Vísir - 22.03.1963, Blaðsíða 7

V1SIR . Föstudagur 22 marz 1963.
«' Hvenær hin mikla vísindalega
1« orðabók yfir seinni tíma ís-
*■ lenzku kemur út, veit enginn
ennþá. Það er Háskóli íslands
/ sem stendur að henni, enda i
■* mæltu máii kölluð orðabók Há-
.* skólans. Undirbúningur að
*• henni hófst veturinn 1944—45,
■“ og síðan má heita að unnið hafi
!■ verið óslitið að henni. Oftast
í hafa þrír fastráðnir menn starf-
«■ að við orðabókina, en ádráttur
;« hefur fengizt um það að vinnu-
«; aflið verði aukið og verkinu
!■ þar með hraðað.
jí Vísir leitaði á fund dr. Jak-
-obs Benediktssonar forstöðu-
J* manns Orðabókarinnar til að fá
■I hjá hontftn ýmsar upplýsingar
«: um hana og hvernig starfið
gengi í heild. M. a. um það
hvenær líkur væru fyrir því
í* að útgáfan sjálf gæti hafizt.
;! — Því get ég ekki svarað,
í; sagði dr. Jakob. Það fer fyrst
og fremst eftir starfsliðinu.
Fram til þessa höfum við verið
«: liðfáir, fyrst aðeins einn maður,
Árni Kristjánsson cand. mag.,
■: en frá 1947 höfum við starfað
!■ að henni þrír, og núna eru það
% auk mfn þeir Ásgeir Blöndal
«; Magnússon cand. mag og Jón
:■ Aðalsteinn Jónsson cand. mag.
•1 Föstu starfsliði hennar hefur
«: ekki fjölgað síðan, við bindum
hins vegar nokkrar vonir við
■: það að eitthvað rætist úr í því
I; efni og höfum m. a. fengið á-
drátt um að það verði gert.
«; Auk fastaliðsins hafa einkum
stúdentar og kandidatar haft
Iausavinnu á stundum við að
«: skrifa seðla o. fl. Það hefur far-
;« ið eftir peningagetu hverju
sinni.
-— Hvað hafa fjárframlög
;« verið mikil til orðabókarinnar
«: frá upphafi?
:• — Þáð Var Sáttmálasjóður
■I sem veitti fé til fyrstu undir-
«: búningsvinnunnar, og síðan
;« hefur hann tekið meiri eða
■: minni þátt í kostnaðinum ásamt
I* ríkissjóði. Síðustu árin hefur
Sáttmálasjóður greitt 100 þús.
kr. á ári til orðabókarinnar, en
;« ríkissjóður 225 þús. kr.
■; — Ná verkefni orðabókarinn-
ar einvörðungu yfir síðari tíma
*. íslenzku?
■
»; — Orðabók Háskólans er
;■ ætlað að vera söguleg orðabók
íslenzkrar tungu' frá upphafi.
■; Hins vegar skal þess getið að
/ hún mun styðjast við orðabók
J. þá, sem Árnanefnd í Khöfn
«; vinnur að um þessar mundir
;« yfir fornmálið, eða þar til
' fyrsta bók er prentuð á ís-
•; lenzku, sem varðveitzt hefur,
;« sem var Nýja testamenti Odds
*; Gottskálkssonar. Söfnun til
J; orðabókar Háskólans hefst með
;í þeirri bók, en samanlagt eiga
«; þessar orðabækur að ná yfir
;« sögu íslenzkrar tungu frá upp-
■; bafi ritaldar. Orðasöfnun og
J; öðrum undirbúningi að orðabók
;. Árnanefndar munu nú nær eða
•; algerlega lokið og má gera ráð
;■ fyrir að útgáfa hennar hefjist
áður en langt líður. Hún verður
J; margra binda verk.
J. — !• hverju er undirbúnings-
.; starfið að orðabók Háskólans
;« einkum fólgið?
— Fyrst og fremst ýtarlegri
.; orðtöku á íslenzkum ritum allt
;« frá upphafi prentaldar og fram
■; á þennan dag, en líka söfnun
.; orða og orðtækja úr mæltu máli
;« alþýðunnar, sem víðast að af
•; landinu.
;■ — Er það síðarnefnda ekki
;! meiri erfiðleikum bundið?
•; — Jú vissulega. í því efni
;« er mestallt undir alþýð-
>; unni sjálfri komið hvernig
|; hún bregzt við. En hún hefur
sýnt þar lofsverðan skilning og
okkur hvaðanæva af landinu
2T> og 30 þúsund seðlar yfir orð,
sem almenningur hefur sent
okkur hvaðanæva af landinu.
Þetta hefur langsamlega mest
borizt í sambandi við íslenzku-
þætti Ríkisútvarpsins, sem
starfsmenn orðabókarinnar hafa
haft með höndum um nokkur
undanfarin ár. Með þessu fáum
við jafnframt merkilegar upp-
lýsingar um útbreiðslu orða og
mállýzkumun eftir héruðum.
Þessi atriði eru okkur þeim
mun kærkomnari sem al-
gerlega vantar skipulegar rann-
sóknir á orðaforða ( mæltu
máli. íslendinga. Þess má reynd
ar geta að dr. Björn M. Olsén
ferðaðist um landið fyrir sið-
ustu aldamót til að safna orðum
úr mæltu máli. Frumheimildir
að þessari söfnun, sem eru
vasabækur dr. Björns, eru nú í
vörzlu orðabókarinnar.
Annað stórt og gott safn
höfum við að láni, en það eru
orð sem Þórbergur Þórðarson
rithöfundur safnaði á nokkru
árabilj á 3ja tug aldarinnar.
Bæði þessi söfn hafa að meira
eða minna leyti verið hagnýtt
í . orðabók Sigfúsar Blöndals,
Starfsmenn orðabókar Iiáskólans talið frá vinstri: dr. Jakob Benediktsson forstöðumaður, Jón Aðal-
steinn Jónsson og Ásgeir Blöndal Magnússon.
Orðabók Háskólans
einkum orðasafn Björns Ólsens,
en Þórbergur bætti mjög við
sitt orðasafn eftir að orðabók-
Blöndals kom út.
Auk þessara tveggja safna úr
samtímamálinu er til allmikið
af orðasöfnum í handriti frá
fyrri tímum, sum geymd hér
heima önnur erlendis. Þeirra
merkast er orðasafn Jóns Ól-
afssonar frá Grunnavík, sem
er i 9 stórum folíobindum, en
það hefur orðabók Háskólans
nú látið Ijósmynda og fengið
ljósmyndirnar í vörzlu sína.
Jón byrjaði á orðasöfnun sinni
upp úr 1730 og hélt henni á-
fram allt til dauðadags. I heild
er þetta safn hans geysilegur
brunnur um íslenzkt mál fram
á hans daga, og það sem mestu
máli varðar þó er hans eigið
samtíðarmál á fyrri hluta 18.
aldar.
Annað stærsta orðasafn Is-
lendings, sem um er vitað, en
þó hvergi eins merkilegt, er
safn Guðmundar Ólafssonar
fræðimanns, sem lézt í Svíþjóð
seint á 17. öld. Þetta safn
Guðmundar hefur ekkert verið
notað enn sem komið er og
er lítt sem ekki kannað. —
Þess skal getið að búið er að
orðtaka flest þau orðasöfn sem
geymd eru í Landsbókasafninu
en eftir að orðtaka flest þeirra,
sem geymd eru í erlendum
söfnum.
— En hvernig gengur að
orðtaka prentaðar bækur?
— Að því hefur vérið unnið
óslitið frá upphafi og enn
er geysimikið verkefni fram-
undan. Við erum þegar búnir
að orðtaka allar íslenzkar bæk-
ur fram um miðjan síðustu öld,
enda eru þær ekki fleifi en svo
að tiltækilegt hefur verið að
fara yfir þær allar. Við erum
líka búnir að orðtaka heilmikið
af bókum síðustu 100 ára þó
að meiri hlutinn sé þó enn eftir.
— Ekki komizt þið yfir að
orðtaka allar íslenzkar bækur?
— Nei, það er okkur ljóst.
Þess vegna höfum við gert
bráðabirgðaáætlun um það
hvaða bækur við teljum okkur
þurfa að orðtaka og hverjum
við sleppum. Þar reynum við
að fá eins fjölbreytta mynd og
tök em á af íslenzku ritmáli.
— Orðtakið þið blöð, t. d.
dagblöð?
— Já, við erum þegar búnir
að orðtaka sum gömlu blöðin,
þ. á m. meginhluta Þjóðólfs og
mörg fleiri blöð. Við tökum
líka stikkprufur af dagblöðun-
um, enda þótt við höfum ekki
neina möguleika á að lesa þau
spjaldanna milli. Einmitt blöðin
hafa meiri þýðingu fyrir okkur
en flesta grunar. Við þurfum að
gera okkur grein fyrir hvenær
og hvernig ný orð komast inn í
málið. Á síðustu áratugum hef-
ur orðið gerbreyting í at-
vinnuháttum, óg það, ásamt
aukinni tæknið orsakar ný heiti
á hlutum og vinnuaðferðum, og
á þau rekst maður ekki hvað
sízt í blöðum og tímaritum.
Þessvegna verðum við að lesa
þau. Það má e. t. v. segja að
orðabók Blöndals hafi mikið
mnn> mmmmmmmmmm
af orðum úr nútímatækni. En
bæði er það að mörg ár eru
liðin frá því orðabók hans kom
út og fjöldi tækniorða hafa
myndast síðan, en líka hitt að
hún er eltki" vísindaleg í þess
orðs fyllstu merkingu og rekur
orðin ekki sögulega, eins og við
verðurri að gera.
— Hvernig er með nýyrði og
nýyrðagerð í málinu?
— Orðabókin sem slík fæst
ekki við nýyrðagerð. Hins vegar
er það orðabókamefnd Háskól
ans sem haft hefur yfirumsjón
með söfnun og útgáfu nýyrða,
jafnliliða því sem henni er ætl-
að að hafa ýfirumsjón með orða
bók Háskólans. Hafa þegar ver-
ið gefin út fjögur hefti af „Ný-
yrðum“ og auk þess „Tækni-
orðabók11, sem Sigurður Guð-
mundsson sá um. Allt það efni
sem safnast hefur til þess-
arar nota gengur síðan til orða
bókarinnar og verður fellt inn í
söfn hennar. Sama gegnir um
orðasöfnun þá, sem fram hefur
farið til útgáfu á viðaukabindi
við orðabók Sigfúsar Blöndals.
— Er von á nýju bindi af
þeirri orðabók?
Já, við próf. Halldór Hall
dórsson höfum undanfarið unn-
ið að viðbótarbindi við hana,
sem væntanlega kemur út á
þessu ári. Hún verður um 200
síður að stærð í sama broti og
orðabók Blöndals, og í henni
verða 30—40 þúsúnd orð.
— Hvers konar orð eru það?
— Það er yfirleitt ný orð,
orð sem öll hafa verið tekin úr
bókum sém komið hafa út frá
því er orðabók Sigfúsar Blönd-
als kom út, 1924. Það er engan
veginn ætlast til að hún flytji
samt heildarsafn nýrra orða í
íslenzku máli, en við höfum orð
tekið ákveðið úrval af síðustu
áratuga bókum og ennfremur
það sem við teljum vera Iífvæn
Iegt úr nýyrðasöfnum. Allt það
efni, sem á þennan hátt hefur
verið safnað úr máli síðustu
30-40 ára, rennur til orðabókar
Háskólans áður en líkur og er
þannig Iétt verulega undir söfn-
Framhald á bls. 10.
.... .. ............................
Blað úr orðabókarhandriti Grunnavíkur Jóns. Orðabók hans er í 9
þykkum foliobindum og hefur hún verið ljósprentuð til afnota fyrir
orðabók Háskólans.
7
ppr.
i=
L