Morgunblaðið - 03.01.1999, Qupperneq 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1999 B 9
OLÍUSTÖÐIN á Miðsandi seint á sjötta áratugnum. f forgrunni eru
herbúðir varnarliðsins sem gætti olíustöðvarinnar og stóðu á ásnum
vestan Miðsands.
OLÍUSTÖÐ NATO í smíðum á Miðsandi haustið 1966. Lengst til hægri
er skálahverfið sem Olíufélagið og Hvalur skiptu með sér og stendur
að hluta til enn. Þar má einnig sjá bæjarhúsin á Miðsandi.
BRETAR sprengja tundurduflagirðingu sína norðan við Hálsnes í maí 1945.
Fljótlega kom þó í ljós að víða á
veiðislóð síldveiðibátanna var að
finna leifai- af kafbátagirðingunni,
sem sökkt hafði verið við brottfór
breska flotans, legufæri og víra-
dræsur sem ollu síidarílotanum til-
finnanlegu veiðarfæratjóni. Kvart-
aði Landssamband íslenskra út-
vegsmanna yfir þessu ástandi til
sjávarútvegsmálaráðherra í janúar
1948. Var vitaskipinu Hermóði falið
að athuga hvort mögulegt væri að
ná upp nokkru af þessum festum,
en svo reyndist ekki vera og ljóst að
til þyrfti að koma öflugt sérbúið
skip. Samþykkti Alþingi þingsá-
lyktunartillögu 25. febrúar þess
efnis að nauðsynlegar ráðstafanir
skyldu gerðai' til hreinsunar á öllu
því sem herliðið hefði skilið eftir á
botni Hvalfjarðar sem truflun ylli
við veiðar í fh-ðinum og skemmdum
á veiðarfærum. Skyldi ríkisstjórnin
beita sér fyrir því að þau erlendu
ríki sem hér ættu hlut að máli fram-
kvæmdu hreinsun á sinn kostnað
auk þess að greiða tjón sem fiski-
menn hefðu beðið og kynnu að bera
af þessum sökum. Varð að sam-
komulagi að skip frá breska flotan-
um, H.M.S. Barrage, sérbúið til
lagningar og viðhalds netgirðinga
og legufæra, skyldi annast verkið.
Hóf skipið að slæða upp kafbátanet-
in utanvert við Hvalfjarðareyi'i í lok
ágúst. Brátt kom í ljós að önnur
tveggja lagna sem þar höfðu legið
samhliða var enn í heilu lagi, en hin
var í nokkrum hlutum og höfðu
sumir m.a. verið dregnir inn í víkina
innan við Hvalfjai'ðareyri. Þá héldu
dufl, sem skilin höfðu verið eftir á
lögnunum er þeim var sökkt, enn
hlutum hennar nokkuð frá botni og
víða lágu rytjui' af nótum sfldarbáta
frá því um veturinn saman við víra-
flækjurnar ásamt legufærum skipa.
Skipið hélt slæðingum áfram fram í
nóvember og hafði þá losað í Hvíta-
nesi 14 farma af netum, duflum og
legufærum sem flest voru 6-8 tonna
steypuklumpar. Mest af víraflækj-
unum setti skipið á land upp af
bi-yggjunni í Hvítanesi, en nokkuð
var látið í sjóinn og fjöruna upp
með henni.
H.M.S. Barrage kom aftur til
landsins í apríl 1949 og hóf slæð-
ingu að nýju í maí. Verkið gekk nú
mjög vel, enda réttur árstími. Stóð
verkið fram í ágúst og taldi skip-
stjórinn þá að vírnetin sem upp
hefðu verið tekin mundu nægja í
fjögurra sjómflna samfellda lögn
auk dufla og legufæra. Þó var línu
yfii- fjörðinn frá odda Hvalfjarðar-
eyrar hlíft við slæðingu til að
skemma ekki sæsímastreng sem
þar hafði verið lagður. En Hval-
fjarðarsfldin sást ekki meir.
Nýtt hlutverk
Þótt Bretar hyrfu á brott úr
Hvalfirði að stríðinu loknu starf-
rækti Bandaríkjafloti áfram olíu-
stöðina á Söndum. Umsvifin voi’u
þó ekkert í líkingu við það sem ver-
ið hafði, en Bandaríkjamenn höfðu
uppi miklar áætlanir til að tryggja
öryggi í þessum heimshluta að
styrjöldinni lokinni og óskuðu eftir
leyfi til að starfrækja áfram her-
stöðvar á íslandi til langs tíma.
Hugmyndir Bandaríkjahers voru
þær að rekstur Kefiavíkurflugvall-
ar yrði óbreyttur, þ. e. sem milli-
landaflugvöllur og að þar yrði
einnig aðstaða fyrh’ sprengju- og
orrustuflugsveitir flughersins eftir
því sem þurfa þætti. í herbúðum
Bandaríkjaflota í Washington voru
ýmsar hugmyndir viðraðar vetur-
inn 1946 um staðsetningu flotaflug-
stöðvar eins og þeirrar sem rekin
hafði verið í Skerjafirði og á
Reykjavíkurflugvelli. Þaðan höfðu
flugvélai’ flotans stundað eftirlits-
flug og kafbátaveiðar á styrjaldar-
árunum. Þá var rætt um heppileg-
an stað fyrir flotastöð sem annaðist
önnur verkefni og hýsa skyldi yfir-
stjórn flotans og verið hafði í Camp
Knox í Reykjavík. Kom m.a. til
álita að taka allt Kársnesið vestan
Hafnarfjarðarvegar undir þessa
aðstöðu, eða Skerjafjörð og
Reykjavíkurflugvöll eins og verið
hafði, og var rætt um innanverðan
Kópavogsdal undir skotfæra-
geymslur. Einnig kom til álita að
leggja flugvöll á Álftanesi með
þremur flugbrautum og yrði þar öll
aðstaða flotans utan Hvalfjarðar og
næði um allt nesið inn í Hafnar-
fjörð. Loks kom til álita að flota-
flugstöðinni yrði einnig valinn stað-
ur á Keflavíkurfiugvelli.
í Hvalfirði gerðu menn ráð fyrir
að olíubirgðastöðin á Söndum yrði
starfrækt áfram, en ný stöð reist
innanvert við Hvítanes ef leyfi feng-
ist ekki til áframhaldandi reksturs.
Hvítanes vai’ álitinn heppilegur
staður fyrir yfirstjórn flotans og
skotfærageymslur hans yrðu áfram
í Hvammsvík, eða utanvert við stöð-
ina á Miðsandi. Ekki var búist við
því að mikið af þeim byggingum
sem reistar höfðu verið á stríðsár-
unum yrðu nýttar til frambúðar,
enda flestar þeirra braggar sem
ekki var ætlað að standa lengi.
Vart er þó ástæða til að ætla að
komið hefði til greina að reisa ofan-
greindar herstöðvar á höfuðborgai’-
svæðinu þótt rætt hafi verið um þá
staði í upphaflegri tillögugerð. í
skjalasafni Bandaríkjaflota er að
finna kort með hugmynd að flug-
velli á Álftanesi og hefur þar verið
ritað: „Nei, forsetinn býr þar.“ Sér-
stök staðarvalsnefnd á vegum flot-
ans tók sér ferð á hendur til Islands
og kannaði aðstæður síðari hluta
aprflmánaðar 1946. Auk hemaðar-
legra atriða hafði nefndin þrjú meg-
inatriði að leiðarljósi við tillögugerð
sína.
a. Af pólitískum og diplómatísk-
um ástæðum væri óæskilegt að
reisa herstöðvar á höfuðborgar-
svæðinu.
b. Sökum skorts á ræktarlandi
væri æskilegt að halda sig við
óræktuð svæði þar sem því yrði við
komið.
c. Hátt verð á fasteignum mælti
með því að valin væru svæði þar
sem sem fæstar byggingar væru
fyi’ir.
Nefndin komst að þeirri niður-
stöðu að flotastöðin skyldi rísa í
Hvítanesi; sprengju- og skotfæra-
geymslur fyrii' herskipaflotann í
Hvammsvík; olíustöðin skyldi vera
á sama stað, en austan Hvítaness til
vara; Fjai’skiptastöð á Kjalarnesi,
eða austan Hvítaness til vai-a; hafn-
arskrifstofa flotans í Reykjavík sem
verið hafði á efstu hæð hafnarhúss-
ins á stríðsárunum, yi’ði best rekin
þar áfram; flotaflugstöð og aðstaða
öll fyrir flugvélar flotans skyldi
vera á Keflavíkui’flugvelli.
Er skemmst frá því að segja að
ofangreindar áætlanir Bandaríkja-
manna komu aldrei til fram-
kvæmda, enda kveðið á um brottför
Bandaríkjahers í Keflavflíursamn-
ingnum sem undirritaður var 8.
október 1946.
Er Bandaríkjafloti tók aftur við
olíustöðinni í Hvalfirði af Bretum
sumarið 1945 hætti Shell olíufélagið
breska rekstrinum og við tók
bandaríska félagið Standard Oil
(ESSO) í gegn um umboðsaðila sinn
hér á landi, Hið íslenska steinolíufé-
lag. Sameinuðu þar krafta sína
smæsta íslenska olíufélagið og
stærsta olíufélag í heimi. Daglegur
rekstur stöðvarinnar var áfram í
höndum íslenskra starfsmanna. 01-
íufélagið hf. sem stofnað var vorið
1946 keypti þá um haustið meiri-
hlutann í Hinu íslenska steinolíufé-
lagi, en það félag hafði þá tekið við
eldsneytisafgreiðslu á flugvélar á
Keflavíkurflugvelli.
Við brottför Bandaríkjahers
bauðst stóru olíufélögunum Olíu-
verslun íslands og Skeljungi að
kaupa olíustöðina í Hvalfirði. Að
könnun lokinni var það niðurstaða
beggja félaganna að stöðin mundi
ekki henta fyrir starfsemi þeirra,
enda áttu bæði félögin aðstöðu í
Reykjavík. Olíufélaginu var þá boð-
in stöðin til kaups, en félagið átti
ekkert umtalsvert geymai’ými og
þótti henta að kaupa stöðina og
reka hana a.m.k. þar til nýrri og
fullkomnari aðstöðu yrði komið upp
annarsstaðar. Er hér var komið
höfðu bæði Hvalur hf., sem þá var
nýstofnað fyrirtæki til hvalveiða, og
Félag íslenskra botnvörpuskipaeig-
enda sýnt áhuga á að eignast að-
stöðuna. Fjöldi nýsköpunartogara
var í smíðum og brenndu langflestir
svartolíu sem ekki var neitt geyma-
rými fyrir á útgerðarstöðum þeirra.
Samdist svo með togaraeigend-
um og Olíufélaginu, en meðal þeiiTa
er stóðu að stofnun félagsins voru
allmargir útvegsmenn, að hinir
fyrrnefndu afsöluðu sér tilkalli til
kaupa á olíustöðinni eða hluta henn-
ar ef Olíufélagið fengi hana keypta
og félagið skyldi sjá útgerðum
hinna nýju skipa fyrir brennsluoiíu
á hagkvæmu verði. Sóttu togarar
olíu í stöðina í Hvalfirði allt fram yf-
ir 1950 og þaðan var olíuvörum
lengi dreift út um landið. Með kaup-
um á stöðinni varð fyrst grundvöll-
ur fyrir kaupum á stórum olíuförm-
um til landsins sem voru miklu hag-
kvæmari viðskipti en áður höfðu
tíðkast.
Við Nefnd setujiðsviðskipta
samdist svo vorið 1947 að Oíufélag-
ið og Hvalur keyptu stöðina og
skiptu félögin með sér bryggjunni,
vatnsveitu, legufæram o.fl., en önn-
ur mannvirki tilheyrðu hvoru félagi
um sig. Var mikið af tækjabúnaði
stöðvarinnar, sem ekki nýttist fé-
lögunum tveimur, selt öðrum, þ. á
m. lítið olíuskip af þeh’ri gerð sem
Bandaríkjafloti notaði til flutninga í
höfnum og á skipalægjum, sem lá
þar með bilaða vél. Gert var við
skipið og því gefið nafnið Þyrill.
Fékk Skipaútgerð ríkisins Þyril til
afnota og var skipið í olíuflutning-
um innanlands næstu tvo áratugina
og síðar, m.a. í síldarflutningum til
ársins 1970 er það var selt úr landi.
Hvalur hf. hóf hvalskurð ofan við
bryggjuna í olíustöðinni vorið 1948.
Hafði félagið m.a. fengið í sinn hlut
ketilhús, sem framleiddi gufu sem
leiða mátti um borð í olíuskip við
bryggjuna, og nýttist nú til að
knýja vindur, suðukatla og annan
búnað hvalstöðvarinnar. í hlut Olíu-
félagsins hafði komið olíupramminn
U.S.S. Kapvik sem flutt hafði skip-
um olíu á læginu frá því að honum
vai’ bjargað af strandstað á Mýr-
dalssandi vorið 1942, en þai’ rak
hann upp eftir að hafa slitnað úr
togi á leið til Bretlands með bensín-
farm í janúar sama ár. Mun Olíufé-
lagið hafa látið Hval hf. hafa
prammann og vai’ hann dreginn á
land innanvert við hvalstöðina og
tankai’ hans nýttir til geymslu á
hvallýsi.
Er Bandaríkjaher kom aftur til
landsins árið 1951 má segja að olíu-
stöðin á Söndum hafi gengið í end-
urnýjun lífdaga. Varnarliðið þarfn-
aðist mikils geymarýmis fyrh’ elds-
neytisbirgðir sínar, en samið var
um leigu á megninu af geymarými
stöðvai’innar fyrir eldsneyti á flug-
vélar og herskip. Mikill hluti birgð-
anna í Hvalfirði voru reyndar vara-
birgðh’, einkum fyi’ir Bandai'íkja-
flota. Auk þess var þar geymt allt
flugvélaeldsneyti Varnarliðsins og
það flutt í smærri skömmtum sjó-
leiðina til Keflavíkur eftir því sem
gekk á bh’gðirnar þar. Var þessi
háttur hafður á allt til ái-sins 1990,
er ný olíubirgðastöð Vai’nai’liðsins
og NATO í Helguvík vai’ komin í
notkun.
Með komu Varnai’liðsins var her-
lið á ný staðsett í Hvalfirði. Reis lít-
ið braggahverfi á ásnum vestan
Miðsands þar sem dvöldu rúmlega
100 liðsmenn landhersins og önnuð-
ust gæslu olíubirgðastöðvarinnar.
Stöðin var nú rekin af sérstöku
dótturfyrirtæki Olíufélagsins, Olíu-
stöðinni í Hvalfirði hf., sem stofnað
var í því skyni. Landherinn hvarf að
mestu af landinu árið 1959 og liðs-
menn hans í Hvalfirði síðastir í
janúar árið eftir. Önnuðust herlög-
reglumenn flughersins gæslustörfin
uns landgönguliðar flotans tóku við
sumarið 1961.
Oliubirgðastöð Atlants-
hafsbandalagsins
Bandaríkjafioti tók við hlutverki
flughersins við rekstur mannvirkja
og þjónustu við Varnarliðið sumarið
1961 í samræmi við aukinn þátt flot-
ans í vörnum á austanverðu Norð-
ur-Atlantshafi. Taldi Atlantshafs-
herstjórn NATO brýnt að tryggja
að nægar birgðir eldsneytis væru til
staðar í Hvalfirði. Var hafinn undir-
búningm- að endurnýjun geyma og
lestunaraðstöðu ásamt lagningu
legufæra í firðinum sem nýtast
mættu herskipum Atlantshafs-
bandalagsríkjanna á ófriðartímum.
Islenskir aðalverktakar önnuðust
framkvæmdir við nýju olíustöðina
sem tekin var í notkun ái’ið 1968.
Framkvæmdum lauk að fullu árið
eftir, en verkið var fjármagnað að
mestu leyti af Mannvirkjasjóði
NATO. í stöðinni eru fjórir rúm-
lega 12.000 tonna svartolíugeymar
sem grafnir voru niður í brekkuna
upp af Gorvík vestan Miðsands, ol-
íubryggja, dælu- og hitunarbúnaður
auk húsnæðis fyrir rekstur stöðvar-
innar.
Samkomulag varð um að íslensk-
ir aðalverktakar önnuðust rekstur
nýju stöðvarinnar í samræmi við
samning mflli íslenskra og banda-
ríski-a stjórnvalda frá árinu 1966
sem kvað á um að fyrirtækinu, sem
sérhæfði sig í vinnu fyrir Varnarlið-
ið, skyldu tryggð lágmarks verkefni
er umsvif í varnarliðsverkefnum
væra lítíL Þá tóku starfsmenn aðal-
verktaka einnig við gæslu olíubh’gð-
anna og mannvirkja í Hvalfirði og
leystu landgönguliðana af hólmi
vorið 1967.
Hlutverk olíustöðvar NATO
breyttist á öndverðum níunda ára-
tugnum eftir að breytingar höfðu
orðið á vélbúnaði herskipa. Eru
flest herskip nú knúin dísilvélum
eða þotuhreyflum sem ki’efjast létt-
ara eldsneytis en svartolíunnar sem
tankarnir vora upphaflega gerðir
fyrir. Voru þeir tæmdir árið 1991
og endurnýjaðir og búnir til
geymslu á léttari steinolíublöndu
fyrir þotuhreyfla. Þessari fram-
kvæmd lauk nýlega, en ekki liggur
íyrh’ hvenær geymarnir verða fyllt-
ir að nýju.
Upphaflegt skálahverfi olíustöðv-
arinnar stendur enn að hluta á Mið-
sandi. Er það með heillegustu minj-
um um þau miklu umsvif sem voru í
Hvalfirði og víðar á landinu á árum
heimsstyrjaldarinnar síðari. Þai’ má
sjá einstætt safn þehTa mismun-
andi braggategunda sem herlið
bandamanna reisti yfir starfsemi
sína, og hefur þeim verið vel við
haldið, enda í fullri notkun fram á
síðari ár.
Greinarhöfundur er höfundur bók-
arinnar „Vígdrekar og vopna-
gnýr - Hvalfjörður og þáttur Is-
lands í orrustunni um Atluntshafið“
seni iít kom a'rið 1997.