Dagur - 20.11.1997, Blaðsíða 8

8- FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 1997
FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 1997 - 9
FRÉTTASKÝRING
Þegar félagsleg þjónusta minnkar,
versnar sú tilfinning. Einnig geta
náttúrulegar aðstæður, s.s. ófærð
eða hætta á snjóflóðum, haft áhrif
á þessa tilfinningu.
Sveitarfélög er uppfylla skilyröi um hættumerki:
10% eöa meiri fólksfækkun 1986 til 1996, eða 6% meiri
fækkun 1992 til 1996.
Q Hættusvæöi er þar sem sveitarfólög sem sýna hættu-
merki mynda samfellt svæöi og þéttbýlið sýnir einnig
hættumerki.
Sveitarfélög sem sýna hættumerki í búsetuþrúun.
Keðjuverkim
Helstu útgangspunktar byggðar
eru landfræðilegir, efnahagslegir
og félagslegir. Oft er þetta sam-
þætt og erfitt að greina orsök
vandans en augljósasta hættu-
merkið er fólksfækkun. Þegar
umtalsverð fækkun hefur átt sér
stað í lengri tíma kennir sagan
okkur að erfitt er að snúa þeírri
þróun við. Það hefur svo aftur
keðjuverkandi áhrif á aðra þætti
samfélagsins sem ýtir enn undir
fækkun. Þegar fjöldinn fer niður
fyrir tiltekið lágmark, brestur
grunnurinn undir samfélaginu,
því eftir því sem fækkar dregur úr
umfangi ýmissar starfsemi, þar
með talinni atvinnu.
Einhæf atvúma hættuleg
Einhæft atvinnulíf hefur neikvæð
áhrif á búsetuþróun. A hinn bóg-
inn er atvinnuleysi ekki öruggt
einkenni á byggðavanda eins og
sést á Vestfjörðum. I íslensku
samhengi virðist betra að skoða
fjölbreytileika atvinnulífsins en
einhæft atvinnulíf er einkenni á
jaðarbyggðum. Tilfinning íbú-
anna fyrir því hve gott er að búa á
tilteknum stað virðist einnig mik-
ilvæg fyrir þróun byggðarinnar.
inn er ekkert sveitarfélag nálægt
höfuðborginni illa statt í byggða-
þróunarlegu tilliti.
Nánari greining
Byggðastofnun hefur gert úttekt á
svæðunum tíu sem nefnd eru á
undan og skilgreind í hættu. Þar
sem upplýsingar um fólksfækkun
koma fram í eftirfarandi er átt við
prósentur síðustu 10 ár nema
annað sé tekið fram.
Dalasýsla og Austur-Barða-
strandarsýsla
I Saurbænum fækkaði um 9% á
tímabilinu en í Dalabyggð um
26% og í Reykhólahreppi um
Fækkun í strjálbýli sýslunnar var
34%. 87% íbúanna búa í þéttbýli á
Patreksfirði, Tálknafirði og á
Bíldudal. Þetta svæði einkennist
aðallega af útgerð.
V- og N-ísafjarðarsýsla
Hér er heildarfækkun um I 1% og
fækkaði í öllum sveitarfélögum
yfir 10%. Fækkun í strjálbýli V-
Isafjarðarsýslu var 26% en í N-
Isafjarðarsýslu 44%, sem er það
hæsta í nokkurri sýslu á tímabil-
inu. Samtals er fækkunin í strjál-
býli á þessu svæði um 34%. Hér
búa 95% íbúa í þéttbýli með yfir
200 íbúa.
þar er útgerð. I Hólmavíkurhreppi
varð „aðeins“ 6% fækkun en í Ijósi
þess að sl. fjögur ár fækkaði um
5% vegna umtalsverðrar land-
fræðilegrar einangrunar og ein-
hæfs atvinnulífs, er talið rétt að
skoða Strandasýslu alla sem
hættusvæði.
V-Húnavatnssýsla
Þar fækkaði um 13% í Staðar-
hreppi, 34%, í Fremri-Torfustaða-
hreppi, 11% í Ytri-Torfustaða-
hreppi, 46% í Kirkjuhvamms-
hreppi, 31% í Þverárhreppi og
25% í Þorkelshólahreppi. Lang-
minnsta fækkunin varð á
- mynd: gs.
aðan vanda að stríða. 13% fækkun
varð á Neskaupstað og 17% á Seyð-
isfirði. Nær engin byggð er utan
þéttbýlis og meginuppistaðan út-
gerð.
Syðsti hluti S-Múlasýslu
Hér nemur fækkun í Fáskrúðsfjarð-
arhreppi 16%, 20% á Stöðvarfirði
og 16% á Breiðdalsvík, svo dæmi
séu tekin. Heildarfækkun var 15%
en fækkun í strjálbýli í S-Múlasýslu
var 23%. 82% íbúa eru í þéttbýli á
útgerðarstöðum en einnig er tals-
verður landbúnaður.
V-SkaftafeHssýsla
Hér fækkaði um 14% en 17% í
strjálbýli. I Mýrdalshreppi fækkaði
um 16% en 13% í Skaftárhreppi. í
A-Eyjafjallahreppi, sem er austasta
sveitarfélag Rangárvallasýslu, fækk-
aði um 21%. Heildarfækkun á
svæðinu er 15% og búa 23% íbúa í
þéttbýlinu á Vík. Landbúnaður er
langstærsta atvinnugreinin.
Brottflutningur og atvinna
Ef fólksfjöldabreytingar kjör-
dæmanna eru skoðaðar fyrir staði
með 200 íbúa og meira annars veg-
ar en afgang kjördæmanna hins
vegar, kemur í Ijós að fólksfækkun-
in á sér að mestu leyti stað í smær-
ri þorpum og sveitum. Þannig á sér
stað íjölgun íbúa á stærri stöðum í
öllum kjördæmum nema Vestur-
Iandi, Vestfjörðum og Norðurlandi
vestra, en fækkun í smærri byggð-
um alls staðar.
Byggðastofnun hefur einnig
reiknað út að atvinnulíf sé á fyrr-
nefndum svæðum alls staðar veikt
nema á Vestfjörðum. Meðaltekjur
án landbúnaðar og fiskveiða eru 3%
yfir landsmeðaltali f Isafjarðarsýsl-
um, 10% undir meðaltali á Dala-
svæðinu, 9% í V-Barðastrandasýslu,
14% á Ströndunum, 16% í V-Húna-
vatnssýslu, 6% í A-Húnavatnssýslu,
8% á Siglufirði og í nærsveitum, 8%
á Seyðisfirði og Neskaupstað, 10% í
suðurhluta S-Múlasýslu og 15% í V-
Skaftafellssýslu og A-Eyjafjalla-
hreppi.
14%. Heildarfækkun var 23% og
fækkun í strjálbýli einu og sér
28%. Búðardalur er eina þéttbýla
svæðið með 258 íbúa árið 1996.
Þarna er landbúnaður ráðandi.
V-Baröastrandarsýsla
Heildarfækkun var 18%, 20% í
Vesturbyggð en 8% á Tálknafirði.
Strandasýsla
Mikil fækkun er í flestum sveitar-
félögum Strandasýslu. 40% fækk-
un varð í Árneshreppi, 23% í
Kaldrananeshreppi, 18%íKirkju-
bólshreppi, 32% í Bæjarhreppi og
23% í Broddaneshreppi. Mest er
um sauðfjárrækt á þessu svæði en
um 47% íbúa búa á Hólmavík en
o Samfelld hættusvæði
1/eruleg byggðaröskun hefur orðið á Vestfjörðum á síðustu árum. Frá höfninni I Bolungarvík.
Hvammstanga eða 3% á síðustu
10 árum en 6% á síðustu fjórum.
Af því er Ijóst að brottflutningur
hefur aukist á síðustu árum. Á
Hvammstanga býr um helmingur
íbúa. Svæðið er í heild mjög háð
sauðljárrækt en á Hvammstanga
er nokkur útgerð.
A-Húnavatnssýsla
íbúum hefur fækkað í öllum
sveitarfélögum, en þrjú sveitarfé-
lög ná ekki 10% fækkun, eða
Blönduós, Skagaströnd og
Torfulækjarhreppur. Blönduós
sýnir hins vegar aukin hættu-
merki í síðustu tíð þar sem 7%
fækkun hefur orðið á síðustu fjór-
um árum. Bendir það til að svæð-
ið sé allt í hættu, enda Blönduós
ráðandi þéttbýli. Atvinnulíf er þó
fjölbreyttara en á flestum hinna
hættusvæðanna, því töluverður
iðnaður er á svæðinu, landbúnað-
ur, fiskveiðar og fiskvinnsla.
Skagafjörður
Þótt Skagafjörður sé ekki á gjör-
gæslu þá er athyglivert að drepa
niður fæti þar. Líkt og á Snæfells-
nesi dylur sterkt þéttbýli fólks-
flutninga úr strjálbýli þegar svæð-
ið er skoðað í heild. Þannig varð
15% fjölgun á Sauðárkróki meðan
15% fækkun varð í strjálbýli
Skagafjarðar. Hættumerki eru því
mikil í skagfirskum sveitum.
Siglufjörður, Fljóta- og Hofs-
hreppur
Þessi þrjú sveitarfélög eru tekin
saman vegna legu sinnar og Iand-
fræðilegrar einangrunar. Á Siglu-
firði fækkaði um 13%, í Fljóta-
hreppi um 26% og í Hofshreppi
um 25%. 2% fjölgun varð aftur í
Olafsfirði. Siglufjörður er sam-
göngulega frekar hluti af Skaga-
fjarðarsvæði en Eyjafjarðarsvæð-
inu. A Siglufirði og Hofsósi
bjuggu 87% íbúa svæðisins. Þess-
ir staðir einkennast af útgerð.
Seyðisfjörður-Neskaupstaður
Þessir bæir eru ekki eitt svæði en
samgöngulega eiga þeir við svip-
Samfélag og atvinnu-
hættir hafa breyst
hraðar en byggðajjrö-
un. Ef svo fer sem
horfir munu æ íleiri
svæði leggjast í eyði
og eru nokkrir störir
hyggðakjamar komuir
á gjörgæslu.
Byggðamál hafa verið töluvert í
umræðunni að undanförnu. Um
hvað snýst byggðastefna? Að mati
þróunarsviðs Byggðastofnunar,
sem gert hefur úttekt á byggðum
sem standa höllum fæti, ætti
byggðastefna meðal annars að
snúast um að gera eðlilegum og
óhjákvæmum breytingum kleift
að eiga sér stað á sem sársauka-
minnstan hátt fýrir þær byggðir
sem í hlut eiga. Svo virðist sem
byggð í landinu miðist að mörgu
leyti við það samfélag sem hér var
fyrr á öldinni. Síðan þá hafa bæði
samfélagið og atvinnuhættir
breyst en breytingar á byggð gerst
mun hægar að mati Byggðastofn-
unar. Eðlilegt er að byggð þróist,
staðir stækki og minnki og sum
svæði fari í eyði, en sú öra fólks-
fækkun sem margar byggðir búa
við núna er sársaukafull og óæski-
leg fyrir samfélögin.
„Gjörgæslusvæöin“
Þau sveitarfélög sem talin eru
sýna hættumerki um þróun bú-
setu hafa uppfyllt annað tveggja
eftirfarandi skilyrða:
a) Fólksfækkun frá 1986-1996
hefur verið meiri en 10%.
b) Fólksfækkun 1992-1996 er
meiri en 6%.
Þar sem þessi sveitarfélög ná
yfir heil svæði og þéttbýlið á
svæðinu sýnir einnig þessi hættu-
merki er talið að búseta á svæðinu
öllu sé í hættu, jafnvel þótt ein-
staka sveitarfélög uppfylli ekki of-
angreind skilyrði um búsetuþróun
skv. mati Byggðastofnunar. Eftir-
farandi svæði eru „á gjörgæslu":
Dalasýsla og Austur-Barða-
strandarsýsla, V-Barðastrandar-
sýsla, V- og N-ísafjarðarsýsla,
Strandasýsla, V-Húnavatnssýsla,
A-Húnavatnssýsla, Siglufjörður,
Fljóta- og Hofshreppur, Seyðis-
fjörður og Neskaupstaður, syðsti
hluti S-Múlasýslu og V-Skafta-
fellssýsla. Ekki þarf mikla land-
fræðilega kunnáttu til að átta sig
á að öll þessi landsvæði eru langt
frá höfuðborginni og á hinn bóg-
BJÖRN
ÞORLÁKS-
SON
SKRIFAR
Samfélagið breyst
Dagur iirnti þrjá jnng
menn lír jirtvmur jiing
flokkiun álits á
liyggöamáliiiii. Sitt
sýndist hverjum.
„Við höfum verið að berja höfð-
inu við steininn. Samfélagið hef-
ur breyst úr landbúnaðar- og
fiskimannaþjóðfélagi þar sem
búsetan var bundin við atvinnu-
greinarnar í iðnaðarþjóðfélag
sem byggir á þéttbýli. Það breyt-
ist síðan í þjónustuþjóðfélag sem
byggir á að þjónusta fjölda fólks á
afmörkuðum stöðum. Mismun-
andi er eftir svæðum hvar við
erurn stödd í þróuninni en þetta
kallar á að fólk flytji úr hinum
dreifðari hyggðum í þéttbýli,'1
segir Arni M. Mathiesen, þing-
maður Sjálfstæðisflokks fyrir
Reykjaneskjördæmi.
Arni segir að þó geti dregiö
verulega úr fólksflutningum ef
menntunarmöguleikar fólks úti á
Iandi verði auknir. „Það sem
brennur mest á landsbyggðar-
fólki í dag eru menntamálin.
Fólk sem vill búa úti á landi flyt-
ur fyrst og fremst í þéttbýlið
vegna þess að það hefur áhyggjur
af menntun barna sinna.“
Árni M. Mathiesen, þingmaður Sjálf-
stæðisflokks fyrir Reykjaneskjördæmi.
Ólíkt skoðunum Hjörleifs
Guttormssonar og Guðna
Agústssonar telur Arni að stjórn-
völd hafi í reynd afskaplega fá
tæki til að skipta sér af byggða-
þróun og reynslan sýni það. Og
hann gerir ekki mikið úr samfé-
lagslegum áhrifum þótt heilu
landsvæðin leggist í eyði. Áhrif
þess yrðu ekki stórkostleg. Aðvit-
að er dýrt að flytja fólk og byggja
upp nýja þjónustu fyrir það á
höfuðborgarsvæðinu og við verð-
um fátækari að því leytinu að
þjóðfélagsbreiddin minnkar. En
hins vegar er það borin von að
hægt sé að tengja landið allt
saman.“
LandsbyggðarfóUdð svelt
- Eiga stjómvöld að beita sér fyrir
þróun byggðar í landinu og þcí
með hvaða liætti?
„Að sjálfsögu og þótt fyrr hefði
verið. Menn hafa haldið að sér
höndum allt of lengi. Löggjafinn
átti strax á áttunda áratugnum
að koma upp fylkjaskipun í land-
inu á grundvelli kjördæmanna til
dæmis og færa verulegan hluta
af opinberri stjórnsýslu frá höf-
uðstaðnum út í svæðin. í staðinn
hafa menn fest sig í hugmyndum
um að rífa upp gróin ríkisfyrir-
tæki í heilu líki og flytja út á
land. Það skilar engu að mínu
mati. Uti í kjördæmunum er fullt
af stórum verkefnum sem ætti að
sinna í héraði, það þarf að byggja
niður ríkisapparatið og stöðva út-
þenslu þess í Reykjavík," segir
Hjörleifur Guttormsson, þingmaður
Alþýðubandalags fyrir
Austurlandskjördæmi.
Hjörleifur Guttormsson, þing-
maður Alþýðubandalags fyrir
Austurlandskjördæmi.
Hjörleifur telur þjóðfélagsáhrif
mjög skaðleg ef ekki verður grip-
ið í taumana. „Það gengur gegn
því sem við köllum sjálfbæra þró-
un. Þar sem menn Iáta kapítalið
alveg hömlulaust ráða ferðinni
verða til eymdarbæir þar sem
uppeldisáhrif eru mjög skaðleg.
Óheft frelsi fjármagnsins um
heim allan er driffjöðurin í þess-
ari þróun og hér heima þarf að
hlúa þannig að uppeldisstöðvum
æskufólks úti á landi, að það búi
a.m.k. við jafngóð kjör og borgar-
búar, en því fer fjarri."
Hjörleifur gengur svo langt að
segja að stjórnvöld hafi að und-
anförnu þvingað landsbyggðar-
fólk til að flytjast á mölina. „Tök-
um heilbrigðisþáttinn. Heilsu-
gæsla og sjúkraþjónusta úti á
landi er búin að vera í uppnámi
um langt skeið en stjórnvöld
halda áfram að saxa niður það
sem fyrir er. Fólki er haldið á
vonarvöl og það er meðvituð
stefna."
- Ertu að segja að stjómvöld séu
meðvitað að svelta landsbyggðar-
metin til að slíta rætur st'nar?
„Já, með aðgerðaleysi og fálm-
kenndum aðferðum sem þó hafa
gengið undir nöfnum byggða-
stefnu. Einnig má nefna sam-
göngumál og orkuverðlag. Það er
hrópleg mismunun að lands-
byggðarfók þurfi jafnvel að
greiða þrisvar sinnum hærri hús-
hitun en höfuðborgarbúar. Hér
vantar jöfnuð.“
Tími athafna ninntnn upp
„Mér finnst tími skýrslugerða og
ræðuhalda vera liðinn og tíma-
bært að grípa til aðgerða. Menn
hafa afgreitt að þeir ætli ekki að
taka upp þriðja stjórnsýslustigið
og þá eru tvö stig eftir, ríkið og
sveitarfélögin. Nú verður með
öllum ráðum að styrkja sveitar-
stjórnarstigið og færa til héraða
enn fleiri verkefni úr höfuðborg-
inni. 1 öðru lagi bendi ég á að
landsmenn hafa sjálfir byggt upp
höfuðborgina með allri sinni
stjórnsýslu, menningu og sam-
eign. Skattar eru jafnan notaðir
til að afla tekna og aðstöðumun.
Er það verjandi aðgerð við þessar
aðstæður að skatta fólk og fyrir-
tæki á landsbyggðinni með lægra
♦
Leðuriðjan Atson Laugavegi 15 RVfK.
Veiðimadurinn Hafnarstræti 5 RvIk.
Sunneva Design Hvannavöllum 14 Ak.
hlutfalli? Það má líka færa að því
rök að menn skatti landsbyggð-
ina hærra í formi eignaskatts og
fasteignagjalda," segir Guðni
Agústsson, þingmaður Fram-
sóknarflokks fyrir Suðurland.
Guðni telur aðgerðir í byggða-
málum hafa verið ómarkvissar að
undanförnu og aðallega í um-
ræðuformi og skýrslugerð. Hann
telur áherslumun vera á milli
stjórnarflokkanna í byggðamál-
um en ekki ósættanlegan. „Allir
ílokkarnir, í stjórn eða stjórnar-
andstöðu, verða að leggja þessu
réttlætismáli lið sem byggðamál-
Guðni Ágústsson, þingmaður
Framsóknarflokks.
in eru. Þeir sem ráðið hafa ferð-
inni, hafa ekki tekið af skarið en
ég álít að núverandi ríkisstjórn
og flokkarnir að baki henni eigi
að gera það í þetta sinn.“
Til að stöðva fólksflóttann seg-
ir Guðni nauðsynlegt að stuðla
að eflingu nokkurra vaxtarsvæða
og mynda e.k. „mini-höfuðborg-
ir“ sem laði fólk til sín og styrki
bakland sveitanna í leiðinni.
Hann nefnir Selfossvæðið, Egils-
staðasvæði, Akureyrarsvæði,
Skagatjörð, ísafjörð, Borgarnes,
Akranes og Suðurnes í þessu
efni.
RAGNAR BJÖRNSSON ehf.
Dalshrauni6 • 220 Hafnarfírði
Símar 555 0397 & 565 1740 • Fax 565 1740
Fimmtíuárí
fararbroddi.
Þekking og reynsla
tvinnast saman
í gæðaframleiðslu
rúma og dýna frá
Ragnari Bjömssyni.
Þér líður vel
í rúmi frá
Ragnari Bjömssyni.