Morgunblaðið - 01.11.1998, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 1. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/RAX
„ÞAÐ komu hingað húnvetnskir bændur og ég sagðist geta fullyrt að þeir ættu ekki fjárhús með þykkara þaki en ég ætti,“ sagði Sigurður og átti þar við Fjárhelli.
EG ER alveg steinhættur að
hugsa um framtíðina," sagði
Sigurður Hannesson fjárbóndi
á Villingavatni þegar blaða-
menn heimsóttu hann í haust-
blíðunni. „Það er engin hugsjón sem
gildir. Fyrir fímmtíu árum kom
manni aldrei til hugar að nokkur
sveit yrði lögð af. Þá var sveitarfé-
lögum að fjölga hér á Suðurlandi."
Síðan hefur bæði sveitafólki og
sveitarfélögum fækkað svo um mun-
ar og flest sem bendir til að því sé
ekki að linna.
Sigurður er 72 ára gamall og við
góða heilsu. Hann þakkar það meðal
annars staðgóðu fæði, íslenskum
landbúnaðarafurðum, og því að hafa
verið myrkranna á milli á göngu að
stússast í fé. Hann segist ekki hafa
mikla trú á því að sauðfjárbúskapur
verði stundaður á Villingavatni eftir
sinn dag. „Þetta fer sömu leiðina,
maður sér jarðirnar hér í kring. Eg
held að það yrði bara alls ekki liðið
að hér yrði sauðfé áfram. Það er al-
deilis búið að heyrast að það eigi
ekki að vera kindur í landnámi Ing-
ólfs.“
Sigurður telur að það verði mikill
sjónarsviptir að fénu og segir fleiri
sammála því. „Það segir mér göngu-
fólk sem gengur hér að það geti ekki
hugsað sér að fjöllin verði fjárlaus.
Þá sjáist ekkert líf, nema þá refur
eða minkur. Þegar má nú ekki leng-
ur sjást rjúpa! Við verðum að kunna
okkur eitthvert hóf - að ganga ekki
svo nærri rjúpunni að hún sjáist
ekki. Þegar er búið að ganga í hana
svona mánaðartíma þá er hending
að það sjáist hér fugl. Fálkinn sést
ekki heldur og krummi dettur alveg
út þegar jarðirnar fara í eyði, þá
fellur ekkert til handa honum.“
Mannmargt
heimili
Sigurður er fæddur á Stóra-Hálsi
í Grafningi 1. júní 1926, sonur hjón-
anna Hannesar Gíslasonar af Vill-
ingavatnsætt og Margrétar Jóhann-
esdóttur frá Nesjavöllum. Bemsku-
heimili Sigurðar á Stóra-Hálsi var
fjölmennt. „Við vorum tíu alsystkin-
in, átta bræður og tvær systur, auk
þess áttum við hálfsystur sem var
elst. Megnið af hópnum er nú komið
í moldina. Auk mín lifa Arsæll á
Stóra-Hálsi, Valgerður á Seltjarnar-
nesi og Dagbjartur sem er sjúkling-
ur á Kumbaravogi."
Á Stóra-Hálsi voru þrjár til
fjórar kýr, sem voru lífsakkerið,
þrír hestar sem notaðir voru við
smölun og til flutninga og
aðdráttar, árið sem Sigurður
fæddist voru kindurnar um 80.
Síðast var fært frá á Villingavatni
árin 1923-29 og mjólkaðar um 30
ær.
Sigurður man fyrst eftir ser
1929, þá þriggja ára gamall. „Ég
beit mig illa í tunguna og móðir mín
og móðurbróðir reiddu mig á Eyr-
arbakka til Lúðvíks Nordal læknis.
Meira en hálfri öld seinna ætlaði ég
að vera viss um hvort það væri ekki
rétt munað hjá mér að það væru
margar tröppur upp í læknisbú-
staðinn á Eyrarbakka - og það
reyndist svo. Þetta grópaðist svona
í mig.“
Bóndi af hugsjón
Þegar Sigurður var 22 ára tók
hann við búinu á Villingavatni af
Þorgeiri Magnússyni, en
hann og faðir Sigurðar
voru bræðrasynir.
„Hér var búin að vera
sama ættin, fjórir ættlið-
ir, frá 1804 til 1948 að ég
kom hingað,“ segir Sig-
urður. „Móðir Þorgeirs,
Þjóðbjörg Þórðardóttir,
stóð fyrir búi hjá honum
og var hjá mér fyrsta sumarið. Þeg-
ar hún fór um haustið hafði hún
staðið fyrir búi hér frá 1888, eða í 60
ár.“ Sigurður leigði fyrstu fjögur ár-
in en keypti jörðina 1952 og hefur
því búið samfleytt á Villingavatni í
hálfa öld. Hann var lengi einn á vet-
urna, en alltaf með vinnufólk á
sumrin. Undanfarin sjö ár hefur
verið hjá honum ráðskona með tvo
drengi.
Landareignin nær frá Þingvalla-
vatni og 11 km upp að sveitarmörk-
um við Ölfusið í fjöllunum norðan
við Hveragerði. Að sunnan liggja
landamerki Villingavatns að
Úlfljótsvatnsjörðinni, sem er í eigu
Reykjavíkurborgar, og að norðan
og vestan að Olfusvatni, einnig í
eigu Reykjavíkur, og að Króki, sem
er í einkaeign. Villingavatn á 3 km
strandlengju við Þingvallavatn. En
hvers vegna gerðist Sigurður
bóndi?
„Ég sá að sveitin var alveg að
hrynja. Tvær jarðir hér við hliðina
voru nýfarnar í eyði og hafa verið í
eyði síðan.“ Jarðirnar sem hér um
ræðir eru Hagavík, sem fór í eyði
1945, og Ölfusvatn, sem fór í eyði
tveimur árum síðar. Auk þessara
nágrannajarða segir Sigurðui- að
mörg býli í kringum Þingvallavatnið
hafi lagst í eyði frá því hann var að
vaxa upp.
Að sögn Sigurðar hefur búið
hörkufólk í Grafningnum og festa í
búskapnum á mörgum jörðum.
Sömu ættimar hafí búið þar kynslóð
fram af kynslóð. Miklar breytingar
hafa orðið á búskaparháttum, líkt og
annars staðar til sveita. „Árið sem
ég fæðist eru öll tún í Grafningnum
63 hektarar. Nú eru tún hjá mér ein-
um 50 hektarar og heyskapurinn á
þessu harðindakoti gefur meiri hey
en öll túnin í Grafningnum árið
1926.“ Túnin hjá Sigurði eru í 135-
150 metra hæð yfir sjó og því getur
orðið hart í ári í kuldatíð. Þar að
auki segir hann kuldapoll í kringum
Þingvallavatnið. Kuldann leggi
hindrunarlaust frá Langjökli þang-
að niðureftir.
Sigurður segir að árið 1845, þegar
Alþingi var endumeist, hafi verið
búið á öllum bæjum í Grafningi og
íbúarnir 142, sem sé þrefalt fleira en
nú. „Það var gott lífíð hérna. Það
komu hingað karlar úr Ölfusinu og
sögðust telja það gott ef það yrði
jafn gott í himnaríki og var í Grafn-
ingnum.“
Þótt Grafningurinn sé ekki fjarri
mesta þéttbýli landsins var sveitin
lengi einangruð og framfarir hægar.
Sigurður segir að ár í nágrenni Vill-
ingavatns hafi verið óbrúaðar til
1960. Miklar samgöngubætur fylgdu
Nesjavallavirkjun, bæði nýr vegur
yfir Mosfellsheiði og vegarbætur um
sveitina. En þetta dugði ekki til að
sporna við byggðaröskuninni.
„Þetta kom of seint, byggðin er
búin hér, en samgöngurnar eru
betri. Það er alltaf mokað upp að
virkjun og haldið opnu á veturna,"
segir Sigurður. „Það er ergilegt
gagnvart búsetu hér í Grafningi að
það tekur um 30 ár frá því að
Ljósafoss er virkjaður þar til
veiturafmagn kemur almennt hér á
bæi. Ef það hefði komið rafmagn
strax 1937 þá hefði náttúrulega orð-
ið hér allt annað mannlíf. Þegar
maður kom niður að fossum var allt
uppljómað, en sveitin fékk ekki raf-
magn, ekki einu sinni að Úlfljóts-
vatni. Syðri-Brú og Efri-Brú voru
einu bæirnir sem fengu rafmagn
frá Ljósafossi, aðrir ekki fyrr en
löngu seinna.“
Þorgeir, forveri Sigurðar á Vill-
ingavatni, var með vindrafstöð og
hlóð á rafgeyma. Það var eilíft vesen
svo Sigurður lét sér nægja að lýsa
með aladínlömpum og gasluktum. Á
sumum bæjum voru heimarafstöðv-
ar og var Bfldsfell í Grafningi fyrsta
sveitabýli á Islandi sem raflýst var
frá slíkri stöð. Hún var sett upp
1911. Sigurður orðar það svo að í
sveitinni hafi verið „mikið hungur
og þorsti eftir ljósinu". Rafveita
kom ekki að Villingavatni fyrr en
1967.
Fjöll og fjárbúskapur
Sigurður var með kýr til 1962, en
gafst upp á mjólkurframleiðslunni
vegna erfiðra samgangna. Síðan hef-
ur hann búið með kindur og átt
hesta og hunda til smalamennsku.
Kindm-nar hans Sigurðar eni af
vestfirskum stofni sem hann fékk
eftir fjárskipti 1951. Stofninn hefur
nokkuð verið kynbættur með sæð-
ingum. Flestar kindurnar eru hvítar
og hann segir fleiri koll-
óttar en hymdar. Hann
gerir þar ekki upp á
milli. Það er langt síðan
hann hætti að gefa kind-
unum nöfn, en gerði það
sem strákur. „En ég á
auðvelt með að þekkja
þetta í sundur, sé á
svipnum hvað er undan
hverju.“ En þekkja kindurnar Sig-
urð?
„Já, þær þekkja mig vel þessa
dagana. Ég er farinn að gefa þeim
sfld, það er alveg konfekt í þær,“
segii- Sigurður. Hann var nýbúinn
að flytja heim um 200 tunnur af sölt-
uðum sfldarafskurði og gefur bæði
heima við bæ og úti í haganum.
Þessi fóðurbætir gerir fénu gott og
það er er sólgið í sfldina.
Sigurður segir að það sé æði mikil
orka í fjöllunum og þau togi sterkt í
sig. „Þau eiga ef til vill stóran þátt í
að maður er á þessu svæði,“ sagði
Sigurður. „Það er enginn maður
kunnugri fjöllunum hérna á öllum
árstímum en ég.“ Hann á að baki
margar fjallaferðir eftir fé og þykir
þær einn helsti kostur fjárbúskapar-
ins.
Það var á fermingarárinu 1940 að
Sigurður kynntist fyrst Grafnings-
fjöllunum. Hann rak ásamt fleirum
lömb yfir fjöllin til slátrunar í Hafn-
arfirði. Reksturinn stóð á þriðja
dag. Seinna tók hann einnig þátt í að
reka sláturfé til Reykjavíkur. „Síðan
hef ég verið að þeytast um fjöllin,"
segir Sigurður. Hann fer enn í leitir
sem taka tvo daga og er farið
tvisvar. Þá er eftir að smala heima-
landið.
En skyldi Sigurður aldrei hafa
lent í ævintýrum við smalamennsku
eða í háskalegum fjallaferðum?
„Þegar maður er einn úti í fjalli,
er langbest að vera ekkert að segja
neitt frá því. Auðvitað ef maður
meiddi sig þá er spurning hvað mað-
ur ætti að gera. En ef maður er eitt-
hvað að pæla í því þá ætti maður að
hætta að fara í fjöllin.“
Gat á jarðskorpuna
Þegar féð var flest átti Sigurður
um 1.500 kindur í sumarhaga, en
hvað eru hausarnir margir nú?
„Ég hef nú svarað því svo að ég sé
með nógu margt til að éta gat á jarð-
skorpuna,“ svarar Sigurður hlæj-
andi. Fullvirðisréttur búsins er 348
ærgildi, eitt ærgildi er 18,2 kg af
kindakjöti, en hann hefur lagt inn
annað eins sem er án beingreiðslna.
Af innlögðu kjöti eru 15% tekin til
útflutnings.
„Þetta er búið ef við náum ekki
fótfestu í að flytja út dilkakjötið sem
lúxusvöru. Ég held það sé bara ís-
Iendingum sjálfum að kenna ef ekki
tekst að selja þetta,“ segir Sigurður.
Hann nefnir því til sönnunar að á
Spáni megi fá 10-12 kfló af kjúkling-
um fyrir eitt kfló af íslenskum salt-
fiski. Það blandist engum sem til
þekkir hugur um að lambakjötið sé
lúxusmatur. Það sjáist best á tóf-
unni. Hún komi umsvifalaust í
lambakjöt og hrossakjöt, hins vegar
þýði ekkert að bjóða henni upp á
kjúklinga, hvað þá svínakjöt!
Sigurður segir að í kjötsölumálum
þýði ekkert að stfla upp á fátæk-
linga. Hins vegar falli ýmislegt til
við sauðfjárslátrun sem betur væri
komið hjá fátækum en á ruslahaug-
um, eins og nú tíðkast. „Ég veit ekki
annað en að öllum innmat úr full-
orðnu fé sé hent. Á öldinni sem leið
var Rússakeisari að gefa hingað
gjafir. Af hverju getum við ekki hirt
þennan mat og gefið Rússunum?
Það er ekki nein glóra í því að henda
matnum svona.“
Sigurður dregur upp nýlegt upp-
gjör sem hann fékk fyrir hluta af
innleggi sínu. Það vekur athygli hvað
verðflokkarnir eru margir. „Það er
spaugilegt að sjá hvernig þetta er
allt mínusað niður eftir flokkum,
auðvitað skilar það sér ekki til neyt-
andans," segir Sigurður. „Flokkarn-
ir eru svo margir að það væri
ómögulegt að bjóða upp á þá alla í
búð. Þeir mæla fituna á ákveðnum
stað á skrokknum og ef féð hefur
verið í góðu haglendi þá er það verð-
fellt. Sjálfsagt ætla þeir að fara að
rækta sauðkindina þannig að hún
skili ekki fitu, heldur bara holdum.“
Sigurður sleppir fénu snemma
vors. Féð fer alveg frjálst hringinn í
kringum Hengilinn, gengur á jörð-
inni og eyðijörðum utan girðinga.
Yfir veturinn gengur féð við opin
hús og Sigurður gefur mikið úti.
„Það háir ekkert skepnunum að
SJÁ BLS. 10
Yfipstétjarillgresi
- eða gat a jarðakarpoaa