Morgunblaðið - 07.09.1993, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. SEPTEMBER 1993
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. SEPTEMBER 1993
29
Í®Jtr0iittM&Míb
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1400 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. I lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
Frelsisvindar við
Eystrasalt
að má færa sterk rök fyrir
því, að á þeim tíma sem lið-
inn er frá því Eistlendingar lýstu
yfir sjálfstæði árið 1991, hafi þeir
náð meiri árangri við að byggja
upp lýðræðislegt þjóðfélag og
markaðskerfi en nokkurt annað
lýðveldi Sovétríkjanna fyrrver-
andi.
Ólíkt því sem gerst hefur í Lett-
landi og Litháen hafa flokkar, sem
eiga rætur sínar að rekja til gamla
sovéska kommúnistaflokksins,
ekki fengið teljandi fylgi í kosning-
um í Eistlandi. Þess í stað kusu
Eistlendingar til valda fijálslynda
ríkisstjórn í október í fyrra, sem
gert hefur gangskör að því að
umbylta efnahagskerfi landsins og
koma því í vestrænt horf.
Þó að enn sé langt í að lífsgæði
í Eistlandi verði sambærileg við
það sem gengur og gerist í vest-
rænum ríkjum, hefur Eistlending-
um tekist mun betur upp en hinum
Eystrasaltsríkjunum tveimur. Fyr-
ir ári voru lífskjör í þessum ríkjum
sambærileg, nú eru þau þrefalt
betri í Eistlandi.
í Morgunblaðinu á föstudag
segir Mart Laar, hinn 32 ára gamli
forsætisráðherra Eistlands, að
vissulega væri stefna stjórnar
hans í efnahagsmálum róttæk en
það væri eina leiðin til að ná
árangri. Tollar á innflutning hafa
nánast alfarið verið felldir niður
og stjórnin ætlar ekki að halda
verndarhendi yfir innlendri fram-
leiðslu þó að hún sé ekki sam-
keppnisfær við erlendan innflutn-
ing. „Gömlu fyrirtækin í Eistlandi
verða annaðhvort að lifa af sam-
keppni eða lognast út af. Ef við
reynum að vernda þau frá utanað-
komandi samkeppni verður engin
framþróun í Eistlandi. Ef þau
deyja þá deyja þau. Ef þau fara
á hausinn vegna samkeppninnar
verða þau einfaldlega að fara á
hausinn," segir Laar.
Það krefst hugrekkis að fylgja
stefnu af þessu tagi og það er
mikið lagt undir. í flestum öðrum
ríkjum Austur-Evrópu eða fyrrum
lýðveldum Sovétríkjanna hafa
ráðamenn valið þanh kost að slá
lausn vandans á frest. Þeir hafa
ekki treyst sér til að skerða bág
lífskjör almennings enn frekar og
því ákveðið að lifa áfram í blekk-
ingarheiminum. Til lengri tíma lit-
ið getur slík stefna haft alvarlegar
afleiðingar í för með sér. Hag-
kerfi sem byggt hafa á komm-
únískum áætlunarbúskap um ára-
tuga skeið breytast ekki í kapítal-
ísk markaðshagkerfi án þess að
einhveiju sé fórnað. Án samkeppni
og frelsis í viðskiptum mun fram-
leiðslan ekki aukast og lífskjörin
ekki batna.
Á þessu virðast Eistlendingar
hafa áttað sig betur en margir
Vesturlandabúar. Þeir hafna þeirri
verndarstefnu, sem viðgengst víðs
vegar í vesturhluta Evrópu, og
segja lítið gagn í ráðgjöfum sem
hafa það eitt til málanna að leggja
að nauðsynlegt sé að vernda land-
búnað og innlendan iðnað frá ut-
anaðkomandi samkeppni.
Eistlendingar hafa lýst því yfir
að þeir vilji ekki efnahagsaðstoð
frá öðrum þjóðum heldur fyrst og
fremst aðgang að mörkuðum
þannig að þeir geti keppt þar á
jafnréttisgrundvelli. Þessi stefna
er hins vegar dauðadæmd ef Vest-
urlönd halda að sér höndum og
meina þeim aðgang að mörkuðum
sínum.
„Ef [erlendir markaðir] verða
ekki opnaðir mun allt það sem við
erum að reyna að gera fara for-
görðum og þá munum við virkilega
þurfa á aðstoð að halda,“ segir
Laar í Morgunblaðinu.
Eistlendingar hafa sýnt að þeir
hafa kjark til að opna hagkerfi
sitt upp á gátt þrátt fyrir að fram-
leiðslugreinar þeirra séu frum-
stæðar á okkar mælikvarða. Nú
reynir á hvort Vesturlönd hafa
hugrekki til að gera slíkt hið sama.
Málið snýst nefnilega ekki bara
um Eistland, heldur um það hvern-
ig við bregðumst við er Austur-
Evrópuríki, sem vill taka upp þá
hugmyndafræði frjáls markaðar
og fríverslunar sem Vesturlönd
hafa boðað um áratuga skeið, leit-
ar til okkar. Verði skammsýnin
og verndarstefnan ofan á munu
önnur Austur-Evrópuríki hika við
að halda á sömu braut. Laar hefur
líka rétt fyrir sér er hann bendir
á að til lengri tíma muni kostnað-
ur Vesturlanda verða meiri ef þau
neyðast til að greiða ómældar
upphæðir í efnahagslega aðstoð
til ríkja í austurhluta álfunnar. Þá
væri verið að endurtaka sömu
mistök og gerð hafa verið varð-
andi þróunaraðstoð til þriðja
heimsins. Megnið af aðstoðinni
myndi ekki renna til uppbyggingar
heldur í vasa spilltra stjórnmála-
manna eða óráðsíu, líkt og nú virð-
ist þegar vera að gerast varðandi
Rússland.
Það er því fagnaðarefni að Dav-
íð Oddsson forsætisráðherra tók
þetta mál upp í ræðu sem hann
hélt á fundi Evrópusamtaka lýð-
ræðisflokka (EDU) f Búdapest í
síðustu viku. Lagði hann mikla
áherslu á mikilvægi efnahagslegr-
ar samvinnu í formi opinna mark-
aða og fijálsrar verslunar. „Til að
ná stöðugleika og samvinnu landa
á milli, er engin önnur leið betri
en mikil og fjölþætt efnahagsleg
samskipti. Þess vegna er mikil-
vægt að fylgja stefnu sem gerir
þjóðum Mið- og Austur-Evrópu
mögulegt að hafa aðgang að
mörkuðum Vestur-Evrópu,“ sagði
forsætisráðherra í ræðu sinni á
fundi EDU.
íslendingar voru fyrstir til að
viðurkenna sjálfstæði Eystrasalts-
ríkjanna. Það má því segja að
okkur beri siðferðileg skylda til
að aðstoða þessi ríki við að treysta
hið unga sjálfstæði í sessi - ekki
með efnahagsaðstoð heldur með
viðskiptum og markaðsaðgangi.
Leiðir einkavæðing
á kolkrabbaslóð?
eftir ÓlafBjörnsson
Fyrir tæpum tveim árum kom út
bók eftir Örnólf Árnason rithöfund
er bar titilinn „Á slóð kolkrabbans"
en undirtitíll bókarinnar var „Hveijir
eiga ísland".
Nú er það ekki tilgangur þessa
greinarstúfs að ræða einstök efnis-
atriði bókar Örnólfs og því verður
engin afstaða tekin til áreiðanleiks
þeirra heimilda, er hann byggir á.
En óháð þeirri afstöðu, sem menn í
því efni kunna að taka til bókarinn-
ar, finnst mér, að allir ættu að vera
sammála um það, að þar er fjallað
um mjög mikilvægt efnahagslegt og
þjóðfélagslegt vandamál.
Frá því að hin svonefnda iðnbylt-
ing hófst á seinni hluta 18. aldar í
kjölfar þess vísis að nútíma tækni,
sem kom til sögunnar með gufuvél-
inni er þá hafði verið fundin upp í
frumstæðri mynd, hefir verið um það
deilt, hvort atvinnureksturinn eigi
að vera í höndum hins opinbera eða
einkaaðila. Það er engin tilviljun, að
það er einmitt á seinnihluta 18. ald-
ar sem annarsvegar koma fram
kenningar Adams Smith um ágæti
fijálsrar samkeppni og fijálsra við-
skipta og hinsvegar fyrsti vísir að
sósíalískum kenningum í svipuðum
skilningi og síðan hefir verið lagður
í orðið sósíalismi eða þjóðnýtingar-
stefna þó að mikill munur sé auðvit-
að á kenningum Adams Smith og
nútíma frjálshyggju í efnahagsmál-
um og sömuleiðis á þeim sósíalísku
kenningum, sem fram komu í lok
18. aldar og byijun þeirrar 19. og
samsvarandi kenningum, sem tekist
hefir verið á um á þessari öld, þá
eru hin andstæðu grundvallarsjón-
armið, sem fylgjendur þessara stefna
hefir greint á um svipuð og var á
þessum tíma.
Rök sósíalista gegn
einkarekstri
Margir 19. aldar sósíalistar, ekki
síst Karl Marx, sem telja má þann
höfund sósíalískra kenninga sem
mest áhrif hefir haft á þróun þeirra
sem stjórnmála- og efnahagsmála-
stefnu hafa viðurkennt, að „kapítal-
ismi“ þ.e. sú skipun efnahagsmála,
að séreignarréttur á framleiðslutæk-
inu, sé grundvöllur ákvarðanatöku á
þeim vettvangi, hafi verið mjög mik-
ilvægt og virkt framfaraafl í upp-
hafi iðnbyltingar.
En hið kapítaliska hagkerfi hafði
frá sjónarmiði sósíalista galla, sem
gerðu það að brýnu réttlætismáli að
unnið væri að því að koma á betra
þjóðskipulagi.
Höfuðrökin fyrir yfirburðum op-
inbers reksturs yfir einkarekstur og
þá um leið miðstýrðs áætlunar-
búskapar yfir markaðsbúskap, voru
tvennskonar. í fyrsta lagi bentu sós-
íalistar á það, að markmið þeirra,
sem einkafyrirtæki reka sé það eitt,
að öðlast sem mestan hagnað eða
ágóða og þjóni þannig tiltölulega
þröngum sérhagsmunum. Önnur
höfuðrök sósíalista gegn einkarekstri
voru þau, að gróðasjónarmiðið, sem
lá að baki ákvörðunum fyrirtækj-
anna myndi leiða til stöðugt ójafnari
tekjuskiptingar í þjóðfélaginu, þar
sem atvinnurekendur hefðu að jafn-
aði til muna sterkari aðstöðu á vinnu-
markaðinum en launþegar þannig
að auknar þjóðartekjur leiddu til
stöðugt vaxandi hlutdeildar gróðans
í þjóðarframleiðslunni þar eð raun-
launin stæðu í stað í því að þau
ákvörðuðust af því lágmarki sem
launamenn þurftu til þess að halda
lífi í sjálfum sér og fjölskyldu sinni.
Þetta kallaði þýski sósíalistinn Las-
salle, sem uppi var um miðja 19. öld
.járnhörðu launalögin“ en það var
vígorð sem sósíalistar notuðu mikið
á síðustu áratugum 19. aldar og
fyrstu áratugum þessarar aldar.
Tækniframfarir og aðrar breyt-
ingar á þjóðfélagsháttum leiddu til
þess, að öllum varð ljóst, að sú skoð-
un var ekki rétt, að launþegar gætu
ekki bætt kjör sín í kapítalísku þjóð-
félagi, þó að slíkar kenningar gætu
haft sitt gildi miðað við frumstæðari
framleiðsluhætti.
En þó að sósíalistar féllu frá því
að halda fram kenningunni um járn-
hörðu launalögin sem algildu lög-
máli féllu þeir ekki frá þeirri skoð-
un, að hagkerfi, sem byggðist á
einkarekstri og markaðsbúskap hlyti
að leiða til ójafnrar og ranglátrar
tekjuskiptingar. Hin mjög umdeildu
rök fyrir því, að markaðurinn leiði
sjálfkrafa til stöðugt vaxandi mis-
skiptingar tekna og eigna í þjóðfé-
laginu, skulu þó ekki nánar rædd
hér.
En frá sjónarmiði sósíalista var
bezta og virkasta leiðin til þess að
ráða bót á þessum tveimur höfuðó-
kostum kapítalismans eða séreign-
arskipulagsins sú að taka upp nýtt
hagkerfi, sem byggðist á þjóðnýt-
ingu framleiðslutækjanna, þannig að
rekstur þeirra yrði verkefni ríkis-
valdsins eða a.m.k. opinberra aðila.
Þá væri það ekki lengur sérhags-
munir einkaaðilja eða gróðavonin,
sem réði nýtingu þeirra, heldur hags-
munir þjóðarheildarinnar.
í slíku hagkerfi myndi ríkisvaldið
einnig ráða tekjuskiptingunni, þann-
ig að skilyrði væru fyrir því, að hún
yrði í samræmi við ríkjandi réttlætis-
sjónarmið.
Nú munu flestir vera því sammála
að hagsmunir heildarinnar eigi að
sitja í fyrirrúmi fyrir sérhagsmunum
einstaklinga eða fámennra hópa og
í öðru lagi því, að jöfnun tekjuskipt-
ingar sé að jafnaði spor í réttlætis-
átt. Virðist því svo að báðum þessum
skilyrðum fyrir réttlátri skipan efna-
hagsmála hljóti að vera betur full-
nægt í miðstýrðu ríkisreknu hag-
kerfi en þar sem einkarekstur er ríkj-
andi. Það er því engin furða, þó að
sjónarmið sósíalismans hafi átt og
eigi enn miklu fylgi að fagna meðal
þeirra mörgu, sem telja sig afskipta
við skiptingu lífsgæðanna.
En nú hefir það gerst á síðustu
4-5 árum að veigamesta tilraun,
sem gerð hefir verið í sögu mann-
kynsins til þess að byggja upp mið-
stýrt ríkisrekið hagkerfi hefir farið
út um þúfur og skilið eftir sig auðn
og upplausn á öllum sviðum efna-
hagslífsins. Orðið sósíalismi í merk-
ingunni miðstýrð þjóðnýtingarstefna
hefir hlotið svipuð örlög og orðin
þjóðernisstefna eða fasismi eftir
ósigur Hitlers og kommúnismi eftir
afhjúpun glæpa Stalíns, að enginn
vill bera slíkt heiti. Þótt nokkrir
stjórnmálaflokkar á Vesturlöndum
kenni sig að vísu enn við sósíalisma,
þá er stefnan verulega breytt frá því
sem áður var.
Hver er skýringin á þessu? R'eynt
verður hér á eftir að gera þessari
spurningu nokkur skil eftir því sem
unnt er í stuttu máli.
Þjóðarhagsmunir eða
sérhagsmunir
Eins og á hefir verið minnst, hafa
ein höfuðrökin fyrir því, að opinber
rekstur sé frá þjóðhagslegu sjónar-
miði hagkvæmari en einkarekstur,
verið þau, að þar sem þeir, er stjórna
opinberum fyrirtækjum beri hags-
muni þjóðarinnar eða almennings
fyrir bijósti þá beri þeir, sem einka-
fyrirtækjum stýra, einvörðungu eig-
inhagsmuni fyrir bijósti. En við sam-
anburð á aðstöðu annarsvegar
þeirra, sem ákvarðanir taka á vegum
hins opinbera og hinna, sem einka-
fyrirtæki reka, sést mönnum gjarnan
yfir eitt mikilvægt atriði. Það er ein-
falt mál fyrir einstakling eða þann
sem einkafyrirtæki stýrir, að gera
sér grein fyrir því hvernig meta skuli
árangur starfseminnar, þ.e. að öðlast
sem mestar tekjur eða ágóða. Sama
máli gegnir um starfsemi í þágu
fámenns hagsmunahóps. Allt öðru
máli gegnir þegar um fjölmennan
hóp er að ræða. Þá er því skilyrði
sjaldan fullnægt, að um sameigin-
lega hagsmuni allra sé að ræða og
erfiðara er að fá mælikvarða á það,
hveijir séu hagsmunir hópsins sem
heildar.
Sem dæmi má hér nefna orðið
þjóðarhagsmunir sem mikið er notað
af flestum stjórnmálamönnum í um-
ræðum um efnahagsmál. Allir hafa
óteljandi tillögur um eitt og annað
sem óhjákvæmilega bæti þjóðarhag.
En erfiðara er að gera grein fyrir
því hve mikið þjóðarhagur muni
batna ef þetta eða hitt verður gert.
Það er hægt að hugsa sér að áhrif
aðgerðanna á þjóðartekjur séu notuð
sem mælikvarði. En hér er um flók-
ið dæmi að ræða auk þess sem þjóð-
artekjurnar eru enginn einhlítur
mælikvarði á það hvað þjóðarheild-
inni sé fyrir beztu. Það bætir lítið
úr skák þótt reynt sé að þrengja hóp
þeirra, sem góðs eiga að njóta af
þeim aðgerðum, sem boðaðar eru í
þeim tilgangi að bæta þjóðarhag,
með því t.d. að segja, að það eigi
að vísu ekki að bæta hag allra, held-
ur aðeins alþýðunnar eða verkalýðs-
ins. En hvar á að draga markalínur
milli þeirra, sem teljast til alþýðunn-
ar og þeirra, sem ekki gera það og
þeirra launþega, sem teljast til
verkalýðsins og þeirra sem ekki gera
það. Glamuryrði skapa ekki grund-
völl fyrir stefnumörkun. En hér verð-
ur það til hjálpar þeim, sem stjórna
opinberum rekstri eða opinberri
áætlunargerð að í raun verða það
þrengri hagsmunir, sem ráða
ákvarðanatökunni en ekki hinir
óskilgreinanlegu þjóðarhagsmunir.
Það eru stjórnmálaflokkarnir, sem
tilnefna þá, sem opinberan rekstur
skipuleggja og stjóma honum og til
þess er ætlast að þeir taki tillit til
hagsmuna þess stjórnmálaflokks
sem þeir eiga stöðu sína að þakka.
Stundum eru það að vísu hagsmuna-
samtök, sem falið er að skipa í slík-
ar stöður en þá er auðsætt að þau
eiga í störfum sínum að gæta ákveð-
inna sérhagsmuna. í rauninni er því
sú skoðun rön’g, að það sé eingöngu
í einkarekstrinum, sem sérhagsmun-
Ólafur Björnsson
„Vegna þess hve íslenzki
markaðurinn er lítill og
einangraður er mikil
hætta á því, að tilraunir
til þess að koma hér á
frjálsum markaði endi í
fákeppni og jafnvel ein-
okun. Það er því óraun-
hæft að tala um slíkan
markað, nema löggjaf-
arvaldið setji viðskipta-
reglur, sem geri slíka
skipan mála virka.“
ir ráði, það sama á við í opinberum
rekstri, þótt á meira dulbúinn hátt sé.
Nýting þekkingar í einkarekstri
og opinberum rekstri
Hér komum við að því að benda
á það atriði, sem er meginkostur
einkavæðingar og markaðsviðskipta
samanborið við opinberan áætlunar-
búskap. En það er sú staðreynd, sem
ætti að vera öllum ljós, að aðeins í
markaðsbúskapnum er unnt að hag-
nýta þá þekkingu, sem dreift er á
óteljandi hendur að því er varðar
þarfír neytendanna. Á sviði tækni
og framleiðslu hefir öllum verið ljóst
gildi sérhæfingar og verkaskipting-
ar. Þannig var mönnum það jafnljóst
í Sovétríkjunum og í hinum kapítal-
íska heimi, að húsamálari gat ekki
stundað lækningar með sama
árangri og sá, sem var læknir að
mennt. En hvað snerti þarfir og
smekk neytendanna gegnir öðru
máli. Þeir, sem sérhæfa sig á hinum
ýmsu sviðum viðskipta, hafa sína
sérþekkingu á þörfum og smekk við-
skiptavina sinna, neytendanna, hver
í sinni starfsgrein. Skókaupmaður-
inn er þannig sérfróður um það
hverskonar skó viðskiptavinir hans
vilji kaupa og geta keypt. Það sama
á við um kjötsalann o.s.frv.
Hér er aðstaða þess sem vinnur
að áætlanagerð um framleiðslu og
dreifingu neyzluvöru á vegum opin-
berra aðila allt önnur. Hann kann
að vera meiri hugsjónamaður en
skókaupmaðurinn eða kjötsalinn,
sem jafnan hugsa aðeins um það að
viðskipti þeirra skili hagnaði. En
hann er ekki í neinu lífrænu eða
persónulegu sambandi við neytend-
urna sem hann á að þjóna. Einu
upplýsingarnar sem hann hefir til
þess að byggja ákvarðanir sínar á
eru hagtölur, sem sýna aðeins magn
þeirrar vöru sem framleidd hafði
verið og seld. Við ákvarðanir um
framleiðslu neyzluvöru var því jafn-
an einblínt á magnið en lítt hugsað
um gæðin, enda útilokaði kerfið að
slíkt væri hægt. í þessu er öðru frem-
ur fólgin skýringin á hinum hörmu-
legu kjörum neytendanna í Sovétríkj-
unum fyrrverandi. Það sem ein-
kenndi neyzluvörumarkaðinn, ef
markað skyldi kalla, voru biðraðir
og skortur á þeim varningi sem fólk-
ið vildi kaupa, jafnhliða því að hlað-
ist gátu upp birgðir af varningi, sem
enginn vildi kaupa.
Tekjuskipting og hagkerfi
Hér verður að lokum vikið að
annarri höfuðröksemd sósíalista
gegn hinu einkavædda eða kapítal-
íska hagkerfi, eða þeirri, að í slíku
hagkerfi hljóti skipting tekna og
eigna að verða miklu ójafnari en
svo, að samrýmist almennri réttlæt-
iskennd. Jafnframt verður aftur vik-
ið að þeirri hættu, sem stafar af of
miklu valdi og áhrifum kolkrabb-
anna, sbr. bók Örnólfs og fyrirsögn
þessarar greinar.
Því hefir verið haldið fram af sum-
um skeleggum formælendum einka-
væðingar, að markaðsöflin ein eigi
að ákvarða tekjuskiptinguna en
stjórnvöld eigi ekki að hafa afskipti
af henni. Þetta sjónarmið er þó að
mínum dómi óraunhæft. Einkavæð-
ing getur aldrei orðið svo alráð, að
komist verði hjá því að leggja á
skatta, þótt ekki sé nema vegna
þess, að í siðmenntuðu þjóðfélagi
verður að sjá fyrir því, að öllum séu
tryggð einhver lágmarkslífskjör. En
skattar verða alltaf að leggjast á þá,
sem einhveijar tekjur hafa umfram
það sem greiða þarf fyrir brýnustu
lífsnauðsynjar. Þeir, sem eru undir
slíku tekjumarki, geta enga skatta
greitt, þannig að öll álagning skatta
hefir einhveija tekjujöfnun í för með
sér.
Hitt er svo annað mál, að af þessu
má ekki draga þá ályktun að ríkis-
valdið eigi öllu að ráða um skiptingu
tekna og eigna, því að um slíkt get-
ur aðeins orðið að ræða í miðstýrðu
efnahagskerfi þar sem öfl markaðar-
ins eru gerð óvirk.
En þótt markaðsöflin geti þannig
aldrei orðið einráð, hvort heldur um
tekjuskiptingu eða aðra þætti efna-
hagsmála, þá er sú skoðun algerlega
röng, að tekjuskipting hljóti alltaf
að verða ójafnari í efnahagskerfi þar
sem byggt er á markaði og viðskipta-
frelsi heldur en í miðstýrðu ríkisre-
knu hagkerfí.
Ef um fullkomlega fijálsa sam-
keppni er að ræða getur gróði um-
fram kostnað við framleiðsluna aldr-
ei orðið nema stundarfyrirbrigði, þar
sem gróðinn leiðir til aukins fram-
boðs þeirrar vöru og þjónustu sem
gróðanum hefír skilað þar til verðið
hefir lækkað niður í kostnaðarverð.
Einu tekjurnar sem framleiðslan
getur skilað þegar til lengri tíma er
litið eru því launatekjur og það lág-
mark vaxta, sem greiða verður spar-
endum til þess að fjármagna viðhald
framleiðslutækja og eðlilegan hag-
vöxt.
Nú má að vísu segja að hinn full-
komlega frjálsi markaður sé aðeins
hagfræðilíkan, sem aðeins á tak-
mörkuðum sviðum geti svarað til
raunveruleikans. En það breytir
engu um það, að mjög ólíklegt er,
að hið miðstýrða hagkerfi tryggi
jafnari tekjuskiptingu en markaðs-
kerfið. Fyrrnefnda kerfið skapar
hagvexti óhagstæð skilyrði, en af
því leiðir, að miklu erfiðara verður
að breyta tekjuskiptingunni, þar sem
ekki er unnt að auka tekjur sumra
manna nema með því að rýra kjör
annarra. Ef um hagvöxt er að ræða,
er hinsvegar hægt að ráðstafa aukn-
ingu teknanna til þess að hjálpa
þeim, sem þess eru taldir þurfa án
þess að kjör annarra þurfi að rýrna.
í þessu sambandi er rétt að benda
á það, að það er mjög villandi þegar
fijáls markaður er skilgreindur sem
hagkerfí, þar sem stjórnvöld hafi
ekki nein afskipti af efnahagslífinu.
Þvert á móti má einmitt telja, að
slík afskipti séu forsenda þess að
frjáls markaður geti orðið virkur.
En afskiptin mega ekki vera í þeirri
mynd að fyrirtækjunum sé skipað
fýrir um það hvað þau eigi að fram-
leiða, hvar og á hvern hátt. Hlutverk
stjórnvalda í slíku efnahagskerfi
verður hinsvegar það að selja fyrir-
tækjunum leikreglur um hegðun,
sem sé í samræmi við lögmál ftjálsra
viðskipta.
Það er gömul og ný röksemd gegn
viðskiptafrelsi að með fullri viður-
kenningu á kostum þess, þá fái það
sjaldnast staðist nema skamman
tíma, þar sem hin stóru og auðugu
fyrirtæki útrými smám saman hinum
smærri og öðlist einokunar eða fá-
keppnisaðstöðu, sem færi þeim
óhæfilegan gróða. Hér komum við á
„kolkrabbaslóðina" svo orð Örnólfs
Árnasonar séu notuð. Eins og ég
áður nefndi þekki ég ekki það til
heimilda höfundar þeirrar bókar að
ég geti tekið neina afstöðu til þess,
sem þar er sagt um einstaka menn.
Ýmsir þeirra áhrifamanna í íslenzku
atvinnulífi, sem um er rætt í bók-
inni, eru góðir kunningjar mínir og
hinir mætustu menn, svo langt sem
mín kynni af þeim ná, en enginn
þeirra hefir við mig rætt um einkafj-
ármál sín.
Hvað sem þessu öllu líður, þá er
það svo, ekki eingöngu í viðskiptalíf-
inu, í þrengri merkingu þess orðs,
heldur í öllum mannlegum samskipt-
um, að þeir, sem svipaðra hagsmuna
eiga að gæta, leita samstarfs og
stuðnings hver hjá öðrum til þess
að styrkja aðstöðu sína gagnvart
öðrum. Stundum er um formleg sam-
tök að ræða eins og hin ýmsu sam-
tök launþega og atvinnurekenda.
Hafa slík samtök yfirleitt verið viður-
kennd af stjórnvöldum og nýtur
starfsemi þeirra jafnvel meiri og
minni lögverndar. í öðrum tilvikum
er um óformleg samtök að ræða sem
geta þó orðið allöflug ef góð sam-
staða næst rneðal þeirra, er að þeim
standa.
Þótt þessi samtök séu mjög sund-
urleit, þá er þeim þó jafnan eitt sam-
eiginlegt. Þau vinna öll að því að
styrkja stöðu sína á þeim markaði
þar sem þau selja þá vöru og þjón-
ustu, er þau hafa á boðstólum. Þetta
merkir auðvitað, að markmiðið er
takmörkun samkeppninnar og hærra
verð en fást myndi, ef fullkomlega
fijáls samkeppni ríkti.
Auðvitað kemur ekki til greina
að banna slík samtök enda væri slíkt
varla framkvæmanlegt þótt stofnað
væri til löggjafar slíks efnis. Um
hitt hefír hinsvegar verið deilt, hvort
lögverndaður réttur hagsmunasam-
taka til þess að gera starfsréttindi
einstaklinga háð aðild að samtökun-
um bijóti ekki í bág við almenn
mannréttindi, en ekki verður það
nánar rætt hér.
En hvað snertir hættuna á því,
að fjársterkir aðilar geti öðlast ein-
okunar- eða fákeppnisaðstöðu á
markaði, sem er frjáls í þeim skiln-
ingi að ekki er um beina opinbera
íhlutun að ræða, þá er það undir
tvennu komið. í fyrsta lagi því,
hversu stór markaðurinn er og í
öðru lagi undir því, hversu mikillar
verndar innlendir framleiðendur
njóta gagnvart samkeppni erlendis
frá.
Vegna þess hve íslenzki markað-
urinn er lítill og einangraður er mik-
il hætta á því, að tilraunir til þess
að koma hér á fijálsum markaði
endi í fákeppni og jafnvel einokun.
Það er því óraunhæft að tala um
slíkan markað, nema löggjafarvaldið
setji viðskiptareglur, sem geri slíka
skipan mála virka. Hér á landi hafa
sem kunnugt er nýlega verið sett
samkeppnislög sem var góð og nauð-
synleg ráðstöfun. En það er ekki
nóg. Hér á landi getur ekki orðið
um virka samkeppni að ræða nema
á mjög takmörkuðum sviðum nema
létt verði í miklu ríkari mæli en nú
er hömlum á innflutningi erlends
varnings sem keppir við innlenda
framleiðslu. Auðvitað verða þeir inn-
lendu framleiðendur sem notið hafa
verndarinnar að fá aðlögunartíma.
En þyki ekki fært að stíga slíkt skref
hljótum við í náinni framtíð að drag-
ast í lífskjörum verulega aftur úr
þeim grannþjóðum okkar er við eink-
um höfum viðskipti við.
Höfundur er prófessor.
Fyrstu réttir haustsins í Hrútatungurétt á sunnudag
Um fímm þúsund fjár
af Staðahreppsafrétti
FYRSTU réttir haustsins
voru á sunnudag, í Hrúta-
tungurétt í Hrútafirði. Alls
er fé frá um tugi bæja í
Hrútafirði á Staðahrepps-
afrétti, og í leitunum á föstu-
dag og laugardag safnaðist
1.700-1.800 fjár auk Iamba,
alls um 4.500-5.000 skepn-
ur. Hrútatungurétt nýtur
mikilla vinsælda hjá ungum
sem öldnum, enda iðulega
með fyrstu réttum haustins.
Fjallkóngur ársins er Þorsteinn
Sigurjónsson, bóndi á Reykjum.
Leitir gengu vel, enda var mikil
veðurblíða alla helgina. Mál
manna var að af fjalli kæmu væn-
A við lambið
HUN var hvergi smeyk, sú stutta, við íslenska fjallalambið sem nýkom-
ið var af Staðahreppsafrétti.
Tekið í nefið
TVEIR fyrrverandi fjallkóngar, þeir Böðvar Þorvaldsson, bóndi á
Akurbrekku, og Böðvar Daníelsson, fyrrverandi bóndi í Fossseli, létu
sig ekki vanta í Hrútatungurétt í haust frekar en fyrri ár.
ir dilkar, þótt færra fé sé nú í
Staðahreppi en fyrir nokkrum
árum, er 7-8 þúsund fjár kom af
fjalli.
Réttað var viku fyrr nú í haust
en árið áður, enda höfðu orðið
nokkrar frostnætur til fjalla
seinnipart ágústmánaðar og grös
farin að falla. Réttarstemmningin
var þó söm við sig, kvenfélagið
var með kaffisölu og tombólu, og
fólk dreif víða að. Næstkomandi
laugardag verða svo seinni leitir,
og þá verður einnig hrossarétt.
Með tvær í takinu
Morgunblaðið/Þorkell
FJALLKÓNGURINN Þorsteinn Sigurjónsson, bóndi á Reykjum, tekur hér hraustlega á tveimur skjátum
sem ekki rötuðu rétta Ieið.