Morgunblaðið - 25.05.1997, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 25. MAÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐ VITA ekki hvað gerðist
áður en þú fæddist er að
vera barn að eilífu,“ sagði
Cicero. Descartes tók hinn pólinn
í hæðina: „Ef maður er of forvitinn
um siði fyrri alda er maður alla-
jafna mjög fáfróður um siði
þessarar." Arthur Marwick hefur
gert rannsókn siða og atburða
fortíðarinnar að sínu höfuðvið-
fangsefni. Flestir sagnfræðingar
velta því einhvem tíma fyrir sér
hvað sagnfræði sé og til hvers.
Flestir sagnfræðingar, sem
menntaðir eru í Háskóla íslands,
hafa leitað svara í smiðju
Marwicks. Bók hans „The Nature
of History" eða „Eðli sagnfræði“
er kennd við háskólann og lesa
hana allir, sem læra sagnfræði.
Nú er Marwick á leið til íslands
og mun hann halda fyrirlestur í
Háskólabíói á miðvikudag og
stjórna málstofu á söguþingi, sem
Til at skilja
samtímann
þarf að rann-
saka fortlðina
gefa til kynna hvar gloppur er að
finna og vekja spurningar. Af því
fæðast hugmyndir og hægt er að
fara að skipuleggja hvernig nálg-
ast eigi heimildirnar. Það er aldrei
hægt að taka eina heimild heldur
verður að nota margar og það er
aðeins hægt að greina vandann
með mikilli og erfiðri vinnu, en
smám saman fer að koma fram
skýr mynd. Þetta ferli er þó fullt
endurtekninga. Það er ekki um
að ræða rödd Guðs, sem finnur
sannleikann.“
Kenningar eru snar þáttur í
sagnfræðiskrifum, en það verður
að gera greinarmun milli kenn-
inga.
„Ein allsheijarkenning er
gagnslaus,“ sagði Marwick.
„Smærri kenningar eða tilgátur
eru hins vegar nauðsynlegar. Það
er hættulegt að nálgast verkefnið
með ákveðna kenningu í huga.
Breski sagnfræðingurinn Arthur Mar-
wick er þeirrar hyggju að án þess að
rannsaka fortíðina sé engin von til þess
að við skiljum samtímann. Marwick heldur
fyririestur við opnun söguþings á miðviku-
dag og verður einnig með málstofu á
þinginu. Karl Blöndal ræddi við hann
um eðli sagnfræði og rannsóknir hans
á sjöunda áratugnum.
haldið verður síðar í þessari viku.
„Það er greinarmunur á sagn-
fræði og fortíðinni, rétt eins. og
náttúran og vísindi eru ekki það
sama.“ sagði Marwick.
Að sögn hans snýst sagnfræði
um það að varpa ljósi á hvers
vegna fólk gerir það sem það ger-
ir og hvernig það fer að. Sagn-
fræðingar reyni að segja frá því,
sem gerðist í fortíðinni.
„Án þess að rannsaka fortíðina
höfum við enga von um að skilja
nútíðina,“ sagði Marwick.
Goðsagnir og sagnfræði
Sumar þjóðir virðast ekki eiga
sögu en aðrar virðast vera að slig-
ast undan sögunni og maður gæti
haldið að þær væru betur komnar
án hennar. Marwick sagði að oft
og tíðum þegar stjórnmálamenn
létu sem þeir styddust við söguna
byggi vafasöm sagnfræði að baki.
„Sagan hefur áhrif og Marc
Ferro hefur skrifað um „Notkun
og misnotkun sagnfræðinnar“,“
sagði Markwick. „Vandamálin
verða hins vegar aðeins leyst ef
við tökum á goðsögnum sögunnar.
Ef haldið er áfram að ýta undir
goðsagnir, sem eru afvegaleið-
andi, er voðinn vís. Hins vegar er
ekki hægt að skilja viðhorf fólks
án skilnings á fortíðinni."
Ástandið á Norður-írlandi og
átökin í gömlu Júgóslavíu eru tvö
nærtæk dæmi frá Evrópu um það
hvernig sagan er tekin og notuð
til að knýja fram annarleg mark-
mið. Oft og tíðum hafa sömu at-
burðirnir margs konar merkingu.
Marwick sagði að þótt með sagn-
fræðinni væri leitað skilnings á
fortíðinni væri ekki þar með sagt
að nota ætti hana til að réttlæta
grimmdarverk. Markmiðið væri að
átta sig á umhverfinu og þá yrði
að taka allt með í reikninginn,
einnig menningu, listmuni og tón-
list.
Marwick er þeirrar hyggju að
sagnfræðin sé jafn mikilvæg og
raunvísindin og því megi ekki van-
rækja hana.
AA nálgast hið llðna
„Fortíðin er liðin og við getum
ekki nálgast hana beint,“ sagði
Marwick um það hvernig sagn-
fræðingurinn ætti að stunda sitt
fag. „Það er aðeins hægt að rýna
í fyrri þjóðfélög með því skoða
það, sem skilið hefur verið eftir.
Þá er ég að tala um frumheimild-
ir; bréf, skjöl, málverk, skáldsögur
og byggingar. En það er ekki sama
hvernig það er gert. Menn þurfa
að sérhæfa sig í einhveiju efni.
Til þess að verða sérfræðingar
verða þeir að rannsaka það sem
aðrir hafa skrifað um þeirra svið,
svokallaðar eftirheimildir. Þær
Fyrst verður að skoða heimildirnar
og gögnin. Það er eitt að hefjast
handa með kenninguna að leiðar-
ljósi og annað að koma í mark
með kenningu í höndunum.“
BreytlngaskelAIA 1958-1974
Marwick hefur núlokið við að
skrifa bók um sjöunda áratuginn.
Þar fjallar hann um menningar-
og þjóðfélagsbreytingar í fjórum
löndum, Bretlandi, Ítalíu, Frakk-
landi og Bandaríkjunum frá 1958
til 1974. Hann hefur áhuga á að
aukið verði við þær rannsóknir,
sem unnið er úr í bókinni, meðal
annars með því að rannsaka þetta
tímabil í öðrum löndum og á sögu-
þinginu verður hann með málstofu
um efnið. „Ég vil fá viðbrögð og
komast að því hvort tilgáta mín
er nothæf,“ sagði hann og kvaðst
einnig hafa áhuga á að komast
að því hvernig ísland hefði farið
út úr hræringum þessa 15 ára
tímabils.
Marwick kannaði bæði þá
strauma, sem voru sameiginlegir
í löndunum fjórum, og það, sem
var ólíkt. Tók hann saman hegð-
un, klæðaburð og tónlist. „Bítlarn-
ir eru sennilega nærtækasta dæm-
ið um áhrifavald, sem var sameig-
inlegur í þeim löndum, sem ég tók
fyrir, og víðar en það var einnig
margt annað,“ sagði Marwick.
„Ég hafði einnig áhuga á hinu
ólíka, til dæmis hreyfingunni, sem
barðist fyrir borgaralegum rétt-
indum í Bandaríkjunum, og átti
sér ekki hliðstæðu annars staðar.
Á Ítalíu kynntust bændur víða
nútímaþægindum á borð við kló-
sett fyrsta sinni. Á Ítalíu og í
Frakklandi var katólska kirkjan
öflug. Árið 1971 varfyrsti skilnað-
urinn á Ítalíu og 1974 greiddu
ítalir atkvæði með því að skilnaðir
yrðu leyfðir. Venjulegt fólk varð
þátttakandi í að móta eigin örlög.
Italska þjóðin vann sigur þegar
hún reis upp gegn banninu við
skilnuðum og um leið kom fram
hvað stjórnmálamennirnir og vald-
hafarnir voru úr sambandi við
það, sem var að gerast.“
Marwick sagði að margt væri
vitað um sjöunda áratuginn, en
annað ekki. í bókinni, sem ekki
er komin út, rekur hann meðal
annars hvernig orðalag virðist
smitast milli landa og rekur hvern-
ig hinar ýmsu hljómsveitir verða
vinsælar með mismunandi hætti.
Vakning grasrótarinnar
í bókinni rekur hann einnig
vakningu grasrótarinnar ef svo
má að orði komast, hvernig borg-
arahreyfíngar verða til og mið-
aldra fólk tekur höndum saman.
Ein fyrsta hreyfingin varð til í
Memphis í Tennessee. „Þetta var
umhverfísverndarhópur, konur,
sem lögðust gegn því að lögð yrði
hraðbraut í borginni," sagði
Marwick. „Þær sigruðu og komu
í veg fyrir að hraðbrautin yrði
lögð.“
Marwick byggir frásögn sína á
dagbókum, sem fólk hélt á þessum
tíma, og persónulegum gögnum,
þar sem því er lýst hvernig var
að vera til á þessum tíma. Þessi
gögn tók hann og bar saman við
víðtækari heimildir.
„Það eru tvær goðsagnir um
sjöunda áratuginn," sagði hann.
„Annars vegar er talað um að á
þessum tíma hafí agi og gömul
gildi glatast. Hins vegar er því
haldið fram að vinstri öfl hafi ris-
ið upp og bylting hafí legið í loft-
inu, sem meðal annars hafi komið
fram í andstöðunni við stríðið í
Víetnam. Hvort tveggja er rangt.
Það var aldrei möguleiki á bylt-
ingu. Gagnrýnin kom úr öllum
áttum, en það var aldrei eining
meðal þeirra, sem að henni stóðu.
Þá voru þessi öfl allan tímann
snar þáttur í þjóðfélaginu og aldr-
ei í andstöðu við meginstrauma í
því. Andmenningin var samofín
hinu hefðbundna þjóðfélagi og
þegar árið 1974 rann upp hafði
þjóðfélagið gerbreyst. Þetta kom
fram í sjónvarpi. Áhorfendur, sem
fóru að horfa á tilraunaleikhúsið,
sem var fullt af þjóðfélagsgagn-
rýni, komu úr millistétt. Kynlíf
gerbreyttist. Það er til merkileg
könnun, sem var gerð á Ítalíu og
sýnir ótrúlegar viðhorfsbreyting-
ar. Skyndilega voru konur farnar
að taka sér elskhuga eftir að þær
gengu í hjónaband, konur, sem
fyrir hjónaband og áður en sjöundi
áratugurinn rann upp, hefðu aldr-
ei látið sér detta slíkt í hug.“
Niðurstaða Marwicks er sú að
straumhvörf hafí orðið á Vestur^
löndum á sjöunda áratugnum. í
bók sinni „Stríð og þjóðfélags-
breytingar á tuttugustu öldinni“
fjallar hann um áhrif heimsstyij-
aldanna og spyr hvor þeirra hafi
haft meiri áhrif. „Þegar talað er
um „vísvitandi“ pólitískar breyt-
ingar er að minnsta kosti hægt
að segja að síðari heimsstyijöldin
hafi leitt til hruns nasismans, en
aftur á móti er stundum erfítt að
sjá um hvað var yfirleitt verið að
beijast í heimsstyijöldinni fyrri,“
segir í bókinni. „Hins vegar er
augljóst þegar verið er að tala um
þjóðfélagsbreytingar, sem ekki
voru vísvitandi, að það var hið
„tilgangslausa“ stríð frá 1914 til
1918, sem skipti meira máli.“
Marwick vísar þar til þeirra áhrifa
sem fyrri heimsstyijöldin hafði á
fólk og bætir við að áhrifín af
heimsstyijöldinni síðari hafí aldrei