Morgunblaðið - 19.03.2000, Qupperneq 34

34 SUNNUDAGUR 19. MARS 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
RYÐSVEPPIR Á
GLJÁVÍÐIOG ÖSP
Gljávíðiryð.
Asparryð. Yngstu blöðin enn græn en með gulum ryðblettum.
Halldór Sverrissson
SÍÐASTLIÐIÐ
sumar varð töluverð
umræða um tvo nýja
skaðvalda sem hafa
verið að breiðast út í
trjágróðri á sunnan-
verðu landinu. Um er
að ræða tvær tegundir
ryðsveppa og ræðst
annar á gljávíði en hinn
leggst á ösp. Nú fer í
hönd sá tími er garð-
eigendur og garðyrkju-
menn huga að klipp-
ingu og endumýjun
trjágróðurs. Grein
þessi er skrifuð í þeirri
von að hún geti auð-
veldað einhverjum að ákveða til
hvaða aðgerða skuli grípa.
Ryðsveppir á vxði og ösp
Ryðsveppir eru alþekktir sníkju-
sveppir á plöntum. Lífsferill þessara
sveppa er flókinn og felur í sér tvær,
oft ólíkar hýsiltegundir. Sum stig
sveppsins eru þá gjarnan á jurt-
kenndri plöntu en önnur á tré eða
runna. Einnig þekkjast hýsilskipti á
milli barrtrjáa og lauftrjáa eða
runna. A landsvæðum þar sem ann-
an hýsilinn vantar er ferillinn oft ein-
faldari og fer þá aðeins fram á einum
hýsli. Þetta síðarnefnda virðist vera
tilfellið með marga íslenska ryð-
sveppi. Þetta kann að vera aðlögun
að stuttu og köldu sumri og fátæk-
legri flóru og gróðurfari landsins.
Sú ættkvísl ryðsveppa sem leggst
á víði og ösp nefnist Melampsora á
fræðimálinu. Á villtum íslenskum
víðitegundum (loðvíði, grávíði, gul-
víði og grasvíði) virðist aðeins vera
um eina tegund ryðsveppa að ræða,
tegundina Melampsora epitea. Að
flestra áliti er þessi tegund í rauninni
eins konar safntegund og inniheldur
marga smitrasa eða afbrigði sem áð-
ur fyrr voru sum hver talin tegundir.
í Svíþjóð virðist víðiryð þurfa lerki
sem millihýsil en óvíst er um þátt
lerkis í lífsferli þessa ryðsvepps hér
á landi.
Gljávíðiryð
Árið 1994 greindist hér á landi í
fyrsta sinn nýr ryðsveppur á gljávíði.
Sveppurinn ber heitið M. larici-pent-
andrae, og víxlar, eins og latneska
heitið bendir til, á milli lerkis (Larix)
og gljávíðis (Salix pentandra). Þessi
ryðsveppur virðist þó
geta lifað eingöngu á
víðinum ef lerki er ekki
til staðar, og tjón af
hans völdum á lerki er
nánast ekkert. Líklegt
er þó að sjúkdómurinn
verði skæðari á víðin-
um ef lerki er með í
smithringnum. Enn
sem komið er hafa að-
eins fundist hér ryðgró
(uredo-gró) sveppsins.
Sýnið sem fyrst var
greint kom frá Höfn í
Hornafírði. Engin stað-
fest tilfelli komu fram á
öðrum stöðum fyrr en
sumarið 1998 að staðfest var að
sveppurinn var mjög útbreiddur í
görðum á Selfossi og fannst einnig
víðar í Ámessýslu. Síðla sumars
1999 fannst ryðið víða í görðum á
Reykjavíkursvæðinu, en búast má
Líklegt er, segir
Hallddr Sverrisson, að
eins konar sprenging
verði í útbreiðslu gljá-
víðiryðs á höfuðborgar-
svæðinu nú í sumar.
við mikilli aukningu næsta sumar.
Ekki er vitað með vissu um upp-
runa alls gljávíðis hér á landi, en
mikið af honum er sennilega komið
út af gamla trénu við Aðalstræti í
Reykjavík, sem nú er fallið. Gljávíðir
hefur ótviræða kosti sem klippt lim-
gerðisplanta þar sem hann ber gljá-
andi, dökkgræn blöð og endurnýjar
sig vel eftir klippingu. Mörgum þyk-
ir það einnig skemmtilegt hversu
lengi runninn er grænn á haustin.
Vinsældir gljávíðis byggjast samt
ekki síst á því hversu heilbrigður og
laus við óþrif hann hefur verið. Yfir-
leitt hefur ekki verið þörf á að úða
hann vegna meindýra eða sjúkdóma
eins og oft er tilfellið með aðrar víði-
tegundir. Það er þess vegna áfall fyr-
ir garðeigendur þegar kominn er til
sögunnar illviðráðanlegur sjúkdóm-
ur sem útheimtir kostnaðarsamar
varnaraðgerðir.
Skaðinn á gljávíðinum felst að
miklu leyti í því að sveppurinn hindr-
ar að brumin nái að þroskast fyrir
veturinn, en það veldur kali. Þar sem
sá gljávíðiklónn sem hér er mest
ræktaður er suðrænn að uppruna er
hann viðkvæmur fyrir haustkali.
Ryðsveppurinn eykur kalið stórlega.
Það hefur afgerandi þýðingu varð-
andi skaðann hve snemma sumars
smitun á sér stað. Það þarf því að
kanna hvort lerki 'getur fóstrað
sveppinn á vorin og flýtt þannig fyrir
smitun.
Hvað er til ráða?
Klipping að vetri eða vori fjarlæg-
ir nær allt smitefnið, þar sem það er í
brumunum. Klippa þarf allan árs-
vöxtinn í burtu og ef til vill nota tæki-
færið og klippa runnana enn meira
niður. Sofandi brum sem lifna að vori
eru laus við smit og mynda heil-
brigða sprota. Þeir smitast þó þegar
líður á sumarið og því þarf úðun með
sveppavarnarefnum að hefjast fyrir
lok júlí. Ekki má klippa runna svona
mikið á hverju ári vegna þess að það
gæti gengið of nærri þeim. Rétt er að
fjarlægja sýkt lauf ef vera kynni að
smit gæti lifað af veturinn í því. Smit
er þó fyrst og fremst talið lifa af í
brumum.
Uðun með plöntulyfjum þarf að
framkvæma strax og fyrstu ein-
kenna verður vart. Hafi gljávíðirinn
verið með ryð sumarið áður og ekki
verið klipptur um veturinn ætti að
byrja að úða í júní eða byrjun júlí.
Endurtaka þarf úðun með þriggja
vikna millibili fram á haust og jafnvel
oftar ef notuð eru efni með yfir-
borðsverkun.
Virkustu plöntulyfin sem notuð
eru gegn ryðsveppum eru svonefnd
kerfislyf eða upptökulyf sem tekin
eru upp í gegnum blöðin og dreifast
með safastreymi um alla plöntuna.
Plantvax (oxýkarboxín) er efni af
þessu tagi sem lengi hefur verið not-
að hér á landi. Það hefur verið ófáan-
legt um tíma en verður nú aftur fáan-
legt í sumar. Efni með yfir-
borðsverkun eru t.d. Dithane
(mancozeb) og Euparen (tolyfluan-
id), en áhrif þeirra eru skammvinn-
ari en upptökuefnanna og þarf því að
úða oftar með þeim.
Hefja þarf leit að gljávíðiklónum
sem hafa mikla almenna mótstöðu
gegn ryðsveppum. Slíkir klónar
kunna að vera í ræktun hér á landi,
en annars þarf að sækja þá til út-
landa. Útbreiðslusvæði gljávíðis á
norðurhveli jarðar er víðáttumikið
og víða hljóta að finnast klónar með
tiltölulega góða mótstöðu gegn ryð-
sveppnum. Nú er hafið samstarfs-
verkefni nokkurra stofnana sem
miðar að því að finna þolna klóna.
Endalaus barátta?
Sú spuming vaknar óneitanlega
hvort gljávíðirinn í garðinum sé þess
virði að leggja á sig slíkan kostnað og
fyrirhöfn. Margir garðyrkjumenn
eru spurðir að því hvort ekki sé bara
best að rífa allan gljávíðinn upp strax
og planta öðru í staðinn. Garðyrkju-
maðurinn getur auðvitað ekki tekið
þessa ákvörðun fyrir garðeigandann.
Það er mjög einstaklingsbundið
hversu verðmætur mönnum þykir
þessi víðir og því einnig misjafnt
hvað fólk er reiðubúið að leggja á sig
til þess að halda honum. Aðeins er
hægt að segja að með réttri klipp-
ingu og notkun plöntulyfja er vænt-
anlega mögulegt að halda gljávíðin-
um í sæmilegu horfí. Ef á hinn
bóginn lítið eða ekkert er gert til að
verjast ryðsveppnum er hætt við að
víðinn kali og hann verði ljótur og
geti jafnvel drepist. Rétt er því að
garðeigendur búi sig undir að skipta
þurfi gljávíðinum út á næstu árum.
Asparryð
í byrjun ágúst 1999 greindist á
asparblöðum í sýni frá Hveragerði
ryðsveppur sem talinn var af teg-
undinni Melampsora larici-populina.
Við athugun kom í ljós að sveppurinn
var nokkuð útbreiddur í görðum en
tiltölulega fáar aspir voru þó illa
farnar á þeim tíma. Á sama tíma bár-
ust fregnir af ryðsveppnum á Sel-
fossi. Sýni voru send til fransks sér-
fræðings í ryðsveppum sem staðfesti
greininguna. Tegund þessi er út-
breidd í Evrópu og hefur á síðustu
árum gert nokkum usla í asparækt í
Frakklandi og á Niðurlöndum. Lífs-
ferill sveppsins er þannig, að yfir
sumarið Ufir hann á ösp og myndar
þar ryðbletti, en ryðið er í rauninni
aragrúi gróa (ryðgiú) sem berast
með vindi á aðrar aspir og mynda
þar enn meira ryð sem síðan dreifir
sjúkdómnum enn frekar. Þegar líður
að hausti myndast í blöðunum dvala-
gró sem lifa yfir veturinn í föllnum
blöðum. Um vorið spíra dvalagróin
og mynda örsmá gró sem einungis
geta smitað lerki. Barrnálar lerkis-
ins smitast strax við laufgun á vorin
og á þeim myndast stig þar sem
byrjun á kynæxlun á sér stað (tví-
kjama stig) og síðan myndast svo-
nefnd skálagró sem berast yfir á ösp
og smita hana. Þræðir sveppsins
vaxa síðan í nokkrar vikur inni í blöð-
um asparinnar og mynda síðan gró-
flekki eða ryð sem brýst út í gegnum
yfirhúðina á neðra borði blaðsins.
Þar með er hringnum lokað.
Um tjón af völdum þessa ryð-
svepps við okkar aðstæður er lítið
vitað enn. Síðasta sumar var laufið
visið og fallið í lok ágúst þar sem
verstu blettimir voru. Ótímabært
lauffall styttir mjög þann tíma sem
öspin hefur til næringaröflunar og
hlýtur að draga úr vexti. Það er
áhyggjuefni fyrir skógarbændur og
aðra skógræktarmenn, því að öspin
gegnir miklu hlutverki í skógrækt.
Eftir er að sjá hvort kal verður í
þeim öspum sem verst fara út úr ryð-
inu. Einnig má nefna að ryðgaðar
aspir í ágúst og september eru lítið
augnayndi í borg og bæ. Tjón á lerki
er hins vegar lítið vegna þess hve
sveppurinn staldrar stutt við á því.
V amaraðgerðir
Varnir gegn asparyði byggjast
helst á því að planta ekki lerki og ösp
saman. Lerki dreifir ryðsveppnum
fyrst á þær aspir sem næst standa en
síðan líður nokkur tími þar til þær
aspir fara að dreifa ryðinu áfram.
Verstu tilfellin af ryði eru í görðum
þar sem lerki er. Hugsanlegt væri að
úða lerki með sveppavarnarefni að
vori til þess að koma í veg fyrir smit-
un þess. Einnig má verja öspina
sjálfa með slíkum efnum. Það er
vafalaust gagnlegt að safna saman
og eyða sýktu asparlaufi á haustin
vegna þess að á þann hátt er unnt að
minnka mjög magn þess smitefnis
sem lifir veturinn af. Einnig kemur
til greina að fella lerki þai’ sem aspir
eru ræktaðar eða að grisja aspir og
fella þá helst þær sem hafa sýnt sig
að vera viðkvæmar fyrir ryði. Fram-
tíðarlausnin felst í því að rækta ein-
ungis klóna sem sýnt hafa mótstöðu
gegn ryðinu, en vitað er að mismun-
ur á þoli getur verið mikill á milli
klóna. Rannsóknaverkefnið sem
nefnt var í umfjölluninni um gljávíð-
inn miðai’ einnig að því að finna asp-
arklóna með viðnám gegn asparryði.
Nokkrar stofnanir, nánar tiltekið
Rannsóknastofnun landbúnaðarins,
Rannsóknastöð S.r. á Mógilsá og
Náttúrufræðistofnun íslands, Akur-
eyri, taka þátt í þessu verkefni en
Skógarsjóðurinn, Rannís og Fram-
leiðnisjóður landbúnaðarins styrkja
það.
Utbreiðslan á komandi sumri
Líklegt er að eins konar sprenging
verði í útbreiðslu gljávíðiryðs á höf-
uðborgarsvæðinu nú í sumar.
Reyndar var búist við mun skæðari
faraldri síðastliðið sumar en raun
varð á, en skýringin er líklega sú að
það tekur sveppinn nokkurn tíma að
magnast upp og koma sér fyrir á nýj-
um stöðum. Einkenni komu svo seint
fram á mörgum stöðum síðastliðið
haust að fólk veitti þeim enga at-
hygli. Þó svo að sveppurinn hafi víða
ekki náð að mynda gró fyrr en seint í
september eða byrjun október, þá
nægir það til að hann nær að lifa af
veturinn á staðnum og getur byrjað
að vaxa strax eftir laufgun. í fram-
haldinu mun ryðið dreifast um Vest-
urland, en sökum þess að gljávíði-
ræktun er þar strjál er erfitt að
segja fyrir um hraða útbreiðslunnar.
Um útbreiðslu asparryðsins er
erfitt að fullyrða nokkuð. Líklegt er
að það hafi komist til höfuðborgar-
svæðisins í fyrra sumar eða haust.
Ekki hafa þó borist neinar tilkynn-
ingar þess efnis. Þessi ryðsveppur er
algerlega háður því að komast á lerki
á vorin og getur þá dreifst út frá því.
Sýkt asparlauf þarf því að vera nærri
lerkitré ef landnám á nýjum stað á
að takast. Bæjaryfirvöld í Árborg og
í Hveragerði ætla að láta úða lerki í
vor til þess að freista þess að minnka
eða stöðva dreifingu ryðsins frá lerki
til aspa. Ef vel tekst til munu þessar
aðgerðir minnka grómagnið í við-
komandi sveitarfélögum og hindra
eða seinka útbreiðslu asparryðs í
nágrannasveitum á Suðurlandi og á
höfuðborgarsvæðinu.
Höfundur er sérfræðingur
íplöntuvernd á Rannsóknastofnun
landbúnaðarins.