Morgunblaðið - 26.06.1994, Blaðsíða 22

22 B SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Omistan um
Atlantshafið
Bresk og bondarisk herskip á Noró-
ur-Atlantshafi.
Breska beitiskipió London á siglingu i Hvalfirói. Á
læginu bióa kaupskip siglingar skipalestarinnar
PQ-16 i mai 1942.
eftir Friðþór Eydol
Að undanförnu hafa menn víða
um lönd minnst 50 ára afmæl-
is innrásar bandamanna í Normandí
sem nefnd hefur verið mesta hern-
aðaraðgerð sögunnar. Brátt fer þeim
fækkandi sem komnir voru til vits
og ára er hildarleikur síðari heims-
styrjaldarinnar stóð sem hæst og
yngri kynslóðir minnast annarra
stórviðburða sem nær þeim standa
í tíma. Fljótt fennir í sporin og er
því vert að staldra við og minnast
annarrar hernaðaraðgerðar sem
stendur okkur íslendingum nærri.
Sú orrusta stóð óslitið allt frá þeim
örlagaríka degi, 3. september 1939,
er Lemp skipherra á þýska kafbátn-
um Ú-30 sökkti breska farþegaskip-
inu ATHENIA undan írlandsströnd,
þar til að loknum átökum á megin-
landi Evrópu 7. maí 1945.
Orrustan um Atlantshafið var
lengsta og ein harðvítugasta
viðureign styijaldarinnar - viður-
eign sem hvorugur aðili mátti við
að tapa. Er ljóst varð að öxulveldun-
um, Þýskalandi og Italíu, tækist
ekki að knýja Breta til friðarsamn-
inga í kjölfar velgengni þeirra í upp-
hafi styrjaldarinnar var ekki annars
úrkosta en að herja á skipaleiðir til
og frá Bretlandseyjum og freista
þess að svelta þjóðina til uppgjafar.
Reyndar var hér ekki um nýja hern-
aðaraðferð að ræða. Þrátt fyrir að
öflugasti floti veraldar væri til varn-
ar tókst þýska flotanum á árum
heimsstyijaldarinnar fyrri, 1914-
1918, að sökkva 4.837 kaupskipum
bandamanna, alls rúmlega 11 milljón
brúttólestir, með kafbátaflota sem
einungis taldi 365 kafbáta samtals
byggða. Þetta gríðarlega kaupskip-
atap hafði víðtæk áhrif á hernaðar-
mátt Breta ekki síður en daglegt líf
manna og breska heimsveldið allt.
Á dögum heimsstyijaldarinnar
fyrri hafði mönnum lærst að hin
aldagamla aðferð að veija kaupskip
með siglingum í skipalestum var
besta vernd sem völ var á. Þessi
háttur var því umsvifalaust tekinn
upp, en því miður skorti verulega á
fjölda og búnað fylgdarskipa. Þýski
flotinn var alls óviðbúinn stórstyijöld
við Breta. Þrátt fyrir háleitar áætl-
anir var lítið komið til framkvæmda
af byggingu stórra herskipa og kaf-
báta sökum forgangs annarra her-
gagna sem betur nýttust til land-
vinninga í austurvegi. Hóf flotinn
aðgerðir án úthafsflota og einungis
með 47 kafbáta og var innan við
helmingur þeirra hæfur til úthafs-
siglinga. Sömu sögu mátti reyndar
segja af breska heimsveldinu. Þar á
bæ hafði skort verulega á endurnýj-
un og stór hluti flotans úreltur, eða
óhagkvæmur í rekstri. Þetta átti
einnig við um kaupskipaflotann.
Breski kaupskipaflotinn var sá
stærsti í heimi, en meginuppistaða
hans voru kaupskip sem byggð höfðu
verið í flýti í styijöldinni 1914-1918
og höfðu ekki verið endurnýjuð sem
skyldi sökum kreppuástands og átti
það einnig við um kaupskip annarra
þjóða svo sem Bandaríkjamanna sem
þrátt fyrir mikla utanríkisverslun
áttu mjög lítinn kaupskipaflota.
Hófst nú uppbygging á báða bóga
sem fór þó hægt af stað í
fyrstu, en sumarið 1940 var baráttan
um að halda sjóflutningaleiðum
Breta opnum komin í algleyming.
Með hernámi nánast allrar vestur-
strandar Evrópu þá um vorið hafði
Þjóðveijum tekist að bijótast út úr
herkví breska flotans og áttu mun
auðveldara með að sækja út á Atl-
antshafið með herskip sín og kaf-
báta og heija á skipaleiðirnar með
ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Staf-
aði mikil hætta af herskipum sem
fengu að athafna sig óhindrað á fjöl-
förnum siglingaleiðum eins og sann-
aðist á aðgerðum vasaorrustuskips-
ins Graf von Spee á Suður-Atlants-
hafí haustið áður. Eitt slíkt skip átti
miklu hægara með að eyða heilli
skipalest en fjöldi kafbáta. Lögðu
Bretar því ofurkapp á að hefta för
þýskra herskipa út á Atlantshafið,
sérstaklega um þröng sundin milli
Grænlands, íslands og Bretlands-
eyja. Var hernám íslands og Fær-
eyja vorið 1940 meðal annars liður
í þessari viðleitni í framhaldi af
þýsku hernámi í Noregi. Breski flot-
inn Iagði tundurduflum út af Vest-
fjörðum og milli Austfjarða og Fær-
eyja til að hefta skipaferðir, alls yfir
110.000 duflum.
Ein frægasta sjóorrusta sögunnar
átti sér stað er orrustuskipin Bi-
smarck og Prinz Eugen freistuðu
þess að laumast suður í haf um
Grænlandssund. Lauk þeim leiðangri
með því að stærstu herskipum Breta
og Þjóðveija, Hood og Bismarck, var
báðum sökkt eins og frægt er.
Nú var ljóst að það kæmi í hlut
kafbátaflotans að hindra aðflutninga
til Bretlandseyja og yrði það helst
gert með því að sökkva sem flestum
kaupskipum hvar sem til þeirra
næðist. Reið á að fækka skipum
hraðar en næmi nýsmíði og hefta
þannig flutningsgetuna. Er fylgdar-
skipum fór, að fjölga á árinu 1941
og tækni bandamanna við kafbáta-
varnir jókst fluttu kafbátarnir sig á
fjarlægari slóðir í leit að auðveldari
bráð. Mest munaði um góðæri þeirra
er nýrri og langdrægari kafbátar
hófu óhindraðan hernað á skipaleið-
um með austurströnd Norður-Amer-
íku og á Karíbahafi. Mikið af þess-
ari skipaumferð var á leið til Bret-
lands og því einfaldast að ná tii
þeirra á þeim stöðum er varnirnar
voru veikastar.
Bandaríkjamenn hófu aðgerðir til
varnar skipum á Atlantshafi
snemma árs 1941, þrátt fyrir að
þeir væru enn hlutlaus þjóð. Roose-
velt forseti og fylgismenn hans voru
staðráðnir í að koma Bretum til
hjálpar, enda töldu þeir fyrirséð að
ella drægjust þeir inn í styijöldina
fyrr en síðar. Bandarísk stjórnvöld
gerðu samning við Bretland og ís-
land um að taka við vörnum lands-
ins af breska herliðinu sem hingað
hafði komið óboðið og þar með hófst
fylgd bandarískra herskipa með
skipalestum út á Atlantshaf og til
íslands. Einnig höfðu Kanadamenn
brugðist hart við og hafið uppbygg-
ingu flota síns nánast frá grunni og
sáu orðið um fylgd skipalesta á þessu
svæði að verulegu leyti.
Þrátt fyrir að bandaríski flotinn
ætti ekki í stríði við Þjóðveija fór
ekki hjá því að til átaka kæmi og
skutust bandarísk fylgdarskip og
þýskir kafbátar nokkrum sinnum á
haustið 1941 með þeim afleiðingum
að einum tundurspilli var sökkt og
annar mikið laskaður. Við upphaf
styijaldarinnar á Kyrrahafi í desem-
ber 1941 urðu Bandaríkin beinn
aðili að átökunum og gátu hafið
fylgd skipalesta alla leið til Bret-
lands. Þeirra þáttur varð þó aldrei
eins stór og Breta og Kanadamanna
á Atlantshafinu, enda bar bandaríski
flotinn hitann og þungann af átökun-
um á víðáttum Kyrrahafsins.
Hretar höfðu í upphafi styijaldar-
innar leitað til bandarískra
framleiðenda um hergögn og nauð-
synjar sökum gríðarlegrar fram-
Ieiðslugetu bandaríska iðnaðarins.
Ekki var þó nóg að geta útvegað
vörur og hráefni handan hafsins
heldur varð að afla skipa til flutn-
inga og tryggja að þau gætu fært
varninginn heim. Við bættist að
flytja yrði bandarískt herlið til Bret-
landseyja ef von ætti að vera til
þess að innrás á meginland Evrópu
yrði að veruleika. Þegar svo þýski
herinn hóf sókn gegn Rússlandi
sumarið 1941 jókst flutningsþörfin
enn. Má heita að sérhver koppur
hafi verið dreginn á flot og nutu
bandamenn þjónustu hlutlausra og
hernumdra þjóða er mörg áttu stóra
kaupskipaflota svo sem Norðmenn.
Þá nutu bandamenn einnig mann-
afla og herskipa hernumdra þjóða
og þjóða breska samveldisins. Voru
mörg bresk herskip mönnuð af þess-
um þjóðum og sigldu einnig undir
eigin fána.
Brátt tóku skipasmíðastöðvar
vestanhafs að framleiða raðsmíðuð
kaupskip í stórum stíl svo endurnýj-
un fór að hafa undan hinu mikla
skipatapi. Flutningar til Rússlands
fóru um hafnir við Persaflóa og varð
að sigla alla leið fyrir Góðravonar-
höfða og um hafnir á Kólaskaga og
við Hvítahaf. Þessi leið, þó styttri
væri, var mun áhættusamari enda
hluti leiðarinnar innan seilingarfæris
flughers og flota Þjóðveija í Norður-
Noregi. ísland er nánast í beinni
stefnu milli Austurstrandar Kanada
og norðurodda Noregs og því kjörinn
áningarstaður á þeirri leið eins og
raunin varð. Var skipum frá Bret-
landi og Bandaríkjunum safnað sam-
an í lestir í Hvalfirði sem einnig var
lægi orrustuskipa er veittu lestunum
vernd úr fjarlægð, yrði þýskum orr-
ustuskipum beitt gegn þeim. ísland
var einnig áningarstaður fylgdar-
skipa uns tækni við eldsneytistöku
í hafi hafði verið fullkomnuð og
nýrri og langdrægari fylgdarskipum