Morgunblaðið - 07.02.1999, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 7. FEBRÚAR 1999 B 17**
MANNLÍFSSTRAUMAR
lyiATARLISTÆr kartaflan svona Ijót?
Kartöflunef
eru falleg
EKKI skulu menn dæma eftir útlit-
inu, heldur eftir innihaldinu. Þessi
setning á svo sannarlega við um
kartöfluna blessaða. Hún leið lengi
fyrir útlit sitt og var jafnvel talin
haldin illum anda, áður en hún svo
loks sigraðist á fordómum Evrópu-
búa. Til þess þurfti nokkrar hung-
ursneyðar, ýmsar uppákomur og
áróðursherferðh-, og í dag er
kartaflan eitt vinsælasta grænmetið
og hinar „frönsku" kartöflur hafa
sigrað hug og hjörtu flestra barna
hins vestræna heims.
Kartaflan barst fyrst til Evrópu
með Spánverjum, sem fluttu
hana með sér frá Perú. Útbreiðsla
kartöflunnar gekk þó hægt í Evr-
ópu, því menn töldu að þetta ljóta
og óiögulega rótargrænmeti hlyti að
eiga ættir sínar að
rekja tO Satans
sjálfs og bera með
sér ýmsar pestir.
Máli sínu til stuðn-
ings báru þeir fyrir
sig þá staðreynd
eftir Álfheiði Hönnu að hvergi væri
Friðriksdóttur minnst á kartöfiur
í Biblíunni. Þetta
kom þó hægt og rólega, en lengi
framan af voru það einungis þeir fá-
tækustu sem lögðu sér kartöflur til
munns, því þær eru náttúrlega
ódýrar og harðar af sér, semsagt
hægt að rækta þær við erfið skil-
yrði. Hinir mjög svo trúuðu rúss-
nesku bændur sultu hins vegar
lengi vel frekar í hel frekar en að
rækta þennan „óskapnað". Friðrik
Prússakeisari tók upp harðar refs-
ingar til handa þeim sem neituðu að
rækta jarðepli; af þeim var skorið
nef og eyru.
Frakkar voru litlu skárri í for-
dómum sínum, en almenn útbreiðsla
kartöflunnar þar í landi er apótek-
ara Loðvíks XVI., Parmentier, að
þakka. Hann var hrepptur í varð-
hald af Prússum í 7 ára stríðinu
(1756-1763) og fékk þar nær ein-
göngu kartöflur í matinn. Hann upp-
götvaði auðvitað hvað þetta var
kjarnmikil fæða og eftir að hann var
ráðinn við hirð konungs, lét hann
kokka hallarinnar útbúa ríkulegan
málsverð handa konungi, þar sem
megin uppistaðan var kai-töflur.
Konungur mætti til veislu glaðm- í
bragði með kartöflublóm sem hatt-
skreytingu og heillaðist mjög af
kartöflunni. Hann lét koma upp kon-
unglegum kartöflugarði rétt fyiár
utan borgina. Parmentier sá sér leik
á borði til að venja almenning af
kartöfiuhjátrúnni. Hann vissi hvað
fólk er forvitið og lét því alltaf öfluga
gæslu vera við kartöflugarðinn.
Þegar fólk kom og spurði hvað væri
um að vera, þá svaraði hann að hér
væri verið að rækta sérstaklega göf-
ugt grænmeti fyrir aðalinn. Það var
eins og við manninn mælt að innan
fárra daga var búið að stela hverri
einustu kartöfluplöntu úr gai-ðinum,
og upp úr því varð kartöfluræktun
aimenn þar í landi. Kartaflan er góð-
ur staðgengill bæði brauðs og pasta,
vegna hins mikla mjölva og inniheld-
ur auk fjölda annarra næringarefna
mikið af pótassíum.
Rjómaostfylltar
„silfurbúnar"
kartöflur
uppskrift fyrir 4
4 stórar kartöflur
50 g rjómaostur
50 g brie
i peli rjómi
2 msk. rifinn parmesanostur
1 msk. söxuð steinselja
50 g smjör
salf og pipar
ólpappír
Þvoið kartöfiurnar og bakið í eld-
föstu móti í 1 klst. Skerið þær þvi
næst í tvennt eftir endilöngu og
takið mest allt innan úr þeim.
Bræðið smjörið við vægan hita og
stappið ostunum saman (skerið
hvítuna utan af brieostinum). Setjið
allt hráefnið út í heita kartöflu-
stöppuna. Blandið öilu vel saman
og setjið varlega aftur í kartöflu-
hýðin. Pakkið kartöfluhelmingun-
um inn í álpappír og bakið í u.þ.b.
15 mín. áður en þeir eru bornir
fram.
TÆKNI SnmsímiiA XFl I
'Vínkerið
í,xí,, hátt og lagt drif
Starex hefur alla
eiginleiha jeppa og
rúmlega það
uwlegajþad
manna
HYUnORI
i Starex
sinvél = 2.^2^8.000
t| Hwi J75 »*••_____SSUitiltl J75 iias
Er oklcur hœtta búin af
smáhnöttum úti ígeimnum?
FÆRA má rök fyrir að hættulega stórir hnettir á stærð við
hnöttinn með téðu skrásetningamúmeri rekist á jörðina með
þrjú hundruð þúsund ára millibili að jafnaði. Þess er skemmst að
minnast að halastjarna féll niður á Júpíter, en vegna stærðar og
aðdráttarafls hans er hann miklu duglegri að draga til sín slíka
aukahluti en jörðin. Aðallega er hér um að ræða halastjörnur og
smástirni. Þau eru flest á belti á milli Mars og Júpíters, og eru
langflest af stærðinni 50 m og upp í 50 km í þvermál. Þau eru
einfaldlega þeir hlutar sólkerfisins sem hafa ekki náð að þéttast í
reikistjörnur. Smástirnin eru oft af sömu gerð og kjarni jarðar,
þ.e. úr seguljárni eða nikkeli. En dreiiíng smástirnanna er mikil
og þó nokkur hluti þeirra kemur nógu nærri jörðinni til þess að
ástæða er til að athuga hvort þær geti rekist á hana.
Braut XFll er ekki nákvæmlega
þekkt, og það gerir að verkum
að við vitum ekki alveg hvað það
verður nærgöngult við okkur. Það
kemur allnærri okkur á h.u.b. 5-7
ára fresti, og er þá
minnsta fjarlægð
hennar samkvæmt
núverandi reikn-
ingum þrjátíu til
hundrað sinnum
fjarlægð tunglsins.
En með þeim töl-
um sem við höfum
lítur út fyrir að
hún geti árið 2028 verið í allt að
hálfri tunglfjarlægð, þ.e. hundrað
°g sjötíu þúsund kílómetra frá jarð-
aryfirborði. Þessi hættulega fjar-
lægð er þó ólíkleg. En það er full
ástæða til að gefa málinu gaum af
því að óvissa um legu brautarinnar
er svo mikil, að ekki er útilokað að
hættan yrði enn meiri en þetta. Árið
2002 kemur smástirnið nógu nærri
jörðu til að neyta megi færis til að
ákvarða braut þess með meiri ná-
kvæmni en áður. Lítill vafi er á að
þær mælingar sýni fram á að okkur
sé allsendis borgið árið 2028.
En hvað er til ráða ef
sýnilegt er að einn svona
hnöttur stefnir á oss, og
hvernig fer, ef hann kemst
alla leið? Hnötturinn er 1,6
km í þvermál, og ef hann
fellur í sjó (með hraðanum
um 60.000 km/h) ríður
risaflóðbylgja langt inn á
öll meginlönd og drekkir milljörð-
um manna. Komi hnötturinn niður
á þurrlendi, eru afleiðingarnar ís-
aldai-vetur í ár eða áratugi á eftir,
vegna þess lausa efnis sem þyrlast
upp í háloftin með þar af leiðandi
minnkun sólageislunar. Þetta er
sama eðlis og kjarnorkuveturinn,
og forsmekk þessa finnum við eftir
stór eldgos. Hvort sem hnötturinn
kæmi niður á sjó eða á landi, myndi
mannkynið bera af því þungan
skaða, verulegur hluti þess myndi
farast, og það væri áratugi eða ald-
ir að ná sér.
Hins vegar er ekki útilokað að
milda afleiðingar árekstrarins með
því að sprengja hnöttinn í smærri
brot. Senda má eldflaug á móti
hnettinum með kjarnorkusprengju,
en slíkt yrði enn virkara gagnvart
HUBBLE-sjónaukinn tók þessa
mynd af XFll.
halastjörnum ,sem eru úr ís og
bráðna þarmeð við sprenginguna.
Geimfar útbúið með speglum getur
beint sólargeislum að halastjörnum
og brætt þær eða öllu heldur soðið.
Með venjulegri sprengitækni má
sarga eitthvað úr hnetti sem að oss
stefnir. Smærri brotin eyðast við
það í árekstrinum við lofthjúpinn,
en meginhnötturinn minnkar að
sama skapi. Það hvort slíkt er ger-
legt að gagni fer vitaskuld eftir
stærð hnattarins. En ein meginá-
stæða þess að þessum málum er
gefinn gaumur, er sú að menn telja
sig aðeins hafa uppgötvað um tí-
undapart þeirra smástirna sem
gætu ógnað jörðinni. Einhvers stað-
ar gæti leynst hættulegur risi á
hættulegri braut. Jörðin hefur orðið
fyrir slíku áður.
F ERMIN GARM YN DIR
K—-
P É T U R P É T U R S 5 O N
i. v.) S Ai V \ D A S í U D i Ó
Laugdvctíi 24 10] Re\'kiavík
Fréttir á Netinu ^mbl.is
/KLLTAF= G/TTHV9\£? /S/ÝTl