Vísir - 21.07.1962, Blaðsíða 9

Laugardagur 21. júlí 1962.
VISIR
9
þá kemur hann með þá kenn-
ingu um eðli jökla fyrstur allra
manna, sem síðan hefur reynzt
rétt:
„Ég veitti athygli fjallajöklin-
um, sem skriðið hefur niður
rétt austan við Kvísker. Yfir-
borð hans virtist allt vera al-
sett bogadregnum rákum, er
lágu þvert yfir jökulinn, eink-
um uppi yið meginjökulinn og
vissu bogakúpurnar fram að lág
lendinu, alveg eins og falljök-
ull þessi hefði runnið fram hálf
bráðinn eða sem þykkt seigfljót
andi efni. Skyldi þetta ekki vera
nokkur sönnun þess, að ísinn
sé í eðli sínu — án þess að
bráðna — fljótandi að nokkru
Ieyti, líkt og ýmsar tegundir
af harpixi."
Þetta er kafli frá einni rann-
sóknarferð Sveins Pálssonar,
hins fyrsta íslenzka náttúru-
fræðings en um leið manns sem
hafði nær óþrjótandi hæfileika,
vit og fróðleik, sem fengu ekki
að njóta sín vegna fátæktar
hans og vanmats þeirra tíma á
náttúrufræðinni, erfiðleikar sem
aðrir menn er lögðu stund á
sömu fræði fengu og að kynn-
ast.
Tjess er minnzt nú á þessu ári,
að 200 ár eru liðin frá fæð
ingu Sveins Pálssonar, m.a. með
því að fyrir nokkrum dögum
var efnt til alþjóðlegrar ráð-
stefnu náttúrufræðinga hér i
Reykjavík.
Sveinn var fæddur 24. apríl
1762 að Steinsstöðum I Tungu-
Sveinn Pálsson kleif fyrstur manna Öræfajökul. Hér sést mynd af hlnum mikla konungi íslenzkra fjalla.
hve fátæktin kreppti að honum.
Þar segir hann m.a.:
„Komedíuhúsið var sá einasti
lystisemdarstaður, sem ég gat
ekki móti mér látið að sækja,
þegar ekki þvertók skildings-
leysi.... Það sýnir fyrst fyrir al-
vöru hve bágt er að vera fá-
tækur, að geta ekki aldurs,
tíma og fátæktar vegna rek'ð
ofurlitla hlutdeild í neinu af því
ótölulega marga indæla og und
ir eins veglega, t.d. söng og
hljóðfæralist, dans, lifandi
Kaupmannahafnar og lokið
prófi í læknisfræði eða haldið
áfram á vísindabrautinni, en
það fór öðruvísi en hann hugði
Rannsóknarstyrkinn hafði hann
aðeins f fá ár, síðan brast nátt-
úrufræðifélagið getu eða vilja
til að styrkja hann áfram. Eftir
að Sveinn Pálsson sigldi heim
frá Kaupmannahöfn með fálká-
skipinu Falster 2. júlí 1791 átti
hann ekki afturkvæmt til Hafn-
ar. Fátækt íslands gróf þennan
mann niður, sem var slíkum
Sveinn bókstaflega allt, sem
við kom náttúru landsins. Hann
sendi fjölda náttúrugripa út til
náttúrufræðifélagsins f Höfn og
skrifaði á dönsku miklar ferða-
bækur, þar sem hann gerir grein
fyrir öllum hinumi víðtæku rann
sóknum sfnum. Hann mun hafa
gert ráð fyrir að danska nátt-
úrufræðifélagið gæfi þessi rit út
og hann hlyti frægð af þeim,
en það fór öðru vísi en hann
ætlaði, þau voru aldrei gefin út
fyrr en árið 1945, þegar þeir
"það var loksins í júlímánuði
árið 1800, sem hann fékk
veitingarbréf sem læknir Suður-
landsins, en þó var það ekki
fyrr en 1809 sem hann fékk
fría bújörð eins og aðrir embætt
ismenn, og varð fyrir valinu
bærinn Suður-Vík f Mýrdal. Það
var síðasti áfanginn á æviferli
hans. Læknisembætti sínu
gegndi hann til 1838 en andað-
ist 24. apríl 1840, 77 ára að
aldri.
Sveinn Pálsson var talinn góð
áður“
sveit í Skagafirði. Var faðir
hans Páll Sveinsson, fátækur
sveitaprestur í Goðdölum.
Sveinn var elzta barn og sá eini
af fimm bræðrum sem settur
var til mennta, en vart höfðu
foreldrar hans efni til þess sem
sézt af því að strax og hann
hafði lokið burtfararprófi frá
Hólaskóla fór hann að stunda
sjóróðra suður í Njarðvík til að
styrkja foreldra sína.
En þá gerðist það næsta sum
ar, að Jón Sveinsson sem þá
var nýlega orðinn landlæknir að
Nesi á Seltjarnarnesi kom 'ð
Steinsstöðum og falaði Svein
að koma til sín sem aðstoðar-
maður og nemandi í læknis
fræði. Hafði Jóni verið bent á
hann sem efnilegan pilt. Varð
það nú úr.
Sveinn dvaldist nú í fjögur á;
við læknisnám í Nesi og fara
litlar sögur af honum, nema
vitað er að hann kom sé; vel
þar og ávann hann sér titrú
og elsku þeirra sjúklinga er
hann var látinn umgangast.
Jjar á eftir lá leiðin til Kaup-
mannahafnar, þar sem
Sveinn innritaðist í háskólann
og hóf nám í læknisfræði. Til
slíks hafði hann eða fólk hans
engin auraráð og var það hon
um því aðeins mögulegt að
hann fékk svokallaðan Kiaust-
urstyrk til fjögurra ára. Á þeim
styrk gat hann rétt dregið frarn
lífið og hefur hann sjálfur lýst
því í ævisögu sinni (sem prent-
uð er í ársriti Fræðafélagsins),
tungumála iðkun, nytsömum
reisum til lands og sjávar, teikn
aralist o.s.frv. samt fátt eitt séð
af þeim ótölulega listaverka
fjölda er í þvilíkum stöðum og
löndum standa til boða.
En í Kaupmannahöfn kynnt-
ist Sveinn Pálsson náttúrufræð-
inni og hún greip hug hans all-
an. Lengi stóð hann hikandi og
velti því fyrir sér, hvort hann
ætti að hætta við læknisfræ ri-
nám og einbeita sér að nátt
úrufræðinni, en þá var vakrað-
ur í Danmörku mikill áhugi á
náttúrufræð. og fyrirlestrar að
hefjast í henni við Kaupmanna-
hafnarháskóla. Löngun hans va;
öll til náttúrufræðinnar, en
hann varð einnig að hugsa um
það hvað væri gagnlegt til síns
lífsuppeldis. Hann gat aldre:
fyrirgefið Magnúsi Stephensen
að hann dró úr honum að
leggja út á braut náttúrufræð-
innar.
Tíminn leið og að því kom að
Sveinn missti Iílausturstyrkinn
og varð hann þá að hrökkva
eða stökkva og varð það úr ð
hann lét löngun sína ráða tök
próf i náttúrufræði, en aldrei
gekk hann undir próf f læknis-
fræði þó að læknisstarfið yrði
síðar lífsstarf hans.
Að loknu prófi fékk hann
styrk hjá hinu nýstofnaða
náttúrufræðifélagi Dana til rann
sóknarferða á íslandi. Hann
hugðist vinna sér fé og frama
með slíkr’ ferð, svo að hann
gæti síðat snúið aftur út til
hæfileikum búinn til hinna
mestu vísindaafreka.
Hann reyndi það strax og
hann kom til Reykjavíkur. Þá
var dýrtíð á íslandi og hafði
hann ekki efni á því að fá sér
hesta né fylgdarmann til lang-
ferða, úr því svo var áliðið sum
ars, en rannsakaði gróðurlendi
í nágrenni Reykjavíkur og uop
um Akranes, Borgarfjörð og
Mýrar. Um veturinn dvaldist
hann í Viðey hjá Skúla fógeta,
og urðu þeir miklir vinir, enda
sýna rit Skúla að hann nafði
líka mikinn áhuga á náttúru-
fræði.
gumarið 1792 hóf Sveinn Páls-
son síðan hinar miklu rann
sóknarferðir sínar, sem urðu
þar til Þorvaldur Thoroddsen
fór að ferðast um landið hinar
mestu og árangursríkustu sent
farnar höfðu verið.
Fyrsta sumarið fór hann um
Kaldadal, Arnarvatnsheiði og
Skagafjörð. Annað sumarið fór
hann víðs vegar um Suðurland
bæði um lágsveitir og uppsveit
ir, um Eyjafjöli og Fjallabaks-
leið og austur eftir öllum
Skaftafeljssýslum austur að
Hornafirði. Þriðja sumarið fór
hann enn austur eftir Skafta-
fellssýslum, skoðaði upptök
Skaftáreldahrauns og hélt á-
fram austur í Lón um Suður
Múlasýslu, upp á Snæfell, jni
Möðrudalsöræfi, Mývatn og
vestur á bóginn um Eyjafjörð
og loks suður yfir Kjöl.
Á þessum ferðum rannsakaði
Jón Eyþórsson, Pálmi Hannes-
son og Steindór Steindórsson
þýddu þær og gáfu út ásamt
hinu merka jöklariti, eldriti og
lýsingu Skagafjarðarsýslu, en
það er meðal stærri bóka, sem
gefnar hafa verið út hér á landi.
ar með lauk hinum skipu-
lögðu rannsóknarferðum
Sveins Pálssonar. Vonir hans
brugðust, e. t. v. vegna óvilja
Magnúsar Stephenssens um að
geta orðið kennari við Latínu-
skólann í Reykjavík og nú kom
að því að hann kvæntist Þór-
unni dóttur Skúla fógeta. Setti
hann upp bú fyrst að Skála und
ir EyjafjöIIum en síðan bjuggu
þau í tólf ár að Kotmúla í Fljóts
hlíð. Sveini búnaðist vel, m. a.
vegna þess, hve Þórunn var mik
il búkona, en nú kom að því,
að þrátt fyrir að hann væri próf
laus, fóru menn að leita til hans
sem læknis og hófust nú sífelld-
ar lækningaferðir hans. Tillaga
kom fram um að hann yrði skip
aður læknir á Suðurlandi, en
það dróst í 5 ár að það kæmist
í framkvæmd.
En Sveinn hefur þá þegar
vafalaust verið bezti læknir á
landinu. Hingað komu þá ýmsir
danskir læknar, en líklega ekki
þeir beztu, sem útskrifuðust frá
Hafnarháskóla, því að ella
hefðu þeir ekki sótt um stöðu
á íslandi. Bar Sveinn höfuð og
herðar yfir suma þessara manna
að læknisfræðiþekkingu, þótt
þeir hefðu próf en hann ekki.
ur læknir og orðlagður ferða-
maður, en í stöðu sinni þurfti
hann að vera á sífelldum ferða-
lögum. Sérstaklega kom sér þá
vel hve hann var góður og á-
ræðinn vatnamaður, en leið
hans lá stöðugt yfir stórfljót
Suðurlands, Jökulsá á Sól-
heimasandi, Markarfljót, Þverá
og Ölfusá og eru sögur til af
þreki hans í þessum ferðum. Þó
mun endast honum lengst til
frægðar starf hans í þrjú ár sem
náttúrurannsóknarmaður.
Alla ævi þurfti þessi afburða-
maður að berjast við fátæktina.
Heimili hans varð barnmargt og
eignuðust þau hjón 15 börn, en
af þeim komust 7 upp.
Tjegar Sveinn Pálsson andaðist
kom ekkert blað út á Is-
landi og hans var ekki minnzt
á prenti af neinum. En Bjarni
Thprarensen orti um hann erfl
ljÓo. í þeim og í þeir ritum, sem
hann skrifaði á fáeinum yngri
árum sínum, lifir hinn mikli
hæfileikamaður enn.
Frjáls þinn og auðugur andi
sér átti og nýtti
álfaslot hverjum í hamri
og hægindi í skýjum
búgarð hvers f blómsturs
bikari miðjum
og hvern til viðtals sér valdi
af vitringum liðnum.
☆

fjölhæfa náttúrufræðings SYEINS PÁLSSONAR