Morgunblaðið - 05.07.1998, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 5. JÚLÍ 1998 B 11
SÖNGFLOKURINN kom fyrst fram á milli atriða í revíunni Casanova 1928 og kom þannig undir sig fótunum.
að fagna, heldur æfðu af sama kappi
og fyrr.
Þegar sýningum á revíunni Casa-
nova lauk í lok febrúar 1929, tók við
stuttur gestaleikur í Hamborg, en
síðan lá starfsemi Comedian Har-
monists niðri í tvo mánuði. Astæðan
var sú, að Walter NuBbaum hætti í
söngflokknum vegna ósamkomulags
við hina félagana. Nokkurn tíma tók
að fá mann í staðinn fyrh’ hann og
æfa efnisskrána með honum. Sam-
kvæmt ábendingu frá Ei’win Bootz
varð Erich Abraham-Collin fyrh- val-
inu, en þeh- höfðu báðir stundað nám
við Tónlistarháskólann í Berlín.
Hverjir voru þeir?
Ekki urðu fleiri breytingar á skip-
an söngflokksins, og er því ekki úr
vegi að kynna þá félaga nánar.
Fyrstan ber að nefna stofnanda
Comedian Harmonists, Harry
Frommermann, sem var lífíð og sál-
in í söngflokknum. Hann var fæddur
12. október 1906 í Berlín, þar sem
faðir hans, sem var gyðingur af
rússneskum uppruna, var kantor í
sýnagógu. Hann var vinur hins
þekkta hljómsveitarstjóra Arthur
Nikish og tók son sinn Harry með
sér á æfingar hjá Fílharmóníusveit
Berlínar, þegar Nikish stjórnaði
henni. Harry, sem þá var fjögurra
ára, sat innan um hljóðfæraleikar-
ana og hlustaði á leik þeirra sér til
mikillar ánægju. Þegar heim kom,
söng hann og raulaði heilu kaflana
úr þeim verkum, sem hljómsveitin
hafði leikið. Ekki fór á milli mála, að
Harry Frommermann var gæddur
mikilli tónlistargáfu. Faðir hans
kenndi honum undirstöðuatriði í
tónlist, og Harry hóf nám í píanó-
leik. Minna varð úr því en efni stóðu
til, því að hendur hans reyndust of
litlar til að hann gæti orðið góður pí-
anóleikari. Frommermann var því
að mestu leyti sjálfmenntaður í tón-
list.
A unglingsárunum hneigðist hugur
Harry Frommermanns að leiklist.
Hann kom fram í skólaleikritum og
sótti Ieiksýningar af miklum áhuga.
Það olli föður Harrys miklum von-
brigðum, þegar sonurinn vildi að
loknu skólanámi gerast leikari, því að
faðh- hans hafði vonast til, að Harry
yrði rabbíni. Foreldi'ar hans komu
því til leiðar, að hann gerðist lærling-
m- í fataverslun, en hann undi hag
sínum illa þar. Þegar faðh' hans lést
árið 1925, hóf Harry leiklistarnám,
en það varð endasleppt. Hann var
ráðinn sem byrjandi við leikhús í
Berlín og kom fram í aukahlutverk-
um og hópatriðum. Árið 1927 lést
móðir Harrys, og stóð hann þá einn
uppi. Um svipað leyti rann út samn-
ingur hans við leikhúsið. Hairy
Frommermann gerði sér ljóst, að
hann myndi ekki ná langt á leiklistar-
brautinni, en hins vegar átti hann
ekki margra kosta völ á öðrum svið-
um. Hann átti um það að velja að
reyna að fá samning sem aukaleikari
við eitthvert af leikhúsunum í Berlín
eða fítja upp á einhverju nýju. Smám
saman kviknaði hjá honum sú hug-
mynd að stofna söngflokk í líkingu
við The Revelers. Harry spurði um-
boðsmann skemmtiki-afta, sem hann
þekkti, hvernig stæði á því, að The
Revelers héldu ekki tónleika í Þýska-
landi. Svarið var á þá leið, að þeir
viidu fá 1.000 dollara fyrir kvöldið og
slíka upphæð gætu tónleikahaldarai'
ekki greitt. Að fengnu þessu svari
hvarflaði það að Frommermann, að
það hlyti að vera hægt að stofna
áþekkan söngflokk í Þýskalandi.
Robert Biberti var fæddur 5. júní
1902 í Berlín. Faðir hans, sem var
franskur að uppruna, var um skeið
söngvari við Lindenóperuna í Berlín,
en síðar söng hann í kvartettum og
leikhúsum. Móðh' Bibertis, sem var
þýsk, var píanókennari. Þannig lifði
og hrærðist fjölskylda Bibertis í tón-
list, og hann fékk sjálfur að erfðum
fallega bassarödd frá föður sínum.
Að loknu skólanámi vildi faðir Bi-
bertis, að hann legði stund á iðnnám,
en móðir hans var andvíg því. Það
varð þvi úr, að faðir hans, sem hafði
lært útskurð, áður en hann gerðist
söngvari, kenndi syni sínum að skera
út í tré. Þeir feðgar störfuðu við
þetta um nokkurra ára skeið, eftir að
styrjöldinni lauk, og tókst þannig að
framfleyta sér á erfiðleikatímunum,
sem fóru þá í hönd. En hugur Bi-
bertis hneigðist til tónlistar, og þó að
hann hefði enga formlega tónlistar-
menntun fengið og ekki stundað
söngnám, hóf hann árið 1921 að
syngja í kórum í óperum og óperett-
um í ýmsum leikhúsum í Berlín og sá
þannig fyrir sér næstu árin. Söng-
röddin, sem hann hafði fengið í
vöggugjöf, dugði honum vel til þeirra
verka.
Ari Leschnikoff var Búlgari,
fæddui' 16. júlí 1897 í smábæ í
grennd við Sofíu, höfuðborg Búlgar-
íu. Þar var faðii' hans póstmeistari
og móðh hans kennari. Hún hafði
undurfagra söngi'ödd, og strax á
barnsaldri kom í ljós, að Ari
Lesehnikoff hafði erft þessa söng-
rödd frá móður sinni, og fór hann að
syngja í kirkjukór í heimabæ sínum
sex ára að aldri. Að loknu hefð-
bundnu skólanámi gerðist Lesch-
nikoff nemandi í herskóla í Sofíu og
varð lautinant í búlgarska hernum
árið 1918. Skömmu síðar lauk styrj-
öldinni, og þá hóf hann söngnám í
Sofíu. Árið 1922 hélt Leschnikoff til
Þýskalands til framhaldsnáms. Um
þetta leyti geisaði þar óðaverðbólga,
og dró Leschnikoff fram lífíð sem
þjónn á búlgörsku veitingahúsi, þar
sem hann tók stundum lagið fýrir
gestina. í árslok 1923 stóðst hann
inntökupróf í tónlistarskóla í Berlín
og fékk um leið námsstyrk. Lesch-
nikoff lauk náminu árið 1926, en þar
sem hann var smár vexti, gat hann
ekki gert sér vonir um frama sem
óperusöngvari. Hann söng því í kór
Stóra leikhússins, þar til hann gekk
til liðs við Comedian Harmonists.
Erwin Bootz, píanóleikari Come-
dian Harmonists, var fæddur 30. júní
1907 í Stettin, þar sem foreldrar
hans ráku hljómplötuverslun.
Reyndar var það móðir hans, sem sá
um reksturinn, þvi hún var mikil
kaupsýslukona. Bootz ólst því upp
við tónlist frá blautu barnsbeini, og
snemma kom í ljós, að hann var
gæddur ótvíræðum hæfileikum á því
sviði. Reyndar vildi móðh hans, að
hann tæki við rekstri verslunarinn-
ar, en Bootz hafði engan áhuga á því.
Hugur hans hneigðist að píanóleik,
og strax um 13 ára aldur var hann
orðinn svo góður píanóleikari, að
hann gat stælt frægustu píanóleik-
ai’a þeirra tíma svo vel, að áheyrend-
ur heyrðu vart mun á. Bootz lauk
námi í píanóleik í heimaborg sinni,
og að því loknu hóf hann framhalds-
nám við Tónlistarháskólann í Berlín
og lauk því vorið 1928, um svipað
leyti og hann gekk til lið við Comedi-
an Harmonists.
Roman Cycowski var fæddur 24.
janúar 1901 í Lodz í Póllandi. Faðir
hans, sem rak vefnaðarverksmiðju í
Lodz og var rétttrúaður gyðingur,
vildi, að sonurinn yi-ði annaðhvort
rabbíni eða kantor, og gekk Cyc-
owski því í talmúdskóla á bams- og
unglingsaldri. Þegar hann óx úr
grasi, gerðist hann fráhverfur
trúnni. Hann hóf tónlistarnám hjá
einkakennara, því hann vildi verða
hljómsveitarstjóri, en kennai'inn ráð-
Iagði honum að leggja heldur fyrir
sig söng. Gyðingaandúð og væntan-
Ieg herkvaðning urðu til þess, að
Cycowski hélt til Þýskalands árið
1921, og fékk hann vinnu í járnvöra-
verslun í Beuthen í Slesíu. Hann
söng gjarnan við vinnu sína, og
stúlka, sem vann í versluninni, ráð-
lagði honum að freista gæfunnar í
borgarleikhúsinu. Cycowski söng
fyrir leikhússtjórann og hljómsveit-
arstjórann og var ráðinn á stundinni.
Næstu árin söng hann við ýmis lítil
óperahús víðs vegar í Þýskalandi og
stundaði jafnframt söng- og tónlist-
arnám. Cycowski hugði á frama við
stóru óperuhúsin, og þess vegna
stundaði hann söngnám í Berlín og á
Italíu um skeið. Framinn lét á sér
standa, og Cycowski varð að gera
sér að góðu að syngja í kór Stóra
leikhússins. Þegar hann gekk til liðs
við Comedian Harmonists vorið
1928, leit hann á það sem tímabundið
vei'kefni, því hann var með allan
hugann við að gerast óperusöngvari.
Það fór hins vegar á annan veg.
Erich Abraham-Collin var fæddur
26. ágúst 1899 í Berlín, þar sem faðir
hans, sem var gyðingur, vai' þekktur
barnalæknii'. Foreldrar Collins
skildu, þegar hann var á barnsaldri,
og ólst hann upp hjá móður sinni og
tveimur systram. Snemma kom í Ijós,
að Collin var gæddur miklum tónhst-
ai'hæfileikum, og þegar hann hafði
lokið stúdentsprófí, vildi hann leggja
stund á tónlistarnám, en foreldrar
hans voru andvígir því. Collin hóf því
nám í læknisfræði að áeggjan þeirra,
en hann hætti því, þegar hann hafði
lokið sjö önnum. Hann starfaði um
hríð í banka, en þegar faðir hans lést
árið 1924, hóf Collin tónlistai'nám í
Tónlistarháskólanum í Berlín, þar
sem hann lagði stund á söng og fíðlu-
leik og lauk því námi árið 1927. Þar
kynntist hann Erwin Bootz, sem réð
hann til Comedian Harmonists.
Söngflokkurinn Comedian Har-
monists var því þannig skipaður, að
þrír félaganna, Robert Biberti, Ari
Leschnikoff og Erwin Bootz voru ar-
íar en Harry Frommermann, Roman
Cycowski og Erich Abraham-Collin
gyðingar.
Blómaskeið Comedian
Harmonists
Comedian Harmonists hófu starf-
semi á ný um miðjan maí 1929, eftir
að Collin hafði gengið til liðs við þá.
Næstu mánuðina komu þeir fram í
ýmsum borgum í Þýskalandi, aðal-
lega þó í skemmtihúsum í Berlín,
m.a. í Scala, sem var minnst á hér að
framan. í september 1929 vai' frum-
sýnd í Berlín revían „Zwei Krawatt-
en“ (Tvö bindi), og komu þeir félagar
í Comedian Harmonists fram í henni
ásamt ýmsum þekktum leikuram.
Meðal þeirra var Marlene Dietrich,
en það var einmitt í þessari revíu að
leikstjórinn Josef von Sternberg
uppgötvaði hana og bauð henni aðal-
hlutverkið í hinni frægu kvikmynd
„Bláa englinum“, sem var gerð árið
eftir og fór sigurför um heiminn og
var upphafið að heimsfrægð Marlene
Dietrich. Um frammistöðu Comedi-
an Harmonists í sýningunni sagði
gagnrýnandi í Berlín á þessa leið:
„Mest var klappað fyrir Comedian
Harmonists. Vegna fagnaðarláta
áhorfenda urðu þeir að flytja mörg
aukalög.“
Haustið 1929 rifti Odeon-hljóm-
plötufyi’irtækið samningi sínum við
Comedian Harmonists, því að for-
stöðumenn þess voru óánægðh' með
söng þeirra félaga. Þá gerðu þeir
mjög hagstæðan samning við hljóm-
plötufyrirtækið Electrola. Þeir
skuldbundu sig til að syngja inn á 20
plötur á ári og fengu í fyrstu 5% og
síðar 7,5% af söluverði þehTa. Um
svipað leyti komu þeh' í fyrsta sinn
fram í útvarpi. Það var í Berlín, og
vora viðtökur áheyrenda svo góðar,
að upp frá þessu kom söngflokkur-
inn fram í útvarpi víðs vegar um
Þýskaland.
Comedian Harmonists höfðu fram
að þessu komið fram í revíum og
sungið þrjú eða fjögur lög í skemmti-
húsum og næturklúbbum, þar sem
aðrir skemmtikraftar komu fram um
leið og þeir, en eftir að þeir höfðu
fengið frábærar viðtökur, þegar
revían „Tvö bindi“ var sýnd í Leipzig
í desember 1929, ákváðu þeir að láta
slag standa og fara í hljómleikaferð á
eigin vegum um Þýskaland þvert og
endilangt í lok janúar 1930. Það var
nokkurt hættuspil að leggja upp í
slíka ferð til borga, þai' sem Comedi-
an Harmonists voru óþekktir, því að
þeir báru sjálfír fjárhagslega ábyrgð
á ferðinni. Þeir ákváðu því að hefja
tónleikaferðina í Leipzig, og viðtökur
tónleikagesta þar tóku öllu fram,
sem þeir félagar höfðu átt að venjast
í þeim efnum. Áheyrendur trylltust
af fógnuði og stöppuðu og hrópuðu
og klöppuðu, svo að við lá, að húsið
hryndi. Þeir félagai- höfðu ekki átt
von á þessum ósköpum og vissu ekki
í fyrstu, hvemig þeir áttu að bregð-
ast við. Upp frá þessu héldu Comedi-
an Harmonists oft tónleika í Leipzig,
og þá nægði, að dagblöðin í borginni
skýrðu frá því, að þeirra væri von.
Þá seldist upp á tónleikana á tveimur
tímum. Um þessa fyrstu tónleikaferð
Comedian Harmonists er það að
segja, að í sumum borgum blöstu
auðh' hljómleikasalir við þeim félög-
um, þegar þeir gengu inn á sviðið, en
þegar frá leið jókst hróðui’ þeirra og
aðsóknin um leið.
Viðtökurnar, sem Comedian Har-
monists fengu í Leipzig, voru upp-
hafið að blómaskeiði söngflokksins,
sem stóð frá 1930-32. Brátt vissi
hvert mannsbarn í Þýskalandi,
hverjir þeir voru, og sóst var eftir að
fá þá til að koma fram. Sumarið 1930
komu þeir í fyrsta sinn fram í kvik-
mynd. Það var myndin „Die drei von
der Tankstelle" (Þremenningarnir á
bensínstöðinni), en í henni léku
frægustu kvikmyndaleikarar Þýska-
lands um þessar mundir, Lilian Har-
vey, Willy Fritsch og Heinz Rúh-
mann. Comedian Harmonists léku í
alls 10 kvikmyndum frá 1930-33.
Nú þurftu Comedian Harmonists
ekki að fara í tónleikaferðir á eigin
vegum, heldur fóra þeir í þær á veg-
um tónleikahaldara. Brátt varð svo
mikil efth’spurn eftir söngflokknum,
að þeir félagar urðu að hafna mörg-
um tilboðum um tónleikahald, svo að
þeir endurtækju ekki söngskrána í
sömu borginni. Þess vegna tóku þeir
þá ákvörðun að verja í mesta lagi
hálfum mánuði til tónleikahalds og
fimm dögum til að syngja inn á
hljómplötur, koma fram í útvarpi og
Ieika í kvikmyndum. Þá 10 daga, sem
eftir vora, notuðu Comedian Har-
monists til æfinga, sér í lagi til að
fjölga lögum á efnisskrá sinni, og
urðu þau rúmlega 200, áður en yfir
lauk. Á æfíngunum ríkti járnagi.
Þær stóðu í margar klukkustundir
dag hvern, og þeir, sem komu of
seint, urðu að borga sekt, sem var
lögð í sameiginlegan sjóð.
Með auknum vinsældum Comedi-
an Harmonists jókst sala á hljóm-
plötum með söng þeirra. Þær voru
einnig seldar í öðrum löndum, og
brátt bárast þeim boð um að syngja
erlendis. Þeir fóru í fjölmargar söng-
ferðir til útlanda. Má þar nefna Dan-
mörku, Noreg, Svíþjóð, Holland,
Belgíu, Frakkland, Sviss, Tékkó-
slóvakíu, Ungverjaland og Ítalíu.
Comedian Harmonists urðu jafnvin-
sælh' erlendis óg í Þýskalandi. Eitt
sinn þegar þeir komu til Kaup-
mannahafnar, furðuðu þeh' sig á því
að sjá þar hvergi auglýsingar um
söng sinn. Þeir héldu jafnvel, að þeir
hefðu ruglast í dagsetningum, en
þegar þeir spurðust fyrir um það hjá
umboðsmanni sínum, hverju þetta
sætti, fengu þeir þau svör, að uppselt
væri á tónleikana fyrir löngu og þvi
ástæðulaust að auglýsa þá.
Það vai’ til marks um vinsældh'
Comedian Harmonists, að í ársbyrj-
un 1932 orðaði útgáfufyrirtæki
þeirra, Electrola, þá hugmynd við
þá, hvort þeir hefðu ekki áhuga á að
halda tónleika í Fílharmóníunni í
Berlín. Þetta kom mjög flatt upp á
þá félaga, því að síst hafði þeim dott-
ið í hug, að þeir þættu þess verðugfr
að koma fram í þessu musteri sí-
gildrar tónlistar. Electrola benti
þeim hins vegar á, að það væri al-
gengt í Bandaríkjunum, að dægur-
lagahljómsveitir og söngflokkar á
borð við The Revelers kæmu fram í
tónleikasölum, þar sem sígild tónlist
var flutt. Félagarnir í Comedian
Harmonists létu sannfærast eftfr
nokkrar fortölur, og tónleikarnir
voru haldnir 21. janúar 1932. Hátt í
3.000 áheyrendur troðfylltu Fíl-
harmoníuna og fagnaðarlátunum
ætlaði aldrei að linna. Gagnrýnendur
dagblaðanna hlóðu Comedian Hai’-
monists lofi og ekki síður þeir, sem
fjölluðu um sígilda tónlist.
Hin mikla velgengni Comedian
Harmonists vai'ð til þess, að upp
spruttu í Þýskalandi allmargir söng-
flokkar í líkingu við þá, en enginn
þeirra komst með tæmar, þar sem
Comedian Harmonists höfðu hælana,
hvorki hvað sönglist né vinsældfr
snerti. Það var ekki einungis 1 Þýska-
landi, að söngflokkar, sem drógu
dám af Comedian Harmonists, voru
stofnaðir. Haustið 1932 hlustuðu fjór-
ir nemendur í Menntaskólanum á
Akureyri á nokkrar plötm' með
Comedian Harmonists, og varð það
til þess, að þeir stofnuðu MA-kvar-
tettinn, sem starfaði í 10 ár við mikl-
ar vinsældir. MA-kvartettinn og aðr-
ir kvartettar, sem síðar vora stofnað-
ir hér á landi, eiga því rætur sínar að
rekja til Comedian Hannonists.
Höfundur er sagnfræðingur og mun
( næstu grein segja frá velgengnis-
árum og flokkadráttum innan söng-
flokksins.