Tölvumál - 01.04.1997, Page 13

TÖLVUMÁL
bærilegan aðgang að starfsemi
framkvæmdavaldsins og t.d. að
fundum Alþingis og þinghöldum
dómstóla þyrfti það þó ekki að
koma í veg fyrir - og ætti ekki að
standa því í vegi - að almenningur
gæti fylgst með athöfnum stjórn-
valda, ýmist beint eða fyrir milli-
göngu fjölmiðla. Slíkur aðgangur
gæfi almenningi kost á að kynna
sér viðfangsefni stjórnvalda og
mynda sér á þeim skoðun á hlut-
lægum grundvelli og ætti yfirleitt
að veita fjölmiðlum betri mögu-
leika á að sinna hlutverki sínu í
lýðræðislegu þjóðfélagi.
í öðru lagi benti hann á að lög-
festar reglur um rétt almennings til
aðgangs að gögnum hjá stjómvöld-
um væru til þess fallnar að auka á
aðhald með starfsemi stjórnsýsl-
unnar. Með lögunum opnist sú leið
að fá upplýsingar um áður af-
greidd mál hjá stjómvöldum svo
að hægt væri að meta hvort stjórn-
völd hefðu gætt samræmis og jafn-
ræðis við úrlausn mála. Þannig
stuðli meginmarkmið laganna að
því að styrkja lýðræðislega stjóm-
arhætti og réttaröryggi í stjórn-
sýslu hins opinbera auk þess sem
þau ættu, þegar best lætur, að auka
tiltrú almennings á að stjórnvöld
séu hlutverki sínu vaxin.
Það veltur á ýmsu hvort fram-
antalin markmið náist enda ræðst
það hverju lögin fá áorkað ekki
aðeins af efni þeirra heldur og af
hinu hversu til tekst með fram-
kvæmdina.
í því efni skiptir í fyrsta lagi
máli að stjórnvöld virði rétt al-
mennings samkvæmt upplýsinga-
lögum. Forsætisráðuneytið hefur
fyrir sitt leyti leitast við að skapa
grundvöll og aðstæður til að starfs-
lið stjórnsýslunnar öðlist skilning
og tök á breyttu starfsumhverfi
hins opinbera að þessu leyti með
viðamiklu kynningar- og fræðslu-
starfi af ýmsu tagi. I því skyni
hefur ráðuneytið, í samvinnu við
Endurmenntunarstofnun Háskóla
Islands, gengist fyrir námskeiðum
um framkvæmd laganna auk þess
sem styttri kynningar hafa verið
haldnar fyrir tiltekna hópa opin-
berra starfsmanna þegar eftir því
hefur veirð leitað. Þá hafa verið
gefnar út bæk urn ar Kennslurit um
upplýsingalögin eftir Pál Hreins-
son lögfræðing og einn höfunda
frumvarps til upplýsingalaga og
Upplýsingalögin ásamt greinar-
gerð þar sem frumvarpið er varð
að upplýsingalögum hefur verið
fært í búning handbókar.
í öðru lagi er það, til að stuðla
að auknu réttaröryggi, að sam-
kvæmt lögunum starfar sjálfstæð
kærunefnd, úrskurðarnefnd um
upplýsingamál, sem hægt er að
kæra til ákvarðanir stjómvalda um
að synja um aðgang að gögnum.
í þriðja lagi má nefna að
forsenda þess að stjórnvöld geti
fundið þær upplýsingar, sem óskað
er aðgangs að, er að skipulega hafi
verið staðið að skráningu og
geymslu gagna. I 1. mgr. 22. gr.
laganna er þess vegna kveðið svo
á að stjórnvöldum sé skylt að skrá
mál sem koma til meðferðar hjá
þeim á kerfisbundinn hátt og varð-
veita málsgögn með aðgengilegum
hætti. Á hinn bóginn hafa engar
samræmdar reglur gilt um skrán-
ingu og varðveislu mála fram til
þessa. Sé skjalastjóm ábótavant að
þessu leyti torveldar það mjög alla
framkvæmd laganna. Það kann því
að varða miklu um aðgengi að
gögnum að takist að nýta sem fyrst
heimild 2. mgr. 22. gr. laganna til
að setja reglugerð um hvernig
skjalastjórn skuli hagað í stjórn-
sýslu ríkisins.
I fjórða lagi er þess að geta að
margvísleg stjórnsýsla ríkis og
sveitarfélaga er eflaust misjafnlega
móttækileg fyrir áhrifum laganna
og breytingum sem þau hafa í för
með sér. Af þeim sökum er mestra
breytinga e.t.v. að vænta á þeim
sviðum stjórnsýslunnar sem verið
hafa hvað mest lokuð fyrir setn-
ingu laganna.
Þegar allt kemur til alls er það
hins vegar almenningur sem mest
veltur á að upplýsingalögin virki.
Lögin byggjast á að almenningur
eigi frumkvæði að því að leita eftir
aðgangi að gögnum og neyti þeirra
úrræða sem lögin bjóða þegar
synjað er um aðgang. Ef réttindi
þau sem lögin veita eru ekki nýtt
er ljóst að þau munu lítil áhrif hafa.
Gildissvið, megin-
reglan og takmarkanir
sem hún sætir
Gildissvið upplýsingalaga er
hið sama og stjómsýslulaga að því
leyti að það tekur til allrar stjórn-
sýslu ríkis og sveitarfélaga, þ.e.
þeirra starfsemi sem handhafar
framkvæmdavaldsins hafa með
höndum samkvæmt þeirri þrískipt-
ingu ríkisvaldsins sem leiðir af 2.
gr. stjórnarskrárinnar. Samkvæmt
því falla löggjafarstörf og dóm-
störf utan gildissviðs laganna.
Öndvert við stjórnsýslulög skiptir
hins vegar ekki máli hvers eðlis sú
starfssemi er og verður gildissvið
upplýsingalaga að því leyti víð-
tækara en stjórnsýslulaga. Upp-
lýsingalögin gilda því ekki aðeins
um þau mál sem tekin er stjórn-
valdsákvörðun um, sbr. 2. mgr. 1.
gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993,
heldur ná þau og til hvers konar
þjónustustarfsemi, samningsgerð-
ar og annarrar starfsemi á vegum
hins opinbera, jafnt ríkis sem
sveitarfélaga. Samkvæmt 2. mgr.
1. gr. uppl. ná lögin einnig til
einkaaðila að því leyti sem þeim
hefur verið falin meðferð opinbers
valds til að taka stjórnvalds-
ákvarðanir um rétt eða skyldu
manna. Er það starfsemi sem að
öðru jöfnu myndi vera í höndum
stjórnvalda og má því hafa til við-
miðunar að hér er um að ræða
þann hluta stjórnsýslunnar sem
ákvæði 2. mgr. 1. gr. stjórnsýslu-
laga tekur til.
Að öðru leyti verður skilgrein-
ing á gildissviði laganna til að fella
utan þess alla þá starfsemi sem
rekin er áeinkaréttarlegum grund-
velli en með því er m.a. átt við
APRÍL 1997 - 13