Morgunblaðið - 17.04.1994, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. APRIL 1994
eftir Boge Arason
LÍKIN hafa hrannast upp á g-ötum Kigali og fleiri stöðum í Mið-Afr-
íkuríkinu Rúanda frá því forseti Iandsins beið bana þegar flugvél
hans var skotin niður 6. þessa mánaðar. Tugþúsundir manna hafa
fallið, þeirra á meðal ráðherrar, börn og sjúklingar á sjúkrahúsum,
nunnur og prestar, friðargæsluliðar og starfsmenn hjálparstofnana
og venjulegir Rúandabúar, jafnt Hútúar sem Tútsar. Þessir ættbálk-
ar hafa átt í illdeilum í hartnær 500 ár og hrannvígin að undan-
förnu eru ekki þau fyrstu í sögu landsins og líklega ekki þau síðustu.
útsar
komu fyrst
á land-
svæðið á 15. öld
frá norðaustur-
hluta Afríku, eða
Eþíópíu, enda eru
þeir hávaxnir og
ljósari yfirlitum
en Hútúar. Þótt
þeir væru miklir
bardagamenn
lögðu þeir land-
svæði Hútúa und-
ir sig smám sam-
an án mikilla
blóðsúthellinga.
Þeir stunduðu
nautgriparækt og
byggðu upp eins
konar lénsskipu-
lag sem átti eng-
an sinn líka í Afr-
íku nema í Eþíóp-
íu. Þeir komu upp
flóknu valdakerfi,
þar sem konung-
urinn var æðstur
og dýrkaður sem guð.
Segja má að Hútúar, sem eru um
85% landsmanna, hafi verið þrælar
Tútsa á þessum tíma. Höfðingjar
Tútsa úthlutuðu landskikum til
Hútúa, sem urðu í staðinn að vinna
fyrir þá. Fyrirlitningin á þrælunum
jókst smám saman uns svo var kom-
ið að þeir voru ekki lengur taldir til
manna. Tútsum var til að mynda
bannað að borða sama mat og Hútú-
ar því hann var sagður saurgaður.
Hútúar rísa upp
Rúanda var þýskt verndarsvæði á
árunum 1899-1916 og síðan hluti
af Rúanda-Úrúndí sem Belgar
stjórnuðu í umboði Þjóðabandalags-
ins og síðar Sameinuðu þjóðapna.
Tútsar, sem eru um 10% lands-
manna, héldu áfram að undiroka
Hútúa á nýlendutímanum til ársins
1959 þegar konungurinn iést án
arftaka og mannskæðar óeirðir
blossuðu upp. Hútúar lýstu yfir
stofnun iýðveldis árið 1961 og land-
ið öðlaðist sjálfstæði formlega ári
síðar.
Hútúinn Gregoire Kayibanda varð
fyrsti forseti Rúanda árið 1962.
Mikil spenna var þó enn milli ætt-
bálkanna og blóðug átök blossuðu
upp aftur ári síðar og aftur árið
1972. Talið er að 100.000 manns
hið minnsta hafi
fallið í átökunum
á þessum tíma.
Einræðisherra
skapar
héraðaríg
Juvenal
Habyarimana, þá
ráðherra her- og
lögreglumála, tók
völdin í sínar
hendur árið 1973
og setti forsetann
í stofufangelsi.
Hann bannaði
starfsemi stjórn-
málaflokka en
tveimur árum síð-
ar stofnaði hann
flokk, sem var
alráður í tæpa tvo
áratugi.
Habyarimana
flækti stjórnmál
Rúanda frekar
með því að skapa
landshlutadeilur
ofan á ættbálka-
erjurnar. Habyarimana var frá
norðurhluta landsins, Gisenyi-hér-
aði, og skipaði aðallega menn frá
þeim hluta í stjórn sína. Árið 1985
var baráttan milli landshlutanna orð-
in stærra vandamál en ættbálkaeij-
urnar þótt ekki kæmi til blóðsúthell-
inga.
Tútsar knýja fram umbætur
Friðurinn var þó úti árið 1990
þegar 10.000 uppreisnarmenn í Föð-
urlandsfylkingingu Rúanda (RPF)
gerðu irmrás í landið frá nágranna-
ríkinu Úganda. Fylkingin er aðallega
skipuð Tútsum.
Innrásin varð til þess að Habyari-
mana sá sig knúinn til að fallast á
stjórnmálaumbætur. Fyrstu ijöl-
flokkakosningarnar fóru fram árið
1992 og ný lög tóku gildi sem kváðu
á um að forseti og forsætisráðherra
skyldu deila með sér völdunum.
Spennan milli ættbálkanna magnað-
ist þó aftur í fyrra, meðal annars
vegna efnahagskreppu í kjölfar þess
að verð á kaffi, helstu tekjulind
landsins, hrundi á heimsmarkaði.
Forsætisráðherrann, Dismas
Nsengiyaremye, Tútsi, sakaði stuðn-
ingsmenn Habyarimana um að hafa
myrt 350 Tútsa. Á sama tíma átti
stjórnarherinn undir högg að sækja
í stríðinu gegn uppreisnarmönnun-
UPPREISN I RUANDA
Uppreisnarmenn í Rúanda hófu sókn
gegn stjórnarhernum í höfuöborginni,
Kigali, eftir aö forseti landsins var
drepinn fyrir rúmri viku.
um, sem voru komnir um 50 km frá
höfuðborginni. Samt naut stjórnar-
herinn stuðnings franskra her-
manna.
Habyarimana neyddist til að
semja um frið við uppreisnarmenn-
ina í ágúst í fyrra og féllst á að
þeir fengju aðild að bráðabirgða-
stjórn og boðað yrði til nýrra kosn-
inga. Uppreisnarmennirnir sökuðu
hann síðar um að hafa svikið samn-
inginn með því að fresta framkvæmd
hans. Mynda átti stjórnina í septem-
ber en valdabarátta stjórnmála-
mannanna varð til þess að ekki náð-
ist samkomulag um skiptingu ráðu-
neyta.
Hútúar drepa Hútúa
Hútúar eru í miklum meirihluta í
hernum og hermenn úr þeirra röðum
gengu berserksgang um götur Kig-
ali til að hefna dt'ápsins á Habyari-
mana forseta 6. apríl. Þeir myrtu
aðallega Tútsa, meðal annars Agethe
Uwilingiyimana, þá nýskipaðan for-
sætisráðherra, sem hafði leitað skjóls
í húsnæði Sameinuðu þjóðanna.
Hermennirnir létu heift sína ekki
aðeins bitna á Tútsum því þeir eru
einnig sagðir hafa drepið Hútúa úr
flokkum, sem voru andvígir Habyari-
mana, og Hútúa frá öðrum landshlut-
um en heimahéraði forsetans fyrrver-
andi.
Rúandabúar bíða eftir
matvælum frá hjálpar-
stofnun í Kigali. Rúanda
er eitt fátækasta land
heims og hætta er á
hungursneyð þar vegna
óaldarinnar að undan-
förnu.
Alexis Kanyarengwe, leið-
togi uppreisnarhreyfingar-
innar í Rúanda, er Hútúi
þótt flestir félaganna séu
Tútsar.
Uppreisnarforinginn Hútúi
Þótt Tútsar séu í miklum meiri-
hluta í Föðurlandsfylkingu Rúanda
er leiðtogi hennar, Alexis Kanyar-
engwe, Hútúi. Hreyfingin hóf stríðið
til að binda enda á eins flokks kerfið
í landinu og réðst á höfuðborgina
til að koma þar á lögum og reglu,
að eigin sögn. Hún berst einnig fyr-
ir því að landflótta Rúandabúar fái
að snúa aftur til landsins. Tugþús-
undir Rúandabúa hafa flúið til ná-
grannaríkjanna vegna átakanna
undanfarna áratugi.
Kanyarengwe er 57 ára gamall
og var nemandi Habyarimaná í her-
foringjaskóla Rúanda. Hann tók
þátt í valdaráni Habyarimana, sem
gerði hann að innanríkisráðherra.
Þeim sinnaðist árið 1980 og Kanyar-
engwe fiúði til Tanzaníu.
„Ég er Hútúi - en þetta er ekki
ættbálkastríð,“ segir Kanyarengwe.
„Þetta er stríð gegn einræði."
Flest bendir til þess að Kanyar-
engwe og félagar hans nái brátt
völdunum í landinu og fái tækifæri
til að sýna hvort þeir geti bundið
enda á ættbálkaerjurnar. 1 ljósi sög-
unnar síðasta hálfa árþúsundið getur
varla talist ástæða til mikiilar bjart-
sýni.
Minnismolar frá Ruanda
eftir Jóhönnu Kristjónsdóttur
ÞEGAR ég var í Rú^nda í nokkrar vikur vorið
1989 var friður í landinu og allt með ró og spekt.
Höfuðborgin Kigali kemur fyrir sjónir eins og
þorp, þar er varla nokkur miðbær í okkar skiln-
ingp og langflestir bjuggu í Ieirkofum eða litlum
timburhýsum. Ein tegund bygginga skar sig úr,
það voru bankarnir, þeir hefðu þess vegna getað
verið hvar sem var í heiminum. Útlendingarnir
bjuggu í sérstöku hverfum og þar virtist allt til alls.
♦
Ifljótu bragði man ég ekki eftir nema smáspottum
sem voru malbikaðir, hvort sem var í Kígali eða
úti á landinu. Moidargötur í bæjunum, malarvegir og
oft hrikalegir úti um fjöllótt iandið. Bíiaeign er ekki
mikil og mörg farartækin komin til ára sinna og ástand
þeirra eftir því.
Rúanda er mörgum kunnugt vegna fjallagórillanna
á Virungaíjöllum. Starf Dian Fossey til verndunar
þeim og athugun á lifnaðarháttum þeirra varð frægt.
Ferðamenn í Rúanda halda yfirleitt norður í landið
að sjá górillurnar en stoppa síðan ekki öllu lengur.
„Menn vita allt um góriliurnar en ekkert um okkur
íbúana,“ sagði einn við mig og er ekki fjarri lagi.
Landið er fallegt og Rúandar er fágætlega iðjusam-
ir. Mér fannst þeir kurteisir en fálátir og grunnt á
tortryggni í garð útlendinga. Fátækt er mikil, þétt-
býli úr hófí og erfiðlega hefur gengið að bæta ástand-
ið. Ýmsar erlendar þróunarstofnanir hafa aðsetur í
Kígali og þar starfar fjöldi útlendinga. Rúandar sögð-
ust ekki sjá breytingar til batnaðar og ýmsir sögðu
fulium fetum að þróunaraðstoðin virtist eintóm skrif-
finnska og skýrsiugerð. „Þeir skrifa skýrslur, enda-
lausar skýrslur um okkur,“ sagði gítarleikarinn Ein-
manaleiki sem ég hitti í Gisenyi. „Svo gerist ekkert
meira.“
Ólæsi er mikið, fólksfjölgun hamslaus og heilsu-
gæsla klén. Þó það eigi að heita svo að böm skuli
læra að lesa er misbrestur á því.
Rúanda var lengi mjög einangrað. Fram eftir síð-
ustu öld komu þangað fáir; landið er fjöllótt og erfítt
yfírferðar og íbúarnir höfðu orð á sér fyrir grimmd.
Það var ástæða fyrir því að Rúandar komu lítið við
sögu í þrælaversluninni í Zanzibar.
Belgar skildu landið eftir í fullkominni upplausn.
Þeir héldu öllum taumum í höndum sér og við brottför-
ina kom í ljós að það var varla nokkur .maður eftir
með menntun eða tæknikunnáttu eftir í landinu og
stjórnkerfið var á brauðfótum.
Staða kvenna í Rúanda hefur verið bágborin og þær
hafa lítt barist fyrir meiri réttindum. Stúlkur giftast
snemma og eru upp frá því oftast undirokaðar af eigin-
mönnum sínum. Það er litið á það með velþóknun ef
karl tekur sér fleiri konur. Geri konan sig seka um
eitthvað sem eiginmaðurinn metur ósiðlegt má dæma
hana í fangelsi. „Maður á þak yfir höfuðið og fær
oftast að borða ef maður nær sér í mann. Guði sé
lof.“ Þetta sagði ung kona við mig í Gisenyi og hún
deilir þessari skoðun með miklum fjöida Rúanda-
kvenna. Því fannst mér það gleðiefni þegar þær frétt-
ir bárust að kona hefði verið skipuð forsætisráðherra
þegar í fyrra. Hún hefur nú fallið fyrir hendi moril-
óðra ásamt þúsundum annarra.
Þegar maður leitar eftir skýringu á þvf af hverju
fámennur minnihluti Tútsa hefur komist upp með það
að ráða því sem hann hefur gert voru svörin auðvitað
eftir því hvort maður var að tala við Húta eða Tútsa.
„Þeir líta á sig sem æðri verur. Manni skilst þeir séu
svona eins konar útvalin þjóð. En svo eru þetta flest-
ir ótíndir glæpamenn og spilltir öfgamenn," sagði
Húti í Kígali. „Við erum siðmenntaðri og fágaðri en
Hútar. sem eru hálfgerðir villimenn,“ sagði Tútsi í
Gisenyi. Báðir staðhæfðu þó að æt.tbálkarnir ættu að
geta lifað saman í friði og til þess væri vilji. En illsk-
an og heiftin sem undit' kraumaði hefur snúist úpp í
blóðbað sem ekki sér fyrir endann á.