Morgunblaðið - 26.11.2000, Blaðsíða 30

MORGUNBLAÐIÐ
30 B SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 2000
f .. •
Sem blað
í eldi
brann ég
Steinn Steinarr, málverk eftir Þorvald Skúlason.
„Ofvitinn og englapfkan“, eins og Vilmundur landlæknir kallaði Stein
og Ásthiidi, en myndin er tekin fyrir utan hús hans, Ingólfsstræti 14.
JPV-FORLAG hefur
gefíð út bókina Steinn
Steinarr - leit að ævi
skálds eftir Gylfa
Gröndal, og segir í
kynningu að þar sé að
fínna ýmsar nýjar upp-
lýsingar um Stein.
STEINN Steinarr er tví-
mælalaust eitt mesta ljóð-
skáld tuttugustu aldar, og
hver ný kynslóð dáist að
skáldskap hans. Snemma urðu til
þjóðsögur um hann, og hann naut
ekki mikillar virðingar í lifanda lífi.
En hver var hann í raun og veru?
Gylfi Gröndal rithöfundur reynir að
svara þeirri spumingu í fyrstu sam-
felldu og viðamiklu ævisögu skálds-
ins sem rituð hefur verið. Honum
hefur orðið vel ágengt í öflun nýrra
heimilda, svo að margt mun koma
aðdáendum Steins Steinars á óvart
varðandi líf hans og list. Morgun-
blaðið hefur fengið leyfi til að birta
nokkur kaflabrot úr bókinni.
Án takmarks og tilgangs
Það hefur rignt fram eftir gróandi
vordegi, en skyndilega rofar til og
sólstafir falla á Austurstræti iðandi
af mannlífi. Strætisvagnar standa
kringum Lækjartorg gulbrúnir að
lit með bleikum þverröndum. Hurð-
ir þeirra lokast með háum skelli áð-
ur en þeir leggja af stað; það er hluti
af ys og þys daglegs lífs í Reykjavík;
vélarhljóð og umferðargnýr samfara
fótataki manna með athafnasemi í
andlitsdráttum.
Heimsstyrjöldinni síðari er lokið;
ferðafrelsi ríkir á ný, velsæld og
bjartsýni. Hið nýja Island eftir-
stríðsáranna blómstrar á meðan
Evrópa er í rúst og sleikir blóðug
sár sín.
Hvílík mótsögn! Einn maður sker
sig úr fjöldanum; honum liggur ekk-
ert á; erill og amstur hversdagslífs-
ins kemur honum ekki við.
Þetta er Steinn Steinarr skáld
sem orti:
Hæ! Eg er maðurinn, hinn eilífi maður án
takmarksogtilgangs.
Hann er ekki mikill á velli, lítill
vexti og grannur, höfuðið óvenju
stórt miðað við búkinn, ljóst hárið
þykkt og liðað. Brúnn rykfrakki
hans er fráhnepptur og jakkafötin
.-virðast allt of stór. Hann gengur
slyttislega, enda er vinstri hönd
hans visin og öll hlið líkamans þeim
megin afllítil.
Leið hans liggur að vanda inn á
Hressingarskálann sem er stærsta
og vinsælasta kaffihús bæjarins. Al-
menningur sækir það en jafnframt
hittast þar daglega skáld, listmálar-
ar og ýmiss konar menningarvitar.
... Og tilsvör Steins eru ekki síður
orðin sígild, eins og til dæmis eftir-
farandi saga sem Agnar Þórðarson,
bókavörður á Landsbókasafninu og
^verðandi skáldsagnahöfundur, og
leikritaskáld á þessum árum, heyrði
Berg Pálsson segja. Eitt sinn voru
þeir Steinn og Bergur samskipa
prófessor Jóni Helgasyni á feijunni
frá Malmö yfir til Kaupmannahafn-
ar. Jón Helgason sat lengi uppi á
þiljum og ræddi við gamla konu, en
Steinn var á vappi í kringum þau.
Þeir þekktust lítið, svo að Jóni tók
áð Ieiðast þetta ráp í manninum og
spurði önugur: „Hvers vegna eruð
þér að hlera samtal okkar?“ „Vegna
þess,“ svaraði Steinn, „að mér þykir
alltaf svo gaman að heyra kerlingar
tala saman.“ ... Ási í Bæ kemur á
Skálann, sægarpur, trúbador og
hefur nýlega sent frá sér fyrstu
skáldsögu sína, Breytilega átt.
„Nei, er ekki hreppstjórinn í
Vestmannaeyjum kominn,“ segir
Steinn. „Hvað er að frétta af menn-
ingunni þar?“ )rAllt gott,“ svarar Ási
galvaskur. „Þar starfar kirkjukór og
þar starfar blandaður kór og þar
starfar lúðrasveit - og þar er meira
að segja rekið apótek! En getur at-
ómskáldið sagt mér hvað sé að
frétta af menningunni í Reykjavík í
samanburði við París?“ Steinn verð-
ur hvumsa og segir sína frægu setn-
ingu: „Hvaða læti eru þetta?“
Nokkru síðar sitja þeir Ási í Bæ og
Stefán Hörður að sumbli hjá kunn-
ingja sínum vestur í bæ; þeir leika á
hljóðfæri, syngja og eru glaðir. Þá
birtist Steinn Steinarr og er vel
fagnað. Hann er að vanda meinhæð-
inn og heldur áfram að tönnlast á
hreppstjóraheitinu við Ása, því að
hann veit að honum er ekki vel við
það.
„Og hvað segir nú hreppstjórinn í
Vestmannaeyjum?“ spyr Steinn og
glottir við tönn.
„Hann segir allt gott,“ svarar Ási,
staðráðinn í að gjalda Steini rauðan
belg fyrir gráan. „Hann varð afla-
kóngur á handfærum á síðustu ver-
tíð og hefur áreiðanlega aflað meiri
gjaldeyris í þjóðarbúið en þú.“
Steini sárna þessi ummæli; hann
umtumast og eys úr skálum reiði
sinnar yfir Ása; telur það hámark
ósvífni og svívirðu að halda því fram
að hann hafi ekki lagt neitt af mörk-
um til þjóðarinnar.
„Ég sem hef lagt allt af mörkum,“
segir hann. „Ég sem hef fórnað öllu.
Og hver getur á þessari stundu met-
ið þau verðmæti svo að vit sé í?“ Ási
er orðinn góðglaður og lætur ekki
skammaræðu skáldsins reita sig til
reiði. Hann hlær hjartanlega og við
það eykst bræði Steins; hann rís á
fætur ijóður í vöngum og segir: „Vill
ekki þessi mikli aflakóngur bara
gefa mér á kjaftinn með þessum
skakhnúum sinum?“ „Steinn var
með lamaðan handlegg, ég með lé-
lega löpp, svo þannig hallaðist ekki á
með okkur,“ sagði Asi í Bæ, þegar
hann rifiaði upp þetta atvik löngu
siðar. „Osköpin enduðu með því að
sú staða kom upp að annar hvor
varð að víkja og skáldið heimtaði að
sjálfsögðu að mér yrði varpað á dyr.
Húsráðandi var góðvinur Steins,
hins vegar átti aflakóngurinn vín-
fongin og það hefur trúlega riðið
baggamuninn. Skáldið varð að víkja.
Orðin sem dembt var yfir húsráð-
anda voru þeygi fógur.“ Daginn eftir
þykir Ása í Bæ miður að hafa fallið í
ónáð hjá skáldinu með léttúðarhjali.
Hann er í vafa um hvort hann eigi að
voga sér inn á Skálann, en lætur
samt slag standa.
Steiiin Steinarr situr á sínum
stað, og þegar Ási ætlar að byija að
friðmælast við hann, brosir skáldið
út að eyrum og segir glaðhlakka-
lega: „Nei, góðan daginn! Hvernig
Iitist hreppstjóranum á að við
reyndum að komast yfir svosem
einn lítinn pela af koníaki?“ Ása líst
ljómandi vel á það. Þeir rölta upp á
Lindargötu, fá sér koníak, halda síð-
an út í Hljómskálagarð og sitja þar
yfir pelanum liðlangan daginn í
himnesku veðri.
„Við höfðum aldrei talast við tveir
einir,“ skrifar Ási í Bæ, „og kom nú í
Ijós að hann var allur annar maður í
einrúmi. í huga mér lýsir enn af
þessum degi. Skáldið opnaði hjarta
sitt, sagði frá bemsku sinni og
æsku, frá fólkinu sem hann ólst upp
með, frá bókunum, ljóðinu, listinni,
ræddi um undarlegt líf mannsins á
jörðinni, örlögin og dauðann ...
Þarna kynntist ég Steini fyrst og
fann að bakvið skrápinn var ekki að-
eins mikið skáld heldur mikil mann-
vera og góður drengur. En það hafði
reynt á mikla skapsmuni að lifa
lengst af við fyrirlitningu og jafnvel
hatur samfélagsins. En á þessum
degi bar hann ekki kala í brjósti til
eins eða neins heldur miklu fremur
og þrátt fyrir allt ást til lífsins..."
Ég er hérna, nöldrið mitt
„Ó, voðinn sjálfur! Hvílík hörm-
ung og særing er að sjá vesalings
drenginn!" Kristín Tómasdóttir
ráðskona í Miklagarði er skelfingu
lostin þegar hún fær í hendur sex
ára gamalt sveitarbam árið 1914,
Aðalstein Kristmundsson. Hann
hefur verið illilega vanræktur; er
horaður og skítugur og brenndur að
neðan. Hún þrífur hann hátt og lágt,
hlúir að honum mjúkum höndum,
setur hann að svo búnu fyrir ofan
sig í rúmið sitt og breiðir ofan á
hann dúnsæng. Slíku atlæti og hlýju
hafði drengurinn ekki kynnst fyrr.
„Fóstran Kristín var völva heimil-
isins,“ skrifaði Jóhannes úr Kötlum,
„trölltrygg fomkona“ - og Steini
þótti ekki jafnvænt um nokkra
manneskju og hana.
„Hvar er fóstra mín?“ spurði
hann á sama hátt og önnur börn
spyrja um móður sína.
„Eg er hérna, nöldrið mitt,“ svar-
aði hún.
Tilsvör Kristínar vom kjamyrt og
einarðleg eins og Steinn Steinarr
rifjaði upp síðar í drögum að út-
varpserindi sem reyndar var aldrei
flutt. „... Ég hafði hugsað mér að
tala um menninguna, þetta dular-
fulla orð, sem alls staðar skýtur upp
kollinum nú til dags. Þetta orð var
lítið notað í minni sveit fyrir vestan.
Ég var orðinn 9 eða 10 ára, þegar ég
heyrði það fyrst. Það var að kvöldi
dags um miðjan vetur í versta veðri.
Pósturinn var kominn að sunnan yf-
ir sjö fjöll og hafði legið úti. Fóstri
minn bjó svo vel, að hann gat gefið
honum hofmannsdropa út í kaffið,
og brátt vom allir komnir í sólskins-
skap. Þá heyrði ég af póstsins vör-
um þetta undarlega orð menning.
Ekki veit ég í hvaða sambandi hann
notaði þetta undarlega orð, og vissi
ekki, hvað það þýddi, og sá engin
önnur úrræði en að spyrja fóstm
mína, sem allan vanda gat leyst.
Gamla konan hugsaði sig um litla
stund og mælti svo: „Það er rímorð.
Það er rímorð, drengur minn, sem
þeir nota fyrir sunnan til þess að
ríma á móti þrenningunni. Þrenn-
ing, menning - og þar hefur þú það.“
Mér leiðist myrkrið
Árið 1920 verður sú breyting á
heimilishögum í Miklagarði að
þangað kemur ung stúlka, Steinunn
Jakobína Guðmundsdóttir. Hún
verður eiginkona Steingríms bónda
Samúelssonar; þau eignast sjö börn
og ala upp tvo fóstursyni auk Steins.
Einhveiju sinni fara hjónin í
heimsókn til nágranna sinna í sveit-
inni, en Kristín gamla gætir bús og
barna á meðan. Á bænum er töku-
drengur, Þórir Valgeir Jakobsson,
kallaður Geiri. Hann er bráður í
lund og viðkvæmur; honum sinnast
við önnur börn á bænum, reiðist
óskaplega og segir: „Ég fer út og
drep mig!“ „O, voðinn sjálfur," hróp-
ar Kristín upp yfir sig, en þetta var
orðtak hennar þegar eitthvað illt
bar að höndum. „Nú er drengurinn
hlaupinn út og ætlar að farga sér.“
Af þessu tilefni yrkir Steinn vísu, og
er það ein fyrsta stakan eftir hann
sem fleyg varð í Saurbænum:
Sjáiði drenginn, hann stekkur af stað
og Steinunn í boði;
hörmung og særing, að hugsa sér það
oghelvítisvoði!
Bömin áttu sér tryggan stað þar
sem Kristín gamla var. Ævinlega
svaf eitthvert þeirra fyrir ofan hana.
Hún var kjarkmikil og æðrulaus í
öllu sínu örlagaríka lífi. „Það þýðir
ekki að deila við himnafóðurinn,"
sagði hún, „hver verður að bera það
sem hann ákvarðar.“
Löngum sat hún á rúmi sínu með
prjóna, reri í gráðið og raulaði fyrir
munni sér sömu vísuna aftur og aft-
ur með háttbundnu hljóðfalli:
Marga stund er maðurinn
meins við bundinn parta.
Getur undir glaðri kinn
grátið stundum hjarta.
Kristín Tómasdóttir náði háum
aldri og var blind síðustu æviárin.
Hún lést 25. nóvember 1948 á 95.
aldursári.
Nokkrum árum áður heimsótti
Steinn Steinarr hana ásamt konu
sinni, Ásthildi Björnsdóttur, en fjöl-
skyldan var þá flutt að Heinabergi á
Skarðsströnd. Orðaskipti Steins og
Kristínar gömlu urðu meðal annars
eitthvað á þessa leið:
„Ert þetta þú, Alli minn?“
„Já, það er ég, fóstra.“ „Erum við
ein hér inni?“
„Já, það er enginn hér í stofunni
nema við tvö.“
„Þá langar mig til að trúa þér fyr-
ir dálitlu."
„Og hvað er það, fóstra mín?“
„Mér leiðist myrkrið.“
Gat ekki verið fátækari
Að loknum bernskuárum í Saur-
bænum stundaði Steinn nám í Núps-
skóla við Dýrafjörð einn vetur, en
hélt brátt til Reykjavíkur, gerðist
kaþólskur en varð kommúnisti á
kreppuárunum. Þegar hér er komið
sögu hefur hann gefið út tvær Ijóða-
bækur, Rauður loginn brann 1934
og Ljóð 1937: „Fundum okkar
Steins Steinars bar fyrst saman í
sölum Ríkisútvarpsins í Reykjavík.
Ég beið þar á biðstofunni eftir því,
að á mig væri kallað til að lesa upp
ofurlítinn sögukafla. Þá var öðrum
manni vísað þangað inn í stofuna.
Ekkert fannst mér stórfenglegt við
þennan mann. Hann var á stærð við
fermingardreng, holdþunnur og vis-
inn. Hann var mjög fátæklega
klæddur og hirðuleysislega, skór
hans opnir og skakkir. Hann settist
andspænis mér og fletti nokkrum
blöðum. Svo yrti hann á mig og
minnti mig á það, að ég ætti að fara
að hljóðnemanum á undan honum.
Hann nefndi nafn sitt einarðlega, en
dálítið hart og höstuglega. Ég kann-
aðist svo sem við Stein Steinarr,
hafði heyrt hann lesa nokkur frum-
samin ljóð í útvarpið, og lesið hafði
ég kvæði eftir hann í blöðum og tím-
aritum. Svo að þetta var þá Steinn
Steinarr. Ég sá þess enn eitt dæmi
að gáfur manna fara ekki eftir
holdafari og líkamsvexti. Ég fór að
virða manninn betur fyrir mér. Já,
já, ekki mundi hann bera mikla virð-
ingu fyrir mannfólkinu - svona yfir-
leitt. Þegar ég hafði lokið mínum
lestri, hitti ég Helga Hjörvar, skrif-
stofumann útvarpsráðs. Ég spurði
hann eftir Steini, hvort hann mundi
vera mjög fátækur. Helgi sagði að
menn mundu ekki geta verið öllu fá-
tækari að veraldarauði. En efni væri
í honum til að verða gott skáld, og
færi slíkt ekki eftir auði, fötum eða
vaxtarlagi."
Þannig hefst frásögn eftir Theó-