Lögrétta - 25.06.1930, Side 10

10
LÖGRJETTA
Um víða veröld.
t>ing um víða veröld.
The following articles describe tiie
origin of parliamentary procedure j
with ancient nations, the beginning j
of representative government of the ;
European nations and finally the
organization of the pariiaments of
some prominent nations of to-day.
Fornþjóða þing.
Þess er getið mjög snemma í j
menningarsögu mannkynsins, að
þjóðirnar höfðu þing til þess að
ræða og ráða til lykta vandamál- i
um sínum. Einveldi í einhverri
mynd tíðkuðust að vísu í fom-
eskju hjá mörgum þjóðum, en
jafnvel hjá þeim fer snemma að
bóla á ýmiskonar samkomum til
meiri eða minni umráða um
þjóðmál og síðar fara fleiri og
fleiri borgarar að fá hlutdeild í j
þeim umráðum, uns fram kemur j
þjóðræði og þingræði. Grikkir og
Rómverjar höfðu merkileg þing
eða ráð, svo sem alkunnugt er úr
sögunni og sömuleiðis Gyðingar. |
Germanir höfðu einnig þing þeg-
ar fyrst fara sögur af þeim og
segir Tacitus allnákvæmlega frá
þeim. Hann segir, að um minni j
málin ráðgist höfðingjamir einir, j
en um stórmálin allir. Þeir koma,
segir hann, allir vopnaðir til þings J
í tunglfyllingu, en fara sjer hægt. !
Presturinn lýsir þinghelgi og hef- J
ur refsivald á þinginu, en ekki !
skipunarvald, en því næst tekur
konungur til máls og nöfðingjar
eftir því, sem þeir hafa aldur til,
ættgöfgi eða orðgnótt og lætur al- !
þýða manna óspart í ljós vel- j
þóknun sína eða vanþóknun. j
Þetta er elsta lýsingin á þinghaldi
germanskra þjóða, en hjá þeim
hefur þingstjórn og þingræði I
mest blómgast og heldur nú elsta j
þing germanskra þjóða, Alþingi ;
Islendinga, 1000 ára afmæli sitt.
En upptök hins eiginlega þing-
ræðis eru mun yngri og aðallega j
ensk.
Upphaf þingræðisins.
Ekkert þing 'hefur eins og j
bretska þingið orðið fyrirmynd að j
þingskipulagi annara þjóða á síð- j
ari öldum. Má svo að orði kveða, ;
að þingræði nútímans sje sprottið j
af bretskri rót þó að það hafi j
vaxið að talsvert miklu leyti fyrir
frönsk áhrif, einkum áhrif j
frönsku upplýsingarmannanna á !
18. öld. En allt um það er enskt
þingskipulag og stjórnarfar nú
talsvert ólikt því, sem eftir-
myndirnar eru orðnar.
Það er fyrst einkennilegt um I
enskt þingskipulag og stjórnarfar ;
að lög þess eru að mestu leyti
óskráð og eiginleg stjómarskrá í j
nútímaskiiningi annara þingræðis- j
landa er ekki ti! í Bretlandi og
hefur eiginlega aldrei verið.
Stjómarskrá Cromwells (The
Instrument of Government) um
miðja 17. öld eru einu skrifuðu
grundvallarlögin, sem Bretar hafa j
átt og fjellu niður með fráfalh j
Cromwells og höfðu lítil áhrif j
eftir á. Annars er af því löng í
saga og merkileg, hvernig bretska i
þingið hefur orðið til stig af stigi,
hvernig völd þess og forráða-
manna þess hafa aukist smátt og
smátt í baráttunni milli konungs-
valdsins, höfðingjavaldsins og al-
þýðunnar. Sagnaritarinn Mac-
aulay hefur komist svo að orði, að
núgildandi stjórnskipulag Eng-
lands sje í raun og veru það sama
sem gilt hafi í landinu á dögum
Játvarðar mikla og Vilhjálrns
sigursæla, munurinn sje einungis
sá, sem er á baminu og mannin-
um, sem kominn er á legg. Þetta
þykir mega til sanns vegar færa.
Enskt þingskipulag hefur vaxið
furðu jafnt og þjett frá því um
1200, að Segja má, en að vísu
enganveginn deilu- og harðneskju-
iaust. Deilurnar hafa oft verið
harðar og stundum lent í bylting-
um, t. d. þegar höfðingjarnir risu
gegn Hinriki III. og tóku hann
fastan um miðja 13 öld, þegar
Karl I. var tekinn af lífi um
miðja 17. öld og svo þegar Jakob
II. var hrundið af stóli 1688.
I raun og veru má segja, að
grundvöllur bretska þingskipu-
lagsins hafi verið lagðir svo sem
hálfri annari öld eftir stofnun
Alþingis, þegar Vilhjálmur I.
lagði undir sig landið og kom þar
fótum undir ljensríki normann-
anna (1066), því á hinu fasta
ríkisskipulagi einveldisins hvílir
vöxtur lýðríkisins eftir á, ein-
veldið safnaði því sem sundrað
var, ól upp nýjan hugsunarhátt
um þjóðskipulag og skapaði ríkis-
hugmyndina. Einveldið hefur því
víða verið skóli í ríkissamheldni
og stjórnarfarsaga, en oft harður
skóli. Og í einveldinu hefur einn-
ig ávalt verið falin yfirvofandi
hætta á misbeitingu, hætta á ein-
ræði, sem undir hælinn var lagt
hvort snerist til góðs eða ills fyr-
ir þjóðarheildina. Þessa gætti
einnig snemma í ensku stjórnar-
fari. Bretska þingið varð smá-
saman til sem afleiðing mótspyrn-
unnar gegn misbeitingu einveldis
og einræðis.
Bretska þingið.
Núgildandi stjóniskipulag Eng-
lands er þingbundin konungs-
stjórn og konungdómur arfgeng-
ur hvort sem er í karllegg eða
kvenlegg. I raun og veru er það
stjórnin (the cabinet), sem fer
með æðstu völd ríkisins, þótt þau
sjeu enn í orði kveðnu í höndurn
konungs og ráðs hans (fram-
kvæmdavaldið) og konungs og
þings (löggjafarvaldið). Þingið
er í tveimur deildum. Lávarða-
deildin er ennþá mjög í fornum
stíl, heldur við ýmsum gömlum
venjum, og er að mestu leyti full-
trúi hins forna erfðaaðals og hins
nýja aðals, sem smátt og smátt
er myndaður með því að ýmsir
helstu menn þjóðlífsins eni hafn-
ir til aðalstignar. Lávarðadeildin
er mjög fjölmenn og tala þeirra,
sem þar geta átt sæti, er í raun
og veru ótakmörkuð. Nú sitja í
deildinni á áttunda hundrað þing-
menn, sem sje allir enskir (og
bretskir) lávarðar (karlmenn)
sem orðnir eru 21 árs. Konur
mega ekki, þó þær njóti annars
lávarðarrjettinda, sitja í deild- j
inni og þeirri einu konu, sem !
farið hefur fram á þetta, (Lady
Rhonda, 1922) var synjað þing-
setunnar. Ennfreinur sitja í lá- !
varðadeildinni 28 írskir lávarðar,
kosnir af fjelögum sínum æfi-
langt, og 16 skotskir lávarðar
kosnir á sama .hátt til eins þings
í senn. Þá sitja í deildinni 6
dómslávarðar, tilnefndir æfilangt
vegna þess að lávarðadeildin er í
vissum máium einskonar hæsti-
rjettur. Loks sitja í deildinni 24
j biskupar og erkibiskuparnir tveir.
Forseti lávarðadeildarinnar er
j lordkanslarinn og er ekki kosinn
! af deildinni sjálfri, heldur til-
nefndur á venjulega ráðherravísa
og er embætti hans eitt hið virðu-
legasta í ríkisstjórninni og hæst
launað (10 þúsund pund). Þetta
er merkilegi embætti, því lord-
; kanslarinn er ekki einungis for-
seti lávarðadeildarinnar heldur
I einnig um leið einskonar dóm-
stjóri hæstarjettar í vissum mál-
um og dómsmálaráðherra, sem m.
a. útnefnir flesta æðstu dómara
! landsins.
Völd lávarðadeildarinnar eru nu
orðin öll önnur en áður. Hún er
eiginlega ekki nema að nafninu
til hæstirjettur, því í raun og veru
eru það einungis dómslávarðarnir
| 6 og lordkanslarinn, sem dæma
j dómana í nafni deildarinnar og er
j dómur gildur, ef 3 dæma. Undir
vissum kringumstæðum getur
samt öll deildin tekið þátt í
i dómsmeðferð, t. d. þegar lávarð-
! ur er ákærður, en lávarðar bafa
j þann rjett að geta krafist þess,
að þeir verði einungis dæmdir af
j jafningjum sínum, lávörðunum.
j Loks getur deiidin starfað sem
j einskonar landsdómur í kærumál-
um á hendur ráðherrum. Löggjaf-
arvald lávarðadeildarinnar hefur
farið minnkandi og síðati 1911
hefur deildin einungis frestandi
neitunarvald. Lög, sem neðri
j deildin hefur samþykt á þremur
þingum í röð, þó ekki á skemri
| tíma en 2 árum, verða að lögum
þótt lávarðadeildin samþykki þau
1 aldrei, en gagnvart fjárlögum
hafa lávarðamir ekkert neitunar-
vald. Þau ganga í gildi, hver sem
afstaða lávarðanna er, ef þeim
hefur verið vísað til þeirra einum
mánuði fyrit þinglausnir.
Það er því neðri deildin, sem I
hefur svo að segja öll þjóðmála- j
i völdin. I henni eiga nú sæti rum-
lega 600 þingmenn,, kosnir ein-
földum levnilegum meirihlboa-
kosningum með almennum kosn- !
. . . 1
ingarrjetti karla og kvenna yfir j
21 árs að aldri. Hlutfallskosn • ;
ingar fara þó fram í háskólakjör- j
dæmunum. Sjerstakur dómstóll, j
óháður deildinni, sker úr lögmæti j
kosninga (síðan 1868, en áður
gerði deildin það sjálf, eins og Al- j
þingi hjer, en það þótti óheppi- j
Jegt). Hver þingmaðui' fær (sið-
an 1911) nærri 8000 kr. í árs-
laun, nema þeir, sem hafa ráð-
herralaun. Kjörtímabilið er 5 ár.
Deildin kýs sjer sjálf forseta
(speaker) til alls kjörtímabilsins
í einu og venjulega er sami mað-
ur kosinn hvert kjörtímabil á fæt-
ur öðru, án tillits til stjómar-
! skifta og flokkaskiftingar og það (
er meira að segja venja, að bjóða
aldrei fram mann á móti honum í
kjördæmi hans. Forsetinn er ein-
ungis fundarstjóri deildarinnar,
en það er forsætisráðherrann,
sem einnig er nefndur leiðtogi
deildarinnar (leader of the
House), sem ræður gjörðum
hennar, dagskrám o. sl.
Að nafninu til eru allir deildar-
menn skyldir að sækja fundi og
má forseti láta sækja þá með
valdi. En því fer svo fjarri að
slíku sje fylgt fram, að í deildar-
salnum eru ekki sæti fyrir alia
þingmenn. Neðri deildin hefur
svo að segja einveldi um lög-
gjafarmál, en eiginlega ekkert
dómsvald. Málameðferðin er
talsvert flókin og í rauninni
þannig fyrir komið, að stjórnin
ræður langsamlega mestu um
hana. I deildinni starfa ýmsar
nefndir að sjerstökum málum og
stundum getur öll deildin breytst
í „nefnd“, t. d. ávalt í fjárlagæ
umræðunum. Þó að deildin hafi
slík hamaskifti hefur það engin
áhrif önnur en þau, að annar for-
seti stjórnar fundum en ella.
Um það er nú oft talað í Eng-
landi, að vald þingsins sje að
þverra -—• það sje of umfangs-
mikið og vafaþungt, og að sumu
leyti of þekkingarlítið eða að
minsta kosti of sjerþekkingarlítið
og þessvegna fái stjómin meiri
og meiri völd, því hún hafi betri
aðstöðu til þess að beita þeim.
Forseti stjórnarinnar hefur afar-
mikil völd, bæði á dagleg þing-
störf og alt stjórnarfar. f stjórn-
inni með honum eru alt að því
50 ráðherrar, en í hinni eiginlegu
ráðandi stjórn sitja venjulega um
20 þeirra. Stjórnin ber ábyrgð
gagnvart þingi og konungi. Þing-
ið getur steypt stjóminni hvenær
sem er og konungur getur vikið
henni frá, ef hann hefur aðra
stjórn til taks. Konungurinn tek-
ur mun meiri þátt í enskum
stórnarstörfum en víðast annars-
staðar. Þar að auki er stjórnin
í vissum málum undir skörpu eft-
irliti öðru. iSjerstakur embættis-
maður (Comptroller- and Audi-
tor General), sem ekki má sitja
á þingi, konungsskipaður og óaf-
setjanlegur, hefur daglegt eftir-
lit með því að stjórnin fari eftir
settum iögum um fjármál öll og
þar að auki starfar sjerstök end-
urskoðunarnefnd, líkt og endur-
skoðunai-menn landsreikninga
hjer.
Þing Bandaríkjanna.
Þingskipulag Bandaríkjanna á
sjer einnig merkilega sögu og þar
sem áhrif Bandaríkjanna og
þings þeirra á alheimsmál hafa
farið sívaxandi á seinustu árum
er því meiri ástæða til þess að
kynnast skipulagi þeirra. Að
ýmsu leyti er skyldleiki milli
Bandaríkiaþingsins og bretska
þingsins, því þegar Bandaríkin
gengu undan Bretum og komu á
sjálfstæðu stjómskipulagi 1787
sniðu þau það að sumu leyti eftir
fyrirmyndum frá hinum fornu
heimkynnum. Þeim fór líkt og fs-
lendingum löngu áður, er þeir
sniðu lögin eftir Gulaþingslögum,
sem flestir þeirra höfðu áður bú-
ið við og juku við og tóku frá