Vísir - 15.12.1965, Blaðsíða 9

VÍSIR . Miðvikudagur 15. desember 1965.
9

I
j
i
\

Á útgönguversinu sprakk hann
Tjrjár skáldsögur þriggja rit-
höfunda með skömmu milli-
bili, blaðsíðumargar bækur;
„Torgið“, eftir vel roskinn og
kunnan höfund, „Borgarlíf" og
„Svört messa“, báðar verk
ungra höfunda.
Því eru þessar skáldsögur
nefndar saman, að undarlegur
skyldleiki sýnist með þeim öll-
um þrem. Kannski réttara að
orða það þannig, að þær virð-
ist til orðnar fyrir undarlega
svipað sálrænt ásigkomulag höf
undanna þriggja. Þeir virðast
knúnir af sömu þörf — að gera
upp meintar sakir við umhverfi
sitt og samtíð, og þó einkum
samtíðarmenn. Samkvæmt því
verður sú fyrsta stílfærð máls-
vörn, önnur málsvöm og ákæru
skjal, þriðja ákæruskjal fyrst og
fremst. Allir þrír flytja þeir mál
sitt i dulargervi staðgengils,
sem þeir gefa þá eiginleika,
sem þeir álíta sína, og sem slík-
ir verða staðgenglamir aðsóps-
miklar aðalpersónur. Að vísu
er það ekki nýlunda að máls-
vöm og ákæra séu kveikja
skáldverka; staðgenglamir eru
það ekki heldur sem tækni-
bragð höfunda, Hið undarlega
er hve nauðalík þessi þrjú dul-
nefndu „ég“ verða — og hvern-
ig þau verða. Þessir staðgengl
ar reynast sumsé ekki aðeins
afbragð annarra manna, heldur
ofurmenni fyrir marga hluti;
verður sá elzti þar hófsamast-
ur þó að aldrei hafi skammtað
sér naumt — honum verður að-
eins jafnað til helgra manna,
en hinum er engin launung á
Kristseðli sinna staðgengla. Að
sjálfsögðu em þeir afburða snill
ingar, allir þrír, auk þess bera
þeir svo af öllum að ytri glæsi-
Ieik og karlmennsku, að þeir
eiga mjög í vök að verjast fyr-
ir ásókn kvenna, og þó helzt
þeirra, sem meðalmenn elta á
röndum árangurslaust, en verða
í senn gripnar óviðráðanlegri
fýsn í ofurmannlega likamsgetu
þremenninganna, ósjálfráðri þrá
eftir að mega hvítlauga sefa
sinn í guðseðli þeirra — konur
geta verið meinpraktískar ef í
það fer. Eins og að líkum læt-
ur, er afstaða meðbræðranna til
þremenninganna ein og söm;
þeir öfunda þá og smjaðra fyrir
þeim og dá þá, sökum hinna
miklu og augljósu yfirburða,
andlegra sem líkamlegra, jafn-
framt því sem þeir ofsækja þá
grimmilega og freista á allan
hátt að draga niður af þeim
skóinn — einkum þó höfunda
tveggja fyrmefndu bókanna, en
þann þriðja dæma þeir brjálað-
an á milli þess sem þeir veg-
sama hann fyrir snilli hans, en
láta að miklu Ievti þar við sitja.
Loks eiga allir þrfr í höggi við
slíka misendismenn, vangefna
sem velgefna, að þeir verð-
skulda ekki annað en fyrirlitn
ingu og fordæmingu, án undan-
tekningar að kalla.
Þegar hér kemur, heltist sá
elzti úr lestinni. Þó varla fyrir
aldurs sakir, heldur það að hann
er svo hátt upp hafinn yfir þá,
sem hann á í höggi við, að hann
fær einungis greint þá sem ó-
ljósar þokumyndir þaðan sem
hann syngur „dýrð handa mér“
Hinir yngri tveir eru að vísu
í svipaðri hæð, en þeir virða
andstæðinga sína, þá helztu
þeirra að minnsta kosti, þó það
að þeir hvessa á þá sjónir —
og báðum er það gefið, að lesa
hvem mann eins og opna bók,
að eigin sögn. Og þá kemur í
Ijós að helztu andstæðingarnir
eru hvorki neinn skáldskapur
né dæmigerðir, tilhæfðir full-
trúar vissra viðfangsefna höf-
undanna, heldur einstaklingar
úr hópi lifandi og kunnra
manna, sem að vísu er gefið
dulnefni í málskjölum höfund-
anna, en um leið svo skilmerki
lega lýst kennimerkjum, að eng-
inn sæmilega skyni borinn mað
ur getur verið í vafa um við
hverja er átt. Hitt er þó mest
nýlunda í íslenzkum nútímabók
menntun, að höfundarnir láta
staðgenglana nota sér aðstöðu
sína til að vega að þessum
mönnum af meiri heift en garp-
skap, án þess að þeir fái nokk-
urri vörn við komið; láta sér
ekki nægja að sníða af þeim
hverja hlíf, heldur tæta af þeim
hverja spjör svo að aðstaða
þeirra verður öll svipuð og öld-
ungsins i jarðhúsinu að Reyk
holti forðum.
Og enn er það, að þarna vega
ungu höfundarnir tveir, Ingi-
mar Erlendur og Jóhannes
Helgi, vfirleitt báðir að sömu
mönnunum, og það eins þó að
sá fyrrnefndi virðist vera að
hefna eiginn harma, en sá síðar
nefndi heillar þjóðar. Sami ráð-
herrann, sem þeir knékrjúpa þó
báðir ósjálfrátt af óvitaðri
Jóhannes Helgi
arfórnarlambið eigi síður, sem
höfundurinn lýsir af svo ríkri
samúð, að maður heyrir ekki
áróðursglvmjandann á meðan
hún er á sviðinu. Presturinn er
og vel gerð persóna, læknirinn
enn betur, sýslumaðurinn að
mörgu leyti líka, en verður að
gjalda hlutverksins, sem höf-
undurinn ætlar honum f áróð
ursflutningi sínum. Úlfhildur
Björk er að mörgu leyti vel
gerð persóna og eftirminnileg,
liði. Það, sem á að gerast í
vöku og veruleika, verður æ
fjarstæðukenndara og ótrúlegra
— samanber athæfi Klængs fyr
ir utan gistihússgluggana undir
lágnættið, sem missir algerlega
marks þess vegna.
Og þá er það svarta messan
sjálf. Það er hörmulegt til þess
að vj£a, hvernig áróðursfjand-
inn hrifsar jafn snjallt hugsað
atriði úr höndum höfundar op
snýr því, sem hefði getað orðið
eftirminnilegur og áhrifamikill
átakakafli upp í marklausan
skrípaleik annars vegar og ræt-
inn strákskap hins vegar, þrátt
fyrir sprettina, sem óneitan-
lega eru þar í bland. Til er
meiningarljóst orðtak á lélegu
nútímamáli „að æsa sig upp“
Þarna á það við. Meinið er að
höfundurinn og staðgengill
hans meina ekki helminginn af
öllu því gífuryrðaglamri, sem
þeir láta þar út úr sér; þótt
þeir séu kannski ekki handhaf-
ar allrar vizku, eins og þeir
vilja vera láta, eru þeir nógu
gáfaðir tii að sjá að þjóðar-
vandi verður ekki leystur með
margtuggðum slagorðum; þjóð-
in er engu betur á vegi stödd
þó að hún hálshöggvi þann
mann, sem hún hefur falið for-
ystu sína Höfundur hættir líka
við allt saman, á síðustu stundu
Jóhannes Helgi: SVÖRT MESSA - Helgafell, Reykjavik, 1965
:
vn
BÆKUR OG HOFUNDA
[S
minnimáttarkennd, Kristmenn-
in, og bregða skildi yfir um
leið og þeir vega að honum.-
Sami kveðskaparáráttuhrjáði rit
stjórinn við stjórnarblaðið —
sem Ingimar nefnir aðeins „Blað
ið“ en Jóhannes Helgi „Kvöld-
blaðið", sem hvorugur ann
minnstu griða. Þá kemur og ann
ar ritstjóri þess með óvefengj-
anlegum kennimerkjum mjög
við messuna hjá Jóhannesi, svo
og „hermálaráðherra", en hjá
Ingimar verða það aðrir starfs-
menn „Blaðsins" eins og áður
er tekið fram í ritdómi.
Af þessum þrem skáldsögum
er „Svört messa“ Jóhannesar
miklu bezt. í rauninni er sú
skáldsaga hans tvískipt; öðru
veifinu venjuleg skáldsaga, þar
sem lýst er komu Murts í eyna
og fólki þar, umhverfi og að-
stæðum. Að þeim hluta væri
skáldsagan stórvel gerð, ef
staðgengill höfundar, skáldið
Murtur, varpaði ekki súper-
mennsskugga sínum á allt og
alla. Aðrar persónur eru mótað-
ar sterkum dráttum, sannar og
lifandi — að Klæng undanskild-
um — og umhverfinu svo snilld
arlega lýst, að þar gera ekki
áðrir betur. Þó verður alltof
beinn og ósannfærandi áróðurs-
glymtónninn til að draga tals-
vert úr áhrifunum, einnig þar
og þó helzt þar sem ádeilan
yrði annars snörp og markvís.
Þrátt fyrir þann annmarka, verð
ur fegurðardrottningin og henn
ar fylgjari lesandanum athyglis-
verðar persónur; Nana, herstöðv
r 7
en 'verður ósennileg þegar á líð-
ur — af sömu ástæðúm og sýslu
maðurinn. Freistandi væri að
minnast á fleiri söguhetjur, en
hér verður að láta staðar num-
ið, hvað snertir söguna að þess-
um hluta, með þeirri umsögn að
hann sanni ótvírætt að Jóhann-
es Helgi sé efni í þróttmikinn
og athyglisverðan skáldsagna-
höfund, þegar honum hefur
lærzt að hafa hemil á skapi
sínu og sú list, að fara þannig
með áróður að hann dragi ekki
einungis úr gildi skáldverksins,
heldur og þeim áhrifum, sem
höfundur stefnir að.
Þá er það hinn hluti sögunn-
ar, sem hefst f rauninni þegar
ráðherramir og blaðamennirnir
lenda í eynni vegna flugvélar-
bilunar. Með komu þeirra hátt
settu manna^er þvf lfkast sem
áróðursfjandi'nn hlaupi í höf-
undinn og æri hann. Að vísu
hefur hann tekið taumhaldið af
honum á köflum áður; þegar
„kanslarinn“ lætur sjá sig f
eynni, en þar verður stíll höf-
undarins lágkúrulegastur og
efnismeðhöndlunin ódrengilegri
en á hann yrði trúað, ef ekki
stæði það þar allt, svart á hvítu.
Með komu ráðherrans og hans
fylgjara, hefst undirbúningur
höfundar að því atriði, sem
hann ætlast til að verði hámark
verksins, svörtu messunni. Sá
aðdragandi er heldur hroðvirkn
islega unninn, áróðurinn gerist
stöðugt háværari, og þó að höf-
undurinn eigi þar góða spretti
við og við, ber glamrið þá ofur-
eða þegar hann hefur lagt for-
sætisráðherrann á höggstokkinn
að undangengnu réttarhaldi,
hinni svörtu messu, þar sem
staðgengillinn sækir málið fyr-
ir hönd „þjóðarinnar" á hend-
ur honum og fær hann dæmdan
til aftöku. Svo gersamlega snýst
allt við í höndum höfundarins
í þeim messusöng, að frá sjón-
armiði lesandans er þar ein
ungis einn sem þolir sektar-
dóm — höfundurinn sjálfur.
Fundinn sekur um sannfæring-
arskort, sekur um að æsa sig
upp gegn betri vitund og freista
að blekkja Iesandann með hol-
hljóma áróðursglamri, sem læt-
ur ærandi í hans eigin eyrum.
Fyrir bragðið syngur hann sér
þar einum svarta messu, og er
illa farið, að jafn þróttmikill
rithöfundur skuli leiðast út í
slíkt. Spaugilegt er að hann
skuli tilnefna Dylan Thomas í
sambandi við „messuna", sæmi
lega skýr lesandi hlaut að sjá
skýldleikann með henni og
„Under the Milkwood" án
þess, Og ekki þarf annars við en
að líta lauslega á mynd af höf-
undi til þess að skilja hvers
vegna hann leggur forsætisráð-
herra þau orð í munn, er ann-
ar staðgengill höfundar stfgur í
pontuna — svona geta jafnvel
guðleg súpermenni verið bama-
leg.
Að lokinni svörtu messu verð
ur samfelldur hrúgandi á mörg-
um blaðsíðum, enda ekki við
öðru að búast, fvrst hún fór
svo gersamlega út um þúfur.
Það er leitt að höfundur skuli
ekki standast þann dóm, sem
hann stefnir sjálfum sér fyrir
þar, því að áður er margt stór-
/ vel gert í bókinni — sumt jafn
vel stómm betra en nokkur ung
ur höfundur hefur afrekað á
undanförnum árum. En þama
fer líkt og þegar glæsilegur
söngvari nær ekki hæsta tón-
inum; það eyðileggur gersam-
Iega áhrif annarra tóna í lag-
inu, sem hann náði með glæsi
brag. i
En hvað á allt þetta flaður
hinna tveggja ungu höfunda við
huldumennskuna að þýða? —
Hvers vegna ganga þeir ekki
hreint til verks og nefna for-
sætisráðherra og ritstjóra fullu
nafni og heyja þannig við þá
drengilega orrustu í fullri dags-
birtu í stað þess að gera óvið
urkvæmilegt óp að þeim úr
skúmaskoti stráksskapar og
rætni. Hvorugum þeirra er slíkt
sæmandi, og ekki trúi ég því,
að Jóhannesi Helga gangi þar
ragmennska til, jafn þróttmikl-
um og skapheitum manni. Er
það salan og umtalið, sem freist
ar? Og hvers vegna grípa þeir
báðir til þessarar sjúklegu sjálfs
upphafningar, sem gerspillir
verkum þeirra?
Kannski er hér á ferðinni nýr
stíll í íslenzkri skáldsagnagerð.
Kannski leita pólitíkusamir
skjóls á næstunni í skjaldborg
huldumennskunnar en láta rit-
höfunda ræða deilumálin á vett-
vangi „lykilrómana" fyrir sína
hönd. Þá má maður eiga von á
þokkalegum Islendingasögum.
Loftur Guðmundsson.
Barnakennarar
álykta um kjaradóm
Nýlega hélt stjórn og fulltrúa-
ráð Stéttarfélags barnakennara
í Reykjavík fund til að ræða
um úrskurð Kjaradóms í launa-
málum og gerði eftirfarandi á-
lyktun:
Fundur stjórnar og fulltrúa-
ráðs Stéttarfélags barnakenn-
ara í Reykjavík haldinn 9. des
1965 telur, að þótt Kjaradómur
hafi fært barnakennara í 16.
launaflokk, sé það aðeins spor
i rétta átt, ennþá vanti mikið
á, að starf þeirra sé réttilega
metið, og að þeir hafi náð þvi,
sem samtökin hafa krafizt, þ. e.
sömu laun á öllu skyldunám-
stiginu miðað við almennt kenn
arapróf.
Fundurinn minnir án, dð laun
opinberra starfsmanna em yf-
irleitt mun lægri en laun á
frjálsum vinpumarkaði, enda er
meðalhækkun nú aðeins 7%.
og á árinu 1964 synjaði Kjara-
dómur opinberum starfsmönn
um um 15% launahækkun, sem
þeir færðu rök fyrir, að þeir
ættu ótvíræðan lagalegan rétt
til. Augljóst er, að af þessum
sökum verður víða skortur
góðra starfskrafta meðal opin-
berra starfsmanna.