óperur Monteverdis eru þær
elstu, sem enn halda velli á óperu-
sviðum nútímans, enda þótt þær
væru ekki fluttar í nær 3 aldir.
Favola d’ Orfeo
Það var hinn 22. febrúar árið
1667, sem hópur glæstra gesta var
viðstaddur frumflutning á óperunni
Orfeo í Accademia degl’Invaghiti í
Mantua. Frumflutningurinn fór
fram undir verndarvæng hinnar
eðalbornu Gonzaga-fjölskyldu. Óp-
eran var í 5 þáttum auk forspils og
textahöfundur var Alessandro
Striggio.
Óperan íjallar um söngvarann
Orfeus sem missir eiginkonu sína
Euridísi og ákveður að leita hennar
í undirheimum. Hann telur feiju-
manninn Charon á að flytja sig yfir
ána Styx, sem skilur mannheima frá
undirheimum hinna framliðnu, Ha-
des.
Plutone og Prosperina samþykkja
að flytja Euridísi aftur til mann-
heima fyrir þrábeiðni Orfeusar, en
með því skilyrði að Oríeus megi
ekki líta Euridísi augum, fyrr en
að ferðinni lokinni. En rétt undir lok
ferðarinnar stenzt Orfeus ekki mát-
ið og lítur við. Við það hverfur
Euridís aftur á vald dauðans, en
Apollo reynir að hugga Orfeus með
því að benda á, að hann muni ávallt
hafa Euridísi fyrir augum í eilífð-
inni. í hinni upphaflegu útgáfu
Striggios af textanum (sem engin
tónlist er við) er atburðarásin harka-
legri, því að Bakkusaraðdáendur eru
látnir slíta Orfeus í sundur lim fyrir
lim.
Þegar óperan var frumflutt stóð
Monteverdi á fertugu og var þá
þegar meðal fremstu tónlistaijöfra
á Norður-Ítalíiu. Áheyrendur bjugg-
ust því við einhveiju sérstöku og
það féll þeim svo sannarlega í skaut.
Flutningurinn á Orfeusi reyndist
hvorki tildursleg glæsisýning með
tónlist á bakgrunninum eins og
venja var fyrir við hirðir Ítalíu á
tímum Monteverdis, né heldur me-
lódrama með þurri, formfastri tón-
list í handa þess sem þróast hafði
í Flórens nokkrum árum áður, held-
ur nýstárlegt sambland af þessu
tvennu, gjörólíkt því sem menn
höfðu áður kynnst.
Óneitanlega var samt um að ræða
drama sem féll að tónlistinni orð
fyrir orð að flórenskum sið, en tón-
listinni sem slíkri var hvergi fórnað
á altari orðsins að fyrri tíma sið til
þess eins að það skilaði sér betur.
í meðförum Monteverdis hætti
tónlistin að vera þræll orðsins og
það var í sjálfu sér algjör nýjung.
Monteverdi gerði sér mat úr öllu
sem varðaði tónlist, jafnt nýju sem
gömlu. Gamaldags margröddun stóð
við hlið hins nýstárlega einradda
fyrirbæri og öll blæbrigði sem hljóð-
færi þeirra tíma gátu framleitt nýtt
til hins ýtrasta.
Ekkert í tónsköpuninni var tilvilj-
un háð og ekkert var blásið upp
sjálfs síns vegna eins og algengt
var í hátíðartónlist á tímum Monte-
verdis, heldur var allt hnitmiðað og
öllu beint í eina átt í þeim til gangi
að þjóna sjálfu dramanu og koma
því til skila.
Orfeus er því tónlistardrama eðli
sínu samkvæmt, hið fyrsta í sögu
tónlistarinnar.
í fyrstu tveim þáttunum er Ijúfur
hjarðljóðablær á tónlistinni enda var
sú tilhneiging tímanna tákn. Orfeus
og Euridís eru á ferli innan um dís-
ir og hjarðsveina rétt eins og þau
séu þar í sínu eðlilega umhverfi. Og
í öðrum þætti er það ein dísanna
sem færir Orfeusi fregnina um frá-
fall Euridísar.
Þriðji og fjórði þáttur fara hins
vegar fram í undirheimum og hin
dramatíska framvinda er bundin
þessum tveim þáttum: í fyrsta lagi
þarf að telja Charon á að ferja Orf-
eus til undirheima, því næst koma
endurfundir Orfeusar og Euridísar
og loks hámark harmleiksins, þegar
Euridís lætur lífið öðru sinni.
•ODYRAR FRYSTIKISTUR, KÆLI - OG F R Y S TISKÁPAR*
VESTFROST A FRAB/ÍRU VERÐI
Úrval kœli- og
frystiskápa
• Orkusparandi -
• Tvœr pressur í
sambyggðum
skápum
• Hœgri eða vinstri
opnun
• Djúpfrystirofi -
öryggisrofi
• Danfoss kerfi
atÆa
Frystikistur í mörgum stœrðum
• Yfir 25 ára reynsla á íslandi.
• Niðurfall í botni fyrir afþíðingu
• Óryggisrofar v/hitabreytinga og bama
• Spamaðarstilling - djúpfrystirofi
• Ljós í loki
• Danfoss kerfi
Dönsk gœðavara - 3ja ára ábyrgð
i FAXAFEN 12 • S(MI 38000 •
•ÓÝRAR FRYSTIKISTUR, K Æ L I - OG FRYSTISKÁPAR*
Fimmti þátturinn er hins vegar
lýrískur. Harmsöngur Orfeusar í
þeim þætti fellur að þeim milda
hjarðljóðablæ sem einkennir and-
rúmsloft hans og er í raun aftur-
hvarf til andrúmsloftsins í fyrstu
þáttunum tveimur, enda atburða-
rásin nánast stöðnuð.
Þessi klofningur listaverksins í
tvo skýrt afmarkaða, ólíka hluta,
hafði sterk áhrif á Monteverdi varð-
andi val á hljóðfærum og þeim lit-
brigðum þeirra sem hann vildi fá
fram.
Hann lýsir sæluvist jarðneskrar
tilveru með blíðum tónum flautunn-
ar og strengjahljóðfæra, harpsikord-
ómum og mildum orgeltónum. Til
að lýsa vistinni í undirheimum notar
hann hins vegar málmblásturshljóð-
færi og þrumandi orgeltóna þannig
að óttablandin virðing grípur áheyr-
andann. Sú tónlist sem einkennir
hetjuna Orfeus og tilveru hans
gengur óbreytt eins og rauður þráð-
ur í gegnum verkið frá upphafi til
enda og tengir það raunar í eina
heild.
Hið bjarta andrúmsloft jarðvist-
arinnar kemur fram í lýrisku söng-
lesi, sem skiptist á við stutta söngva,
dansa og líflegt hljófæra milispil.
Þessi margslungnu vinnubrögð not-
ar Monteverdi til að undirstrika
sæluna í því andrúmslofti, sem
umkringir dísirnar og hjarðsveinana
í jarðneskri tilveru. I einu vetvangi
er sælunni svipt í burt. Blíðir tónar
fá ekki lengur staðið undir tilfinn-
ingaþunga atburðarrásarinnar,
enda fær tónlistin aukinn þrótt,
hljómarnir verða spenntir og skarp-
ir mishljómar skjóta upp kollinum á
óvæntum stöðum.
I stuttu máli verður hið fasta og
óhagganlega form að víkja fyrir
hinni innri spennu og því markmiðið
að skapa sem sterkasta tilfinninga-
svörun hjá áheyrandanum. Árang-
urinn er sálfræðilegt meistaraverk
og algjör hápunktur í heimi óperu-
bókmenntanna. í því sambandi eru
stutt orðaskipti Orfeusar og sendi-
boðans sérstakrar athygli verð sem
og sjálf skilaboðin um lát Euridísar
og hið örvæntingarfulla óp Orfeusar
„Ohimé“ sem svar við andlátsfrétt-
inni. Þessi tilfinningaþrungna upp-
hrópun (sérlega áhrifarík í frásögn-
inni um andlát Euridísar, í harma-
söng Orfeusar, sem fylgir í kjölfar-
ið, í angist hans, þegar hann endur-
heimtir Euridísi og glatar henni aft-
ur á vald dauðans, sem og í loka-
harmsöngnum í fimmta þætti)
skiptist á við angurværan kórsöng
og hátíðlegt en samt ógnvekjandi
hljóðfæramillispil í þáttunum í und-
irheimum hinna framliðnu.
Af því að Monteverdi var hæfi-
leikinn til að skapa drama í tónum
beinlínis í blóð borinn, vissi hann
að þindarlaus tilfinningaspenna
mundi þreyta áheyrendur. Þess
vegna kom hann hlutlausum frá-
sagnarköflum fyrir innan dramans
og lét hrein gamanatriði heldur ekki
vanta.
Jafnvel hið stórkostlega ein-
söngsatriði „Possente spiro e
formidabil nume“ þar sem Orfeus
tjaldar til öllum töfrabrögðum söng-
listarinnar, reynist þess ekki megn-
ugt að hrista feijumanninn, Charon
út úr sínum heimskulega sjálfum-
glaða heimi.
La favola d’Orfeo er hið fyrsta
raunverulega drama í tónlist, sem
samið hefur verið og þar með fyrsta
tónsmíðin, þar sem tónlist og drama
falla í einu og öllu hvort að öðru,
þannig að hin dramatíska hugmynd
hittir beint í mark.
Hins vegar eru bæði tónlistin og
hugmyndin sjálf víðs fjarri öllu, sem
nútíma áheyrendur eiga að venjast.
Því er nauðsynlegt fyrir nútíma-
manninn að reyna að setja sig inn
í ríkjandi tíðaranda og hugsunar-
hátt á sköpunartíma listaverksins.
Að öðrum kosti er erfitt að meta
til fulls hversu stórkostlegt það er.
Allt sem síðari kynslóðir hafa áork-
að varðandi dramatíska tónsköpun
á í raun upptök sín í snilligáfu
Monteverdis og áhrifa hennar. Nú-
tíminn þarf einungis að átta sig á
í hvaða anda þarf að hlýða á tónlist
Monteverdis. Takist það, verður hún
hfPÍTi opinbemn