Morgunblaðið - 01.11.1998, Blaðsíða 11

10 B SUNNUDAGUR 1. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
vera úti mest allt arið á þess svæði,“
segir Sigurður. „Ég hef alltaf gefið
hluta af þeim við opið hús yfir vetur-
inn. En ég stunda ekki vetrarrúning.
Það er líka mikið af fé inni á grindum."
A nokkrum stöðum hefur Sigurður
skapað skjól íyrir féð. Hann segh- að
skjólið sé mikilvægt, geri óveður, ann-
ars hrekist féð eitthvert út í buskann.
Fjárhellirinn
„Það komu hingað húnvetnskir
bændur og ég sagðist geta fullyrt að
þeir ættu ekki fjárhús með þykkara
þaki en ég ætti,“ sagði Sigurður. í svo-
nefndum Björgum niður við Þingvalla-
vatn er hellisskúti, Fjárhellir, sem
verið hefur skjól fyi-ir fé um aldaraðir.
Sigurður notaði hellinn fyrir fé allt til
1963 og hafði þar 120 kindur. Við fór:
um með Sigurði að skoða hellinn. I
austurhlutanum var reft yfir hellis-
munnann og útbúin hlaða sem rúmaði
60 hestburði af heyi. Hlaðnir eru garð-
ar með veggjunum þar sem fénu var
gefið.
„Það var á stríðsárunum, um það bil
sem tilræðið var gert við Hitler, að
tveir menn settust hérna inn til að fá
sér kaffi,“ segir Sigurður. „Þegar þeir
komu daginn eftir hafði hrunið stykki
úr loftinu þar sem þeir áður sátu.“
Enn má greinOega sjá sárið eftir hell-
una sem hrundi niður, og hún var ekki
lítil. Sigurður segir að þegar flugan
kom á vorin var hafi hellirinn fyllst af
fé sem leitaði þar skjóls, en mýið fer
aldrei þar sem skugga ber á. Flugan
ólátaðist í hellismunnanum, en féð var
óhult inni.
Sótast út í sauðfé
En hvað skyldi Sigurði finnast um
neikvæð viðhorf til kindarinnar?
„Það var nú farið að sótast út í sauð-
kindina þegar ég kom hingað. Ég er
nú ekki alveg á því hvenær þetta of-
stæki hófst. Hákon (Bjarnason fv.
skógræktarstjóri) flutti erindið Abúð
og örtröð, að ég held árið 1943. Svo
sagði Sigurður Þórarinsson jarðfræð-
ingur að allt hafi farið hér á annan
endann í gróðurfari þegar land byggð-
ist. Þar er sauðkindin talin sökudólg-
urinn, en nautgiipir voru líklega miklu
snarari þáttur í búskap landnáms-
manna. Fram á öldina sem leið var
lífsnauðsynlegt að hafa ákveðið af
nautgripum til að eiga eitthvað á fæt-
urna. Naut úr Grafningi, Ölfusi og af
Seltjarnarnesi voru til dæmis rekin á
Mosfellsheiði fram til 1875, eða þar
um bil, og höfð á völlunum við Kolvið-
arhól. Mér er sagt að þau hafi flest
verið úr Viðey. Það þótti slæmt að
hafa þau í byggð og því voru þau sett
hér vestan við Hengilinn."
Sigurður segir að jarðvegseyðing á
hans svæði sé fyrst og fremst vatns-
rofi að kenna, en ekki kindum, enda
mikil úrkoma í Grafningnum. Hún geti
numið allt að fjórum metrum á ári.
„Ég held að aðalbreytingin sem
varð, frá því jarðvegur var hér sam-
felldur, hafi orðið þegar kólnaði og fór
að koma jarðklaki," segir Sigurður.
„Það er ekkert langt síðan og alveg
hægt að rökstyðja það ef maður fengi
sérfræðingana út í náttúruna. Jarð-
klakinn veldur því að það koma frost-
brestir í yfirborðið og vatnið leitar síð-
an í sprungurnar. Jarðklakinn veldur
líka þúfnamyndun sem er óvíða meiri
á jörðinni en hér á Iandi.“
Sigurður fékk Jón Jónsson jarð-
fræðing til að gera athuganir við Vill-
ingavatn. í lokaorðum álitsgerðar
hans segir m.a.: „Hér hefur aðeins
verið fjallað um athuganir á afmörk-
uðu svæði og ekki stóru. Getur sú at-
hugun, að sjálfsögðu ekki gefið tilefni
til neinnar allsherjar niðurstöðu. Að-
eins hafa verið dregnar fram stað-
reyndir, sem taka verður inn í mynd-
ina þegar lagt er mat á orsakir gróð-
ureyðingar. Það er ljóst að á umræddu
svæði hefur vatnsrof bæði verið frum-
þáttur og afgerandi þáttur í því sam-
spili gróðureyðingar og sjálf upp-
græðslu ásamt gróðurfarsbreytingu,
sem ekki er ómerkilegur þáttur í eðli-
legri þróun, en harla lítill gaumur hef-
ur verið gefinn."
Gróðureyðing í Sandey
Sigurður telur að of mikið sé gert úr
þeim skaða sem stafi af sauðkindinni.
Hann dregur úr pússi sínu myndir af
blómlegum gulvíðisrunnum og birki-
hríslum sem dafnað hafa vel í Villinga-
vatnslandi, þrátt fyrir náið sambýli við
kindur. Sigurður telur að sérfræðing-
arnir geri ekki nóg af því að útskýra
fræði sín og kenningar á vettvangi.
„Ég fór í heimsókn á Rannsóknastofn-
un landbúnaðarins og þeir voru að
ræða um hvernig ætti að koma þekk-
ingunni út úr stofnuninni og til fólks-
ins - en ég spyr hvernig eigi að koma
þekkingunni inn í stofnunina."
Sigurður hefur daglega fýrir augun-
um dæmi sem honum þykir sanna að
rofabörðin séu ekki kindunum að
kenna. „Hér í Þingvallavatni höfum
við Sandey. Þar hefur ekki komið fé
síðan 1874, en fram að því voru sett
þangað þrjátíu graslömb á haustin og
þau síðan rekin í land á ísum. Þar er
nú áberandi gróðureyðing."
Við fórum með Sigurði upp í fjöll. Á
leiðinni benti hann okkur á skorning-
ana sem vatnið hefur grafíð, í sánmum
mátti sjá opin jarðlögin, en fyrir neðan
var framburður lækjanna að mynda
sléttai' flatir. Þetta telur Sigurður til
sannindamerkis um að það sé vatnið
sem valdi mestu rofi, og það sé ekki al-
farið til ills.
„Ég spurði Þorleif Einarsson jarð-
fræðing einu sinni hvort ekki væru öll
frjósömustu lönd jarðarinnar fram-
burður stórfljótanna. Það er ekki
hægt að neita því, sagði hann. Egypta-
land væri ekki til ef ekki væri Níl,“
segir Sigurður.
Landgræðsla og skógrækt
Sigurður er þeirrar skoðunar að
hæfileg beit bæti landið. „Beitilyngið
er ráðandi á þessu svæði. Eftir að
vetrarbeitin hætti hvarf gi-asið úr
beitilyngsmóunum, lyngið út-
rýmdi grasinu. Þetta ést ekki
nema á haustin og veturna, féð
lítur ekki við lynginu á sumrin.
Þar sem mikið er af beitilyngi
er snautt land. Féð er mjög
hagstætt grasinu," segir Sig-
urður. „Reykjavíkurborg er
búin að girða af á sjötta þúsund
hektara þar sem ekki má að ei-
lífu sjást sauðkind, það er
Nesjavallaland, Ulfljótsvatns-
og Ölfusvatnsland."
Er afgirta landið ekki blóm-
legt?
„Nei, grasið minnkar og
mosinn vex. Mosinn í Ölfus-
vatnstúninu nær manni orðið í
ökkla, það er líkt og að ganga í
þykku snjófóli. Hún æpir á
mann þessi framkvæmd
Reykjavíkurborgar hér á Ölf-
usvatnsheiðinni. Ég hugsa að
þeir séu búnir að setja niður
þúsundir af tréflekum. Ég held
þetta sé hugdetta í einum
manni. Að nauðga landinu
svona! Það þurfti ekkert að
gera fyrir þennan viilta gróður.
Af hverju að setja stórfé í að
breyta grónu landi? Þetta er
undragróður. Hvað haldið þið
að séu margar jurtategundir á
einum fermetra? Af hverju er
verið að koma með hrossaskít
og tréfleka úr Reykjavík og
troða margra kflómetra langar
brautir um allt? Það er verið að
sá og planta og svo er komið
árið eftir og sett önnur tegund
í sömu holumar. Þá eru plönt-
urnar dauðar frá árinu áður.
Ég hef sagt að þetta sé yfír-
stéttarillgresi."
En á Sigurður ekki von á því
að upp spretti skógur á Ölfusvatns-
heiði?
„Ég held að það verði mikið erfitt
líf. Það kom fram á fundi á Selfossi
með ráðuneytisstjóra að honum þótti
of mikil áhersla lögð á að breyta
gróðri á grónu landi. Mér skildist að
hann vildi setja meira afl í að græða
upp ógróið land. Það er stórkostlegt
þegar menn hafa breytt heilu söndun-
um í gi'óin tún. Það er sjálfsagt fyrir
menn að planta trjám í kringum sum-
arbústaðina sína, þótt sumir sjái eftir
því þegar bústaðirnir sökkva í skóginn
og þeir sjá ekki lengur út um glugg-
ana. Nú ætla þeir að setja sunnlensku
skógana í frjósamasta landið á Suður-
lanþi.
Ég kom í skóg í Svíþjóð, 17 þúsund
hektara. Mér fannst ekkert hægt að
gera við þetta land nema hafa á því
skóg - tómar klappir. Ómögulegt að
rækta neitt annað.“
Sigurður segir það áberandi að þeg-
ar land er friðað íyrir beit í Grafningi
þá komi þar upp grávíðir. „Það er sú
jurt sem allar skepnur eru gráðugar í,
bæði kindur, kýr og hestar. Grávíðis-
rótin er til hér í landinu og hann sést
alltaf í góðu árferði. Gulvíðinn aftur á
móti snerta hestarnir alls ekki. Aflt
þetta kjaftæði um að landið hafi verið
viði vaxið - ætli það hafi ekki verið víði
vaxið. Grávíðirinn hefur verið aðal-
jurtin."
Aldrei meira af tófu
í stofuglugganum hjá Sigurði er
uppstoppuð hvít tófa sem felld var á
Mosfellsheiði. Þrátt fyrir heiðurssess í
stofunni þykir Sigurði yfirleitt lítið
vænt um tófur. Dýrbítar eiga það til
að leggjast á féð og um daginn fékk
Sigurður lamb af fjalli. Bæði eyrun
numin af og rispur á nefinu - glögg
einkenni um ref.
„Tófan fór að ílæða hér niður 1929,
þegar eldistófur sluppu úr refabúi í
Reykjavík. Síðan hefur hún verið
hérna mismikið. Ég held að hámarkið
á þessari öld hafi verið í vor, það er
mjög mikið af tófu nú. Maður heyrði
mikið í henni í vetur og tvö greni voru
unnin hér skammt frá mér,“ segir Sig-
urður.
Rétt ofan við Villingavatnsbæinn
„HÉR í Þingvallavatni höfum við Sandey. Þar hefur ekki komið fé síðan 1874. Þar
er nú áberandi gróðureyðing," segir Sigurður Hannesson.
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 1. NÓVEMBER 1998 B 11
Morgunblaðið/RAX
SIGURÐUR notaði hellinn fyr-
ir fé allt til 1963 og hafði þar
120 kindur.
hefur tófuskytta komið fyrir skothúsi
og ber þar út æti í skammdeginu. Sig-
urður segir að í fyrravetur hafi marg-
ar tófur komið í ætið, þótt ekki hafi
nema tvær verið skotnar. Þær komi
alveg heim undir bæ á veturna.
Sigurður hefur oft orðið var við
tófu, en ekkert átt við hana sjálfur.
Hann segist þó nokkrum sinnum hafa
slysast á ný greni og segir það mikil-
vægt að finna nýju staðina því tófan sé
fljót að laga sig að breyttum lífsskil-
yrðum. Til dæmis hafi liðið 100 ár á
mifli þess að tófugreni hafi fundist á
Ingólfsfjalli, nú hafi þeim skyndilega
fjölgað. Skýi-ingin sé sú að fýlinn er
farinn að verpa í fjallinu í miklum
mæli og tófan sækir í hann.
Umbætur í landbúnaði
Nú hafa komið fram tillögur nefnd-
ar um leiðir til að bæta hag bænda-
stéttarinnar. Sigurður telur að þar
þui-fi margt betri athugunar við. Til
dæmis verði að taka með í reikninginn
hvað jarðir eru misjafnar til búrekst-
urs. Sumar hafi svo mikil hlunnindi að
hefðbundinn búskapur skipti ekki
sköpum íyrir afkomuna. Aðrir bændur
hafi nú orðið miklar tekjur af lóðum
undir sumarhús. Aukageta af því tagi
taki ekki frá hefðbundna búskapnum.
Þá telur hann ekki sjálfgefið að stór
bú standi sig betur en lítil.
„Þeir eru að kvarta yfir því að búin
séu ekki nógu stór, halda að menn lifl
á stærðinni! Álafoss fór á hausinn þó
að sameinaðar væru klíkurnar bæði
fyrir norðan og sunnan. Stærsta gjald-
þrot á íslandi og engir blábjánar við
stjórn!“
Það eru líka takmörk fyrir því hvað
einyrkjar megna. „Þjóðfélagið verður
að hugleiða hvað einn maður er mikið
lítið afl. Hann á að vera tilkippilegur
allan sólarhringinn, allt árið, eins og á
kúabúunum. Hann má ekki verða las-
inn! Á mörgum bæjum eru karl og
kerling, en það eru ekki allar konur
svo harðar af sér að þola þessa erfiðis-
vinnu. Víða eru líka börn og einhver
þarf að hugsa um þau.
Ég er ekkert á því að mismuna
mönnum í lánveitingum eftir því hvort
þeir hafa farið í skóla eða ekki. Hvað
er menntun? Sumir hafa ekki þurft að
fara í skóla til að slá í gegn í veraldar-
sögunni. Það eru karlar hér í kring
sem hafa búið í 50 ár og eru ómennt-
aðir. Ég er ekkert að hafa á móti
menntun, en það er líka snar þáttur að
sjá sig um og kynnast öðrum. Það er
stóri plúsinn. Einn er á þessu sviði og
annar á öðru.“
Matur er nauðsynlegur
Sigurður telur að sveitir landsins
hafi aldrei verið jafn illa komnar og
nú, ekki einu sinni eftir verstu plágur.
„Sveitirnar eiga að framleiða mat, en
það er ekkert hugsað um fólkið. Það
sést best á skólunum, þeir eru margir
að verða tómir. Ég held að við sjáum
stutt fram á veginn; að mannkynið
hafi aldrei séð svo skammt fram á veg-
inn og nú. Það var mikil bjartsýni í
byi-jun aldarinnar meðal unga fólksins
á íslandi. En það sá enginn fyrir að
það kæmi stríð, þó ekki væri langt í
það.
Ráðuneytisstjórinn sem talaði á Sel-
fossi benti á að maðurinn kæmist vel af
án síma, sjónvarps, útvai-ps og fleira
þess háttar í vikutíma, en hann gæti
illa verið matarlaus svo lengi. Ég held
að það sé of mikið kapp lagt á að mat-
urinn eigi ekkert að kosta. Hann er nú
undirstaðan undir öllu,“ segir Sigurð-
ur. Hann vill meina að niðurgreiðsl-
urnar hafi ekki verið landbúnaðinum
til framdráttar. „Þær byrjuðu 1943 og
voru fléttaðar inn í kjarasamninga í
áratugi. Það var fleira niðurgreitt en
mjólk og kindakjöt, líka fiskur, smjör,
kartöflur og ég veit ekki hvað. Það átti
að halda niðri kaupinu hjá þeim lægst
launuðu og verðbólgunni með þessu.
Þá voru þessar fæðutegundir svo snar
þáttur en er orðinn mikið minni nú en
fyrir hálfti öld. Maturinn átti heldur
ekkert að kosta í Sovétríkjunum - og
allir vita hvernig þau fóru.
Það er orðið svo fjarlægt fólki í dag
að framleiða mat. Árið 1938 var brot-
ist inn hjá biskupnum í Reykjavík og
stolið mjólk úr beljunum hans. Ætli
það væri hægt í dag, að stela mjólk úr
belju í Reykjavík," spyr Sigurður.
Það er víst ekki - nema þá í Húsdýra-
garðinum.