Vísir - 21.08.1963, Blaðsíða 7

VlSIR . Míðvikudagur 21. ágúst 1963.
7
Skáld tveggja svana
Eftir Halldór Laxness
k fimtugustu ártíð Steingríms
Thorsteinssonar hefði verið
gaman að vera staddur vestur á
Snæfellsnesi því þar er hel-
grindahjarnið og dyn'hamraborg-
in. Margt í ljóðum þessa ástsæla
náttúruskálds og húmanista renn-
ur ekki ljóslega upp fyrir lesanda
hans fyren vestur á Arnarstapa
— þar brimaldan stríða við
ströndina svall; eða jafnvel vest-
ur við Lóndránga;
Jötnum líkir loftið I
Skaga dimmir drangar Lóns
Dauðalega við ský.
Þó er hann framar öllu öðru
skáld sveitasælunnar, fullur há-
bókmenntalegrar náttúruskynjun-
ar sem er kynjuð alla leið frá
grikkjum, með viókomu í þýskri
rómantlk — og hjá Jónasi Hall-
grímssyni. Þetta er sú sveit þar
sem fjárbóndinn eða sauðamaður-
inn heitir hjarðsveinn og er glað-
ur og vitur og slær hörpu og
dreymir fagurfræðilega drauma.
Hjörðin hefur svip af guðvfsri
ró, enda er hún ímynd friðar á
jörðu: „Léttfætt lömbin þekku
leika mæðrum hjá, sæll úr sól-
s'kinsbrekku smalinn horfir á.“
En svo samrunnin er klassisk
hámentun evrópsk og íslenskur
upprunaleiki með nið af súgandi
brími og ilm úr sveitum f skáld-
skap þessa meistara, að mann
varðar ekki um fyrirmyndir hans.
Það heyrist stundum kvartað
yfir því að Steingrímur sé ekki
nógu sléttkvæður. Auðvitað má
finna þeim orðum stað. Mörg
bestu skáld lslands, reyndar
hvarvetna í heimi, hafa til að
vera stirfin. En ó'brigðull slétt-
leiki í orðalagi og kveðandi,
leikni hins fullkomna hagyrðfngs,
skyld leikni línudansarans, er
ekki það sem skiftir máli, heldur
áslátturinn teingdur andagift þess
manns sem fer með hörpuna.
Það kemur fyrir Steingrím, einsog
Grím Thomsen og jafnvel Jónas
sjálfan, að slá skakka nótu. Það
gerir ekkert til ef hljóðfærið
sjálft er ekki falskt; og skökk
nóta er gleymd um leið og hún
er slegin ef áslátturinn er réttur.
Steingrímur hefur þann áslátt
sem tekur heima í sérhverju
næmu hjarta og hljóðfæri hans
er einlægt í konsertstillíngu.
Þegar þess er gætt að tónn Stein-
gríms er ævinlega stiltur í hæstu
leyfilegri hæð, þá er undravert
að honum skuli ekki fatast oftar.
Mál hans er umfram alt skáld-
legt á sama hátt og verið hefur
hjá hofgoðum í fyrri tfð, þegar
þeir voru að fórna. Það er oft
svimhátt fyrir ofan hvunndags-
mál, og reyndar oftast á miklu
hærri tónum en mál sem notað
er í ljóðagerð á okkar dögum.
Þegar komið er í þessa hæð þá
er afrek að ná þrem línum sam-
felt án þess flugið daprist. Það
eru ófáar hendíngarnar hjá Stein-
grími þar sem skáldið dregur
arnsúg í flugnum alla vísuna út.
Þó ekkj hafi viðrað vel fyrir
Steingrími í bókmentum um
skeið, mun þó hver sá maður
sem geingur honum á vit í ein-
lægni, og eyru hefur að heyra,
skynja í ljóði hans morgun þjóð-
arævinnar meðan íslenskt líf var
enn hómerískt þó eykonan vekti
hrygg við forna hauga, einsog
skáldið kemst að orði; þann
morgun þegar tveir svanir kváðu,
„annar um minnfng frá hetjulífs
heim, hinn um vonina blíða“.
ísland nítjándu aldar var sann-
kallað morgunland í fátækt sinni.
í þúsund ár, eða frá því á dögum
Eddu, hafði ekki verið ort betur
á fslensku en þá. Og óbundið
mál íslenskt var eftilvill ekki á
upphafsdögum sjálfra fornsagn-
anna skrifað af meiri hámenníng-
arbrag en á 19. öld, þó við höfum
ekki borið gæfu til á þeirri öld
að eignasf nein öndveigisrit
skáldskapar f óbundnu formi.
Steingrímur Thorsteinsson hef-
ur fugl af því draumalandi sem
margur stendur sig að því að líta
til saknaðaraugum. Hann er það
skáld á íslandi sem tfðkar sið
grískra fornskálda, að læsa til-
tekið nafngreint landslag, ásamt
með hetjusögu þess og þjóðtrú, í
lítið erindi. Stundum mætti segja
að honum hætti til að hafa er-
indin fleiri en þyrfti, en það
henti víst grikki sjaldan á því
tímabili þegar þeim tókst best
upp. Oft hættir jafnvel góðu
skáldi til að þrástagast á sömu
hugsun, í erindi eftir erindi, þeg-
ar hann er að leitast við að finna
henni algilda tjáníngu. Það eitt
gildir sem áheyrandinn geymir ó-
sjálfrótt í hjarta sínu úr laungu
kvæði. Stundum dugir ein hend-
íng til að ná þessum tilgángi,
kanski upphafsorðin ein. Ég man
ekki eftir öðru skáldi sem gagn-
taki hug manns þegar i upphafi
kvæðis einsog Steingrímur Thor-
steinsson. Hann kann að Ijúka
upp heilu sjónarsviði með fáein-
um samhljómum. Lítið stef hjá
honum gefur útsýn yfir landið
þar sem sálin fæddist og á heima.
Ef kvæðið Sumarnótt væri ekki
skíragull frá upphafi til enda þá
væru þessi þrjú upphafsorð þess
nóg kvæði útaf fyrir sig: Sólu
særinn skýlir. Mætti ég minna
á nokkur fleiri þvílík kvæðisupp-
höf: Oft finst oss vort land einsog
helgrindahjarn; Þú vorgyðja svíf-
ur úr suðrænum geim; Svo fjær
mér á vori nú situr þú sveinn;
í birkilaut hvlldi ég bakkanum
á; Þar fossinn I gljúfranna fellur
þraung; 0 bliknuð mær I blóma
hrein; Heiðstirnd bláa hvelfing
nætur; Nú vakna ég alhress.
En hann kann líka að smíða
kvæði af byggíngarlist, jafnvel
smákvæði, þegar hann vill svo
við hafa, en það hefur oft viljað
við brenna að íslensk kvæði megi
lesa afturábak einsog áfram,
ellegar byrja einhversstaðar inní
miðju; efnið er kanski ágætt en
alt ósmíðað og liggur útum
hvippinn og hvappinn. Sem
dæmi um þaulsmíðað kvæði vildi
ég mega minna á Nafnið: Mitt
nafn á hafsins hvíta sand þú
hafðir eitt sinn skráð. Ég held
þetta smákvæði sé frá flestum
sjónarmiðum eitt af meistara-
verkum í íslenskri ljóðagerð allra
tíma. Og því má aldrei gleyma
að það er ekki bókin, stór eða
lítil, sem ræður úrslitum um það
hvort skáld er gott, heldur þau
fá stef úr bókinni, venjulega ör-
stutt, sem lifa f brjóstum þjóðar-
innar þegar tímar líða. Þeim
sem finst Steingrímur ekki nógu
sléttkvæður er gott að minnast
þessara erinda sem flestir íslend-
íngar hafa lært við móðurkné:
Útum græna grundu
Gaktu hjörðin mín;
Yndi vorsins undu
Ég skal gæta þín.
Sól og vor ég sýng um,
Snerti gleðistreng;
Leikið, lömb, í kríngum
Lítinn smaladreng.
Steingrímur Thorsteinsson.
„Þú, bláfjallageimur með
heiðjökla hring“—
|"'kfanskráð upphafsorð hins
fagra og vinsæla kvæðis
Steingríms Thorsteinssonar
skálds, „Háfjöllin", verða mér
sérstaklega rík í huga hér á sæv-
arströndinni I Victoríuborg á Van
couvereyju við Vesturströnd
Canada, þar sem við hjónin dvelj-
um í sumarfríi og þessi grein er
rituð. En handan sundsins, sem
skilur eyjuna og meginlandið.
blasa við himin bláfjöll með
snæviþöktum tindum, og fer það
því að vonum, að þetta svipmikla
umhverfi snerti streng í brjósti
heimaalins íslendings og veki upp
í huga hans þá sönnu og minni-
stæðu mynd ættjarðarinnar, sem
Steingrímur skáld bregður upp í
framanskráðri Ijóðlínu sinni.
Ekki verður hér rakinn langur
og gagnmerkur ævi- og rithöf-
undarferill þjóðskáldsins ástsæla
á sinni tlð, sem enn á djúpstæð
og vlðtæk ítök I hugum landa
sinna austan hafs og vestan. Þess
ari stuttu grein er það eitt hlut
verk ætlað, að minnast skáldsins
I tilefni af 50 ára dánarafmæli
.hans 21. ág. I ár. Þegar hann lézt,
rúmlega áttræður, þ. 21. ágúst
1913, harmaði íslenzka þjóðin
hann sem skáld, kennara og föð-
urlandsvin, enda hafði hann um
»neir en hálfrar aldar skeið verið
ein af skærustu stjörnunum á
bókmenntahimni hennar, og sam
tímis mikill og göfgandi áhrifa-
valdur I menningar- og andlegu
lífi þjóðarinnar. Hinar mörgu út-
gáfur Ljóðmæla hans og úrvais
úr þeim bera varanlegum vinsæld
um hans fagurt vitni. Ekki þart
heldur langt að leita að ástæð-
unum fyrir vinsældum Stein-
gríms. Hann var maður víðmennt
aður, gæddur öruggum bók-
menntasmekk, snjallt ljóðskáld,
er orti um efni ,sem greiða leið
eiga til mannhjartans: — ættjarð-
arást, hina ytri náttúru (ekki slzt
um bjartari og mildari hliðar
hennar og skapbrigði) og um ást-
ina.
Mörg af ættjarðarkvæðum
Steingríms Thorsteinssonar voru,
eins og alkunnugt er, ort á Kaup-
mannahafnarárum hans, mitt I
harðsóttri stjórnfrelsisbaráttu Is-
lendinga og undir áhrifum henn-
ar, bera þau eðlilega merki þess
uppruna slns. í þeim logar djúp
ættjarðarást, og þá ekki síður
brennandi frelsisást og framsókn
arhugur. Hvatningin er þar bæði
uppistaða og Ivaf, I þeim eggjar
skáldið landa sína lögeggjan til
dáða I sjálfstæðisbaráttunni. Ort
á fögru og kjarnmiklu máli,
hljómmikil og spakmálum þrung-
in, fundu kvæði þessi næman
hljómgrunn I eyrum og hugum
Islendinga. Gamlir og ungir, og
sérstaklega hinir síðartöldu lærðu
þau, vitnuðu til þeirra og sungu
þau. Þessi kvæði voru framlag
skáldsins til íslenzkrar stjórn-
frelsisbaráttu, og mikilvægur
skerfur, því að með þeim söng
hann sterkari ættjarðarást inn I
hjörtu landa sinna og glöggvaði
þeim skilning á hugsjónum Jóns
Sigurðssonar og annarra foringja
þeirra I stjórnfrelsisbaráttunni.
Glæsilegt dæmi ættjarðarkvæða
Steingrlms er hreimmikil „Vor-
hvöt“ hans, þar sem lýsingin á
fjölbreyttri og svipmikilli nátt-
úrufegurð Islands og eldheit ætt
jarðarást og frelsisást skáldsins
renna eftirminnilega I einn farveg
og sameinast I kröftugum vakn-
ingarorðum og eggjan til fram-
sóknar:
En bót er oss heitið, ef bilar ei
dáð,
af beisku hið sæta má spretta,
af skaða vér nemum hin nýcustu
ráð,
oss neyðin skal kenna það rétta.
Og jafnvel úr hlekkjunum sjóða
má sverð
I sannleiks og frelsisins þjón-
ustugerð.
Frimhald á bls. 13.