Vísir - 06.12.1967, Blaðsíða 5

V Í S I R. Mlðvikudagur 6. desember 1967.
5
I—Listir-Bækur-Menningarmál-
Eiríkur Hreinn Finnbogason skrifar bókmenntagagnrýni:
Þormóður Sveinsson:
MINNINGAR ÚR
• •
GOÐDOLUM
og mislitir þættir I
Bókaforlag Odds Bjöms-
sonar. Akureyri Prent-
verk Odds Bjömssonar
hf., 1967. 228 bls.
oödalir eru 1 fornt nafn á
^ Skagafjaröardölum þremur,
Austurdal, Vesturdal og Svart-
árdal. Höfundur bókarinnar ólst
upp á þessum slóðum, fyrst á
Skatastööum í Austurdal hjá
foreldrum sínum og síðan á Þor-
ljótsstöðum, fremst bæ í Vestur
dal, hjá Hjálmari Þorlákssyni,
sfðar bórida í Villingadal í Eyja
firði, og fyrri konu hans, Krist-
ínu Þorstéinsdóttur. Síðan var
hann í vinnumennsku á tveim-
ur bæjum Tungusveit í Skaga-
firöi, þá einn vetur í unglinga-
skóla á Sauöárkróki var þá litla
hríð á Austurlandi, m.a. í Möðru
dal hjá Stefáni bónda, og að
lokiím flyzt hann til Akureyr-
ar og hefur veriö þar síðan.
Fjalla minningamar um þetta
tímabil ævi háns, frá því fyrir
aldamót fram að 1914. Síöan
koma nokkrir þættir um sagn-
fræðileg efni, og er ætlunin, aö
önnur bók komi síðar með slík-
um þáttum.
Meginkafli þessarar bókar eru
því minningar. Þær eru nokkuð
á annan veg en minningar ís-
lenzkra manna yfirleitt. Það ein
kenni þeirra, sem ég býst við aö
lesandinn taki fyrst eftir, er
hve^su höfundurinn er dulur um
sjálfan sig og varkár i dómum
um aðra. Hann er augsýnilega
mjög gætinn í öllum staðhæf-
ingum og eins fáorður og fram-
ast er unnt. Árangurinn verður
sá, að viö fáum mjög lítiö að
vita um þær persónur, sem sam
tíða honum eru á bæjunum, og
sjálfari hann þekkjum viö eng-
an veginn náið að loknum lestri
nema sem venjulegan sveita-
dreng, hlédrægan, einrænan og
einförulan.
Aftur á móti eru minningar
hans því ríkari að þjóðlífslýs-
mgum. Við þær leggur hann ai-
i3, og í þejm er megingildi
minninganna fólgið. Við fáum
góða hugmynd um líf barna i
þefesum einkennilegu dölum,
fræöumst vel um það, hvemig
er að vera bam á Skatastöðum,
sem standa svo afskekkt, að
sjaldan komu þar gestir og ekki
sá til annarra bæja og bömin
að heita má í algerri einangmn.
Helzt lifnaði yfir á sumrin, þeg
ar selferðir hófust frá Merkigiii
að Miðhúsum, beitarhúsum aust
an Jökulsárinnar, — ekki þó
þannig, aö Skatastaöafólkið hitti
selfólkið, því að áin á milli var
ófær yfirferðar, en það sá til
þess. Einangrunin var miklu
minni á Þorljótsstöðum, en þó
var eins og hálfs tima gangur
til næsta bæjar.
Það eru með öðrum oröum
lífsskilyrðin og lífshættimir,
sém viö kynnumst af þessum
minningum, bemska sveita-
drengs lengst inn til dala, smala
líf hans, selferðir frá stærri býl
um, ferðir bænda með sláturfé
til Sauðárkróks o. s. frv. Og frá
þesu er sagt á þann hátt, aö við
vitum, að þetta er það, sem
höfundur veit sannast og rétt-
ast.
Fyllri lýsinga saknar þó les
andinn oft. Gott hefði t.a.m. ver
iö að fá meira um, hvernig
bændumir þarna í dölunum
snerust við stjórnmálunum um
og eftir aldam., því að ekki virð
ist stjómmálaáhugann hafa
skort þar, en í stað þess hefði
höf. gjaman mátt spara sér aö
rekja almenna sögu stjórnmál
anna þá, því að hana er víða
að finna, m.a. £ kennslubókum.
Að skaðlausu hefði hann gjarn
an getað lýst dálítið nánar líf-
inu í unglingaskólanum á Sauð
árkróki og áhrifum þess á sig,
sem eflaust hafa verið mikil. Á
einum stað segist hann hafa tek
ið eftir því, strax og hann kom
til Austurlands, að meiri stór-
mennskubragur hafi verið þar
á ýmsu en í Skagafirði, bændur
betur efnum búnir, opinskárri
og minna bil milli verzlunar-
stjóranna á Vopnafirði og aust-
firzkra bænda heldur en milli
verzlunarstjóranna á Sauðár-
króki og skagfirzkra bænda. Er
þetta merkilegt atriði og gæti
verið fróðlegt rannsóknarefni,
hvernig sveitabragur og fram-
koma fólks var ólík eftir sveit-
um. Væri og ómaksins vert að
reyna aö leita orsakanna fyrir
því. Þormóður Sveinsson hefði
gjarnan mátt gera þennan sam
anburð ítarlegri, því að hann
hefur aöstööu til þess.
Engum dylst við lestur minn
inganna, aö höfundur hefur átt
erfiða æsku, eins og svo mörg
önnur sveitabörn fyrrum á Is-
landi. Þó lítur hann meö nokkr
um söknuöi aftur til þessara
ára, ekki til síns eigin lífs, held
ur hins gamla dalaþjóðfélags,
sem er gjörsamlega horfið. Far-
ast honum orð um það á þessa
leiö: „Það er sama, úr hvaða
átt ég horfi til þessa æskuheim
iiis míns, sem nú er komið i
auðn og byggist sennilega aldrei
framar. Alltaf blasir þar viö
hugþekk mynd og hlýleg. Hún
er sveipuð litröfi .einkennum og
aldarfari síns tíma .áranna, sem
aldrei koma til baka. Um þau
Jónas Kristjánsson skrifar bókmenntagagnrýni:
Þorsteinn Thorarensen:
HETJUH
• •
Saga Adolfs Hitler
Uppruni hans, æska og fyrstu baráttuár
Bókaútgáfan Fjölvi — 1967 — 463 blaðsiður
„'C'yrir framan mig liggur mynd
af litlu bami. Þetta er
drengur, á aö gizka misseris-
gamail í prjónafötum og skín í
bera leggi ofan við prjónaskó
vöggubarnsins. Hann situr kyrfi
Iega á bólstruðum gamaldags
plussstól og horfir móti mér
spyrjandi, opnum og sakleysis-
legum svip“.
Upphafið að bók Þorsteins
Thorarensen um Adolf Hitler
er dæmigert fyrir frásagnarhátt
Þorsteins. í honum er kraftur
og kynngi. Myndin af Hitler
á fyrsta ári gefur Þorsteini tæki
/ færi til að skapa spennu þegar
i upphafi bókar. Völuspárlíking-
in gefur leiftursýn inn í fram-
tíð þessa barns og heimsins um
leið.
Þorsteinn lýsir ekki hlutun-
um eins og hann lesi um þá
af bókum. Hann lýsif þeim eins
og hann sé alltaf sjónarvottur,
alls staðar nálægur .Með þeim
hætti tekst honum að gæða bók
sína einstöku lífi og hressileika.
Að því leyti ber bókin af flestu
öðru, sem skrifað hefur verið
um Hitler.
Þorsteinn lýsir augnagotum,
raddblæ og tilfinningum leik-
manna á bjórkjallarafundinum,
sem var upphaf hinnar mis-
heppnuðu byltingartilraunar
Hitlers í Munchen áriö 1923.
Hann les hugsanir þeirra manna
sem eru þar að’ tvístíga rétt
fyrir hina örlagaríku ákvörðun.
Ekki er stundum laust við, að
þessi frásagnarháttur veki efa-
semdir og grun um, að sagnfræð
in víki þar fyrir reyfaranum.
En þessar nákvæmu lýsingar
eru samt trúverðugar. Þorsteinn
hefur nægilegt vald á sagnfræði
efnisins. Hann skáldar ef til
vill £ eyðurnar, en heildarmynd-
in er eins sönn og sagnfræði-
þekking nútfmans gefur tilefni
til. Þorsteinn fellur ekki £ þá
gröf, að hugsa f þeim klisjum,
sem hafa til skamms tfma ein-
kennt dóma manna um Hitier og
nazismann.
Þorsteinn kennir, að hugsan-
leikur minnisþrunginn þjóðlífs-
blær, sem þeir einir þekkja nú
til hlítar, sem komnir eru til
efstu ára. Og líklega er það
hann ,sem mildar drættina í
myndinni og vekur nokkra sakn
aðarkennd, frekar en mín eigin
liðna ævi .Og víst átti sú kyn-
slóð, sem þá var uppi, holla og
þjóðlega heimilismenningu, þrátt
fyrir fátæktina .. .“ (bls. 116).
Um þættina get ég veriö fá-
orður. Þrír þeirra eru um efni
í Sturlungasafninu, upplýsingar
um ákveðnar persónur og at-
burði tfndar saman víðsvegar
úr safninu og gerðar úr samfeild
ar sögur. Er þar laglega meö
farið og ekki á annarra færi en
þeirra ,sem vel eru aö sér i
sögu þessa erfiða tímabils. Þá
Frh. á bls. 13.
ir, skoðanir og fordómar Hitl-
ers hafi mótazt viö hinar sér-
stöku aðstæður í keisararíkinu
Austurríki upp úr aldamótunum,
einkum f Vfnarborg. Þar hafi
Hitler m. a. sogað í sig land-
læga óbeit á gyðingum og slavn-
eskurn þjóöum. Veröur ekki ann
að séö, en Þorsteinn færi hin
þungvægustu rök fyrir þessu.
Kringumstæðurnar í Vín móta
Hitler, sjálfsagt á svipaðan hátt
og marga aðra menn á sama
tíma.
, , , um? Tökum hagfræöikenningar
Endalok fyrri heimsstyrjaldar-
innar og ástandið f Þýzkalandi
eftir hana gefa Hitler síðan tæki
færi til að ryðja skoðunum sín-
um braut. Þorsteinn kennir, að
þá hafi skapazt hin sálræna
kreppa í Þýzkalandi, sem for-
dómar nazismans blómguðust í.
Bók Þorsteins endar við bylt-
ingartilraunina 1923, tíu árum
áöur en Hitler komst til valda.
Þessi mikli doörantur fjallar þvf
ekki að neinu leyti um valda-
tfma Hitlers, heldur um mótun
hans og upphaf stjórnmálafer-
ils. ' i
Þorsteinn leitar víða fanga í
rökstuðningi sínum. Hann sér
jafnan heildarmyndina fyrir sér.
Pólitískar, félagslegar, efnahags-
legar og sálrænar skýringar hef-
ur hann jafnan á reiðum hönd-
um. Þannig vinnur hann eins
og nútfmasagnfræðingur. Hann
viöurkennir, aö mörg öfl eru
alltaf að verki f sögunni, og
skrifar í samræmi við þaö.
Mér finnst bók Þorsteins að
mörgu leyti betri ságnfræði um
þetta tímabil Hitlers heldur en
margar þær bækur, sem fræg-
ar hafa orðið erlendis. Þorsteinn
er Ifka óvenju hlutlaus. Hann
lýsir flestum sögupersónum á
hlutlægan hátt. Misbrestur verð
ur þó á því og hefur Þorsteinn
t. d. fátt gott um Wilson Banda
ríkjaforseta að segja. Hann er
háðslega sagður * „klæddur
skikkju kristilegs siðgæðis“ og
leikur „hlutverk hins guödóm-
lega refsierigils". Er þetta dæmi
um að sums staöar hleypur hiti
fráSagnargleðinnar meö Þorstein
í ógöngur. Það kemur þó ekki
fram í heildarsvip bókarinnar.
Málfar bókarinnar er ekki
gullaldar. Margt er þar, sem
strangir íslenzkumenn mundu
fordæma. En bókin er kjam-
yrt og málið líkt talmáli. eins
og í góðri blaöamennsku. Enda
fellur máiiö vel að efni og anda
bókarinnar. — Prentvillur eru
nokkuð margar ,en samt1 ekki
fleiri en gengur og gerist í ís-
Ienzkri bókaútgáfu. Frágangur
bókarinnar í heild er góður. Mik
ill styrkur er að myndasafninu,
sem þar er birt, og einnig af
tveimur kortum sem Þorsteinn
hefur iátið gera. Þorsteinn hef-
ur sjálfur ferðazt um sögustaði
og tekið margar myndanna.
Megingalli á bókinni er, aö
hvorki skuli þar vera nafnaskrá
né heimildaskrá. Með þvf niður-
lægir höfundur verk sitt af sagn
fræðistiginu á reyfarastigið, en
þaö á bókin ekki skilið. Þetta
er ófyrirgefanlegt virðingarleysi
höfundar fyrir eigin verki. Það
þarf ekki að skipta almenna les-
endur neinu máli, en bókin verð
ur miklu síöri heimild fyrir
bragðið.
Bókiti um Hitler gefur mörg
tilefni til umhugsunar um, hve
mannleg hugsun er ófullkomin
og einföid. Sjáum við ekki alls
staöar, heima og erlendis, menn
með hliðstæðum hugsanatengsl-
Þorsteinn Thorarensen.
nazistans Feders sem dæmi. Er
hliðstæðum firrum ekki haldið
fram hér á landi í fúlustu al-
vöru ? Hefur t. d. ekki verið
stungið upp á því hér, að bank-
arnir láni atvinnuvegunum allt
það fé, sem þeir þurfa á að
halda ?
Þvf er bók Þorsteins vel til
þess fallin að auka víösýni. Hún
fjallar á sannferðugan hátt um
orsakir fordóma og þröngsýni.
Hún er án efa betri lesning fyr-
ir skólafólk, en margt af því
torfi, sem þvf er ætlað að lesa.
í fyrra vakti bók Þorsteins
um íslenzka stjórnmálasögu
verðskuldaöa athygli. Enn hef-
ur hann sýnt, hvað hann getur.
Væri ekki skynsamlegt að
leggja* á hilluna fáránlegar hug-
myndir um þjóðarhús á Þing-
völlum og skrautbókaútgáfu fyr
ir alþingisafmælið 1974 og fá í
þess stað Þorstein til að skrifa
sámfellda sögu íslands á síö-
ustu hálfri annarri öld. — Um
þetta tímábil hefur tiltölulega
fátt verið skrifaö. Lifandi lýs- g
ingar Þorsteins mundu áreiöan-
lega gera almeriningi kleift að
kynnast jsle-izkri nútímasögu,
— af áhuga.
J. Kr.
\