Morgunblaðið - 17.04.1994, Side 20

20
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. APRIL 1994
Oskar
Schindler.
Myndin var
tekin þegar
Steinhouse
ræddi vid
hann.
Sckndei
Fyrsta og eina einkaviðtalið við Oskar
Schindler, hýska verksmiðjustjórann, sem
bjargaði líti hundruða gyðinga í síðari heims-
styrjöld, var tekið
1949. Það hefur
legið óbirt í 45 ár
LÖNGU áður en Steven Spielberg gerði kvikmyndina
um Lista Schindlers frétti kanadiskur blaðamaður, Her-
bert Steinhouse, af afrekum Oskars Schindlers í stríð-
inu. Það var rétt eftir styrjaldarlok og Steinhouse vann
þá á vegum Sameinuðu þjóðanna við að hjálpa þcim, sem
lifðu af vistina í útrýmingarbúðunum. Schindler sjálfan
hitti hann fyrst 1948. Steinhouse, sem nú er 72 ára gam-
all og býr í Montreal, segist í fyrstu hafa verið fullur
efasemda. „Þjóðverjar virtust allir eiga sína sögu um
hvernig þeir björguðu gyðingi. Pólverja eða kommún-
ista,“ segir hann og bætir við, að hann hafi verið tor-
trygginn gagnvart fyrrverandi nasista, sem vildi komast
úr landi. „Hann vildi fá mig til að hjálpa sér að komast
vestur, með öðrum orðum að segja sögu sína og það
vildu Schindlergyðingarnir Iíka.“ Þetta gekk svo langt,
að Steinhouse bannaði konu sinni að taka við gjöfum
frá Schindler-hjónunum. „Fyrir Schindler var það eðli-
legasti hlutur í heimi að gefa gjafir af minnsta tilefni.
Hann var töfrandi maður og af þeim sökum og vegna
þess, að hann var fæddur sjónhverfingamaður, tókst
honum að bjarga lífi 1.100 manna í stríðinu." Steinhouse
fór að vinna fyrir CBS-útvarpsstöðina í París 1949 og
þar heyrði hann áfram sögur um „góða Þjóðverjanum".
Hann tók sig þá til cg kannaði ýmis stríðsskjöl og aðstoð-
aði síðan við að smygla Schindler og konu hans yfir til
Frakklands.
Á veitingahúsi í París voru fyrstu formlegu endurfund-
ir Schindlers með nokkrum gyðinganna, sem hann bjarg-
aði. Þá um helgina ræddi Steinhouse lengi við Schindler
og gyðinginn Itzhak Stem, sem staðfesti söguna í öllum
atriðum. Þetta fyrsta einkaviðtal við Oskar Schindler
hefur samt aldrei komið á prent fyrr en nú. Á þessum
tíma voru ritstjórar dagblaðanna og almenningur búnir
að fá sig fullsadda af hryllingssögum úr stríðinu og vildu
fara að horfa fram til nýrri tíma og viðtalið lá óbirt hjá
Steinhouse í 45 ár. Viðtalið ber þess merki, að það var
skrifað 1949 en þá var það venjan, að blaðamaðurinn
væri í aðalhlutverkinu og sama og ekkert er haft beint
eftir Schindler. Viðtalið, sein birtist í Thc Sundny Te-
legraph 3. apríl sl., fer hér á eftir.
Eg heyrði Oskars Schindlers fyrst
getið hjá bókhaldaranum Itzhak
Stern. Þeir höfðu hist í Kraká árið
1939. „Ég verð að viðurkenna það
nú, að ég var lengi ákaflega tortrygg-
inn gagnvart Schindler," sagði Stern
þegar hann hóf sögu sína. „Ég þjáð-
ist mikið meðan á hernámi nasista
stóð, missti móður mína snemma í
Auschwitz og var mjög bitur.“
Undir árslok 1939 var Stern yfir-
maður bókhaldsdeildar stórs inn- og
útflutningsfyrirtækis í eigu gyðinga
og hafði gegnt því starfi frá 1924.
Eftir innrás Þjóðveija í Pólland í sept-
ember skipuðu nasistar sinn eigin
yfirmann eða Treuhánder í öllum
helstu fyrirtækjum gyðinga og hinn
nýi yfirmaður Sterns var maður, sem
kallaður var Herr Aue. Hinn eigin-
legi eigandi varð aðeins óbreyttur
starfsmaður hjá fyrirtækinu, sem nú
var orðið þýskt, og arískir verkamenn
voru látnir taka við mörgum störfum
gyðinganna. ,
Aue var mjög ósamkvæmur sjálf-
um sér og vakti strax forvitni Sterns.
Þótt hann hefði „arískað" fyrirtækið
og rekið gyðinga úr störfum eins og
honum var uppálagt, þurrkaði hann
ekki nöfn hinna burtreknu af al-
mannatryggingaskránum en það
þýddi, að þeir héldu áfram hinum
mikilvægu atvinnuskírteinum. Auk
þess gaf hann mönnunum fé á laun.
Hafði þessi framkoma að sjálfsögðu
mikil áhrif á gyðingana og Stern
furðaði sig á henni. Undir lok stríðs-
ins komst hann hins vegar að því,
að Aue hafði áður verið gyðingatrú-
ar, að hann hefði misst föður sinn í
Auschwitz 1942 og pólskan, sem
hann þóttist tala svo illa, var í raun
hans móðurmál.
»Þú getur treyst
Schindler"
Meðan Stern vissi ekki um þetta
sá hann enga ástæðu til að treysta
Aue og skildi ekki hvað fyrir honum
vakti þegar hann kom, aðeins nokkr-
um dögum eftir að hafa tekið við
fyrirtækinu, og kynnti Stern fyrir
vini sínum, sem nýkominn var til
Krakár. „Þú veist það, Stern, að þú
getur alveg treyst Schindler, vini
mínum,“ sagði Aue og Stern heilsaði
Schindler kurteislega en svaraði
spurningum hans með mikilli gát.
„Ég vissi ekki hvað hann vildi og
var óttasleginn," hélt Stern áfram.
„Fram að 1. desember höfðum við
gyðingar í Póllandi verið látnir að
mestu afskiptalausir en þegar ég hitti
Schindler fór ástandið versnandi dag
frá degi. Hann vildi vita hvers konar
gyðingur ég væri. Spurði margra
spurninga, hvort ég væri zíonisti og
þess háttar og ég sagði honum það,
sem allir vissu, að ég væri varafor-
seti gyðingasamtakanna í Vestur-
Póllandi og ætti sæti í miðstjórn zíon-
istahreyfíngarinnar. Síðan þakkaði
hann mér fyrir og fór.“
Varaói Slern vió
Schindler vitjaði Sterns aftur 3.
desember en að þessu sinni að nætur-
lagi og á heimili hans. Stem segir,
að þeir hafi aðallega talað um bók-
menntir og Schindler sýndi óvenju-
legan áhuga á helstu rithöfundunum
á jiddísku. Þeir voru að drekka sam-
an te þegar Schindler sagði allt í einu:
„Ég hef heyrt, að það eigi að hirða
það, sem eftir er, af eigum gyðinga
á morgun." Stern áttaði sig á viðvör-
uninni og gat komið henni áfram.
Hann skildi líka, að Schindler var að
reyna að ávinna sér traust hans en
hann gat ekki enn skilið hvers vegna.
Oskar Schindler, atvinnurekandi
frá Súdetahéruðunum í Tékkóslóvak-
íu, hafði komið tii Krakár frá
heimabæ sínum, Zwittau, nokkrum
mánuðum áður en ólíkt því, sem var
með flesta þá, sem komu til að sölsa
undir sig framleiðslutækin í hinu
sigraða Póllandi, þá hafði hann ekki
komist yfir verksmiðju, sem tekin
hafði verið af gyðingi, heldur var um
að ræða gljábrennslufyrirtæki, sem
hafði orðið gjaldþrota fyrir mörgum
árum.
Veturinn 1939-40 hóf hann starf-
semina á 4.000 fermetra gólfplássi
með 100 starfsmönnum, þar af sjö
gyðingum, og skömmu síðar tókst
honum að koma Stern að sem bók-
haldara. Framleiðslan hófst af mikl-
um krafti enda Schindler klókur og
harðduglegur og framboð á ódýru
vinnuafli var meira en nokkur at-
vinnurekandi hafði áður getað látið
sig dreyma um. Á fyrsta árinu fjölg-