Vísir - 14.10.1965, Blaðsíða 7

V1SIR . Fimmtudagur 14. október 1965.
7
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ:
HENRIK IBSEN:
Afturgöngurnar
Þýðandi: Bjarni Benediktsson frá Hofteigi — Leikstjóri: Gerda Ring
Tjað er allsendis óþarfi að skrifa
" langt mál um Ibsen; hver sá
maður, sem á annað borð les leik-
gagnrýni, veit að hann ber ekki ein
ungis hæst þeirra, sem skrifuðu leik
rit á nítjándu öldinni heldur er
hann og að meira eða minna leyti
lærifaðir allra þeirra leikrita á Vest
urlöndum og í Vesturheimi sem hæst
ber á okkar öld. Það ætti líka að
vera óþarfi að skrifa langt mál
um þetta verk hans. „Afturgöngur",
sem Þjóðleikhúsið hefur nú tekið
til meðferðar — ætti ekki einu sinni
að taka það fram ,að það er al-
mennt talið eitthvert hið mesta lista
verk leikbókmenntanna, fyrr og síð
ar.
En eitt langar mig til að minnast
nokkuð á. Furðu margir virðast
haldnir þeim misskilningi, að þau
skáldverk, sem samin voru fyrir
aldamótin síðustu, og þá ekki hvað
sízt þau, sem samin voru til flutn-
ings á leiksviði, hljóti að vera orð-
in úrelt að því leyti til, jafnvel þótt
viðurkennd snilldarverk séu, að þau
eigi ekki neitt erindi við okkur ann
að en það, að sanna okkur gáfur og
Iistræna kunnáttu viðkomandi höf-
undar. Þa?5 fólk og örlög þess, sem
fjallað er um í slíkum verkum, sé
svo gersamlega ólíkt okkur og okk
ar örlögum, að við finnum þar ekki
teljandi skyldleika, þetta eigi ekki
hvað sízt við, þegar um ádeiluverk
sé að ræða; tilefni ádeilunnar sé
fyrir löngu úr sögunni og þær skoð
anir höfundarins, sem hneyksluðu
hvað mest í þann tíð, séu bamalega
meinlausar nú orðið — nútímafólki
hljóti jafnvel að þykja hlægilegt, að
nokkum tíma skuli hafa orðið úlfa-
þvtur og deilur af slíkum smámun-
um. Þetta er að vísu til; það á sér
jafnvel stað um verk Ibsen, að á-
deilan í þeim láti annarlega í eyrum
okkar nú, en hitt er þó oftar, að
ádeilan í þeim er það ótímabundin,
að hún fymist aldrei, á meðan mað-
urinn skiptir ekki skaphöfn og eðli.
Og verk hans em ekki einungis
byggð á ádeilu, tímabundinni eða
ótímabundinni; þau eru meistara-
leg krufning á manninum um leið
og þar er miskunnarlaust skorið til
meins. Og síðast en ekki sízt — þau
eru tæknilega séð samin af frábærri
kunnáttu og snilli, sum hver slík
listaverk, bæði sem bókmenntir og
leikbókmenntir, að aldrei munu
fyrnast. „Afturgöngumar" eru í
þeim flokki.
Og ádeilan í „Afturgöngunum",
ádeilan á broddborgaraháttinn, yfir-
drepskapinn, hræsnina og sjálfs-
blekkinguna, er svo sannarlega ó-
tímabundin, ekki síður en þessir
mannlegu ágallar — trúarhræsnin,
hræsnin í samlífi karls og konu;
þessi sífellda viðleitni hinna seku
til að gylla yfir sök sína, bæði fyrir
annarra augum og sínum eigin;
þessi stöðuga viðleitni til að færa
allt í viðjar boðorða og bannorða.
Þar er Ibsen sannarlega ekki myrk-
ur f máli; þar hneykslar hann ekki
síður í dag en hann gerði fyrir
aldamótin — þó að okkur veitist
auðveldara að afgreiða ádeiluna en
samtíðarmönnum hans, þar sem við
getum svosem yppt öxlum og sagt;
þetta var í þann tíð. Við ættum að
vera farin að afvenjast öllum tepru
skap í þeim málum, sem snerta sam
búð karls og konu — en Ibsen er
ekki að tyínóna við neitt á þvf sviði
. . . . ætli það^-haftj.ýljki verfð'
mest þess vegna, sem framámehn
Konunglega leikhússins í Kaup-
enhafn töldu „Afturgöngumar“
ekki sýningarhæfar á sinni tíð? Nei,
það er áreiðanlegt, að „Afturgöng-
umar“ eiga erindi við nútímafólk
— eiga erindi við okkar kynslóð
og þá næstu. Það vill nefnilega svo
til, að enn er reimt í Iífi okkar;
afturgöngumar hafa ekki enn verið
kveðnar niður heldur laumast þær
á dúnmjúkum gólfábreiðunum í
luxusvillunum, leynast á bak við
útvarpsgrammófóna og sjónvarps-
viðtæki; kunna prýðilega við sig f
gangmjúkum luxusbílum. Læknavís
indinum hefur að vfsu tekizt að
finna ömggt lyf við þeim sjúkdómi,
sem Ösvald hefur tekið að erfðum,
en það er líka hið eina, sem breytzt
hefur . . . orsök þess sjúkdóms
hefur ekki verið numin brott, síð
ur en svo; hún helzt f hendur við
tízkuna og hræsnina.
Það er sagt, að snilli Ibsen f
mannlýsingum hafi hvergi risið
hærra en f þessu verki hans. Að
sjálfsögðu kunna að vera áhöld um
það, annar eins snillingur og hann
var á því sviði — en beri maður
þær mannlýsingar, sem þar koma
fram, saman við þær, sem maður
hefur kynnzt f verkum nútímahöf-
unda, þeirra sem athyglisverðastir
þykja, kemur enn á dagirm að Ibs-
en stendur fyrir sínu. Tökum Eng-
ström smið til dæmis ... þær eru
teljandi, mannlýsingamar f nútfma-
skáldskap, sem ekki verða svip-
gráar og óhönduglegar samanborið
við þá snilli — og það miskunnar-
leysi — sem einkennir hvem pens-
ildrátt meistarans í þeirri áhrifa-
sterku mynd.
Og þá kemur að því hvernig verk
þetta er flutt og túlkað á svíði
Þjóðleikhússins, undir stjóm
norska leikstjórans, Gerdu Ring.
Frú Ring er ekki neinn nýgræð-
ingur, frekar en Ibsen. Hún er alin
upp í „Ibsentradisjón" norsku leik-
húsanna, bæði sem leikari og leik-
stjóri, en í báðum þeim greinum
hefur hún getið sér mikinn orðstfr.
En hún á það sammerkt við Ibsen,
að vera haldin uppreisnaranda gegn
öllum tradisjónum, öllu viðteknu
og stirðnuðu mati. Og fyrir bragð-
ið verður sviðsetning hennar og
leikstjóm hvorki háð vissu tfma-
bili eða umhverfi, ekki einu sinni
þjóðerni hennar og höfundarins,
sem þó hefði mátt ætla. Hún legg-
ur einungis áherzlu á hið mann-
lega f viðfangsefninu — enda er
þar af nógu að taka — og fyrir
bragðið verður sýningin áhrifamik-
il og fersk, næstum þvf nýstárleg,
undir stjórn hennar. Ég gat ekki
varizt þeirri hugsun, að ef persón-
unum hefðu verið fengin fslenzk
nöfn ... ef þær hefðu verið klædd-
ar eins og tfðkaðist f kaupstöðum
úti á landi fyrir tuttugu—þrjátfu
árum ... semsagt, þannig má setja
verk Ibsen á svið, þegar um er
fjallað af kunnáttu, list og for-
dómalausum skilningi...
Guðbjörg Þorbjamardóttir leikur
frú Helenu Alvig. Þetta er vand-
meðfarið hlutverk, einhver ris-
mesti kvenmaðurinn í verkum
Ibsen og láta þær þó margar til sín
taka þar svo að nokkur gustur
stendur af þeim. Guðbjörg nær
Lárus Pálsson og Vaiur Gíslason í >rAfturgöngunum“.
reisn hennar og þótta og að mörgu
leyti era átök hennar við þetta
stórbrotna viðfangsefni athyglis-
verð og eftirminnileg. En það
bregður fyrir einhverjum holum
tón í framsetningunni, sem sker
ónotalega í eyrum; gerir mál henn-
ar óeðlilegt og ósannfærandi á
köflum svo að jaðrar við tilgerð,
einkum f áherzlum. Þetta á einkum
við í fyrsta þættinum, gætir minna
í öðram þætti — en það er þo ekki
fyrr en í þriðja þættinum, sem leik-
konan nær fullum tökum á h'.ut-
verkinu án þessara annmarka, og
hæst rís leikur hennar undir lokin;
þar dregur ekki neitt úr sannfær-
ingarþunga átakanna. Valur Gísla-
son leikur prestinn, séra Manders,
traustur að vanda og vafalaust hef
ur hinum þrautreynda leikara sjald
an tekiztöllu betur. Bryndís Schram
leikur Regínu Engstrand — þokka
lega og slétt, en ekki fram yfir
það — nema hvað hreyfingar henn-
ar á sviði bera af þvf sem þar er
venja um ungar stúlkur, og það
er mikill kostur. Gunnar Eyjólfsson
leikur Óskar Alving. Hann nær
strax í upphafi sterkum tökum á
hlutverkinu; slakar hvergi á og í
lokauppgjörinu spennir hann bog-
ann til hins ýtrasta án þess að
bresti. En þó að Ieikur þeirra
þriggja f aðalhlutverkunum sé með
tilþrifum verður Láras Pálsson á-
horfendum vafalaust eftirminnileg
astur í hlutverki Engstrands smiðs.
Ég hef oft séð Lárus ná mairi
hæð í leik sfnum en maður á yfir-
leitt að venjast hér á sviði, en
sjaldan hef ég séð hann riá jafn
afburðasnjöllum leik og, ég held,
aldrei snjallari. Slik túlkun á jafn
margslungnu og erfiðu hlutverki er
einungis á færi fárra.
Þess skal að lokum getið, að
þýðing Bjarna Benediktssonar er
með ágætum; munntamt mál, en
hvergi lágkúrulegt og tungutakið
sniðið við gerð hverrar einstakrar
persónu umfram það, sem maður
á að venjast — kemur t. d. skemmti
lega í ljós í orðalagi Regínu og
Engstrands. Sviðsmynd Lárusar
Ingólfssonar fellur vel að viðfangs-
efninu; litum stillt mjög í hóf á
veggjum, svo að athyglin beinist
að miðsviðinu og átökunum, sem
þar eiga sér stað. Ljósameðferð
er nákvæm og hnitmiðuð.
Að síðustu þetta - „Afturgöng-
urnar“ era enn f fullu gildi; boð-
skapurinn, sem þær flytja á ekki
sfður erindi til okkar, við upphaf
atómaldar og geimferða, en á tíð
steinolfulampanna fyrir aldamótin.
Loftur Guðmundsson.
# JÓNAS KRISTJÁNSSON:
MAÐURiNN, MANNFÉLAGIÐ OG MENNINGIN
/~|ft er erfitt að meta árangur
eða árangursleysj stofnana,
því mælikvarðann á árangurinn
-í vantar. Árangur fyrirtækja er
Á hægt að mæla með gæðum og
magni hluta þeirra, sem fyrir-
tækið selur, og með tekjum
þess af viðskiptunum. Erfiðara
er hins vegar að mæla árangur
sjúkrahúsa, rannsóknarstofn-
ana, skóla, stjórnmálaflokka
og annarra stofnana, sem ekki
ehi reknar á viðskiptagrand-
velli.
Þrjú atriði hafa mest áhrif
á árangur stofnana. í fyrsta
lagi erfiðið, sem lagt er í fyrir
Itækið og þar er átt við svo ó-
lfka hluti, sem fé, hráefni, starfs
krafta, tíma, orku og tækni-
lég hjálpargögn. í öðra lagi er
það breytingin á þessu erfiði
yfir í árangur og er þar átt við
uppbyggingu og starfshætti
stofnunarinnar. I þriðja lagi
hafa ytri aðstæður áhrif á ár-
angur stofnana.
Árangur iðnfyrirtækis fer t.
d. eftir því hversu mikið erfiði
er lagt í framleiðsluna, hversu
skynsamlega starfshættir fyrir-
tækisins eru samhæfðir og
hvemig útlitið er á markaðin-
um. Árangur stjómmálaflokks
fer t. d. eftir þvf, hve mikið
starfsfé hann hefur. hversu vel
starfsemi hans er skipulögð, en
síðast en ekki sízt á ýmsum
ytri aðstæðum, svo sem að-
dráttarafli stefnuskrár flokks-
ins, styrk andstöðuflokkanna
og jafnvel eftir ástandinu f
heimsmálunum.
Það er oft fróðlegt að reyna
að komast að, hvaða tegund
erfiðis hefur mest áhrif á ár-
angurinn, hvort það er aukið
fjármagn, aukið starfslið, bætt
tækni eða hæfara starfslið, og
niðurstöðurnar verða sjálfsagt
jafn margar og fyrirtækin eða
stofnanimar, sem hafðar eru í
huga.
Stofnanir geta yfirleitt lítil
áhrif haft á ytri aðstæður. Ef
stofnanimar vilja breikka bilið
milli erfiðis og árangurs í þá átt
að erfiðið verði sem minnst og
árangurinn sem mestur, hlýtur
athyglin fyrst og fremst að bein
ast að skipulagi og starfsháttum
stofnunarinnar. Þess vegna tala
nú allir um „hagræðingu".
Þegar reynt er að mæla árang
ur og erfiði stofnana, þarf líka
að taka tillit til þess, hvemig
framtíðarútlitið er, hvort ekki
sé hætta á að erfiðið aukist og
árangurinn minnki í framtíðinni,
því mælingin verður villandi, ef
ekki er tekið tillit til þessa.
í því sambandi má benda á í
fyrsta lagi, að stofnunin verður
að tryggja sér hráefni, tekjur
og starfskrafta til langs tíma. í
öðru lagi verður hún að hindra.
að spenna, deilur eða önnur
einkenni hruns fari að myndast
innan stofnunarinnar. Og f
þriðja lagi verður stofnunin að
geta aðlagað sig stöðugt breyti-
legum ytri aðstæðum.
Árangnr og erfiði