Dagur - 14.02.1998, Síða 7

LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998 - 7
Xfc^MT'
RIT STJÓRN ARSPJ ALL
Snerti
íslenska þjóðin kveður í dag
nóbelsskáldið sitt með söknuði
og þakklæti. Söknuði vegna þess
að jarðvist mannsins sem skóp
listaverkín er liðin. Þakklæti
vegna þeirra mörgu og miklu
andans verka sem Iifa þótt hold-
ið deyi.
Hægt er að meta framlag
Halldórs Kiljans Laxness til ís-
lenskrar menningar með ýmsum
hætti, eins og margir hafa orðið
til að gera undanfarna daga.
Hann var mjög afkastamikill
höfundur; sendi frá sér á sjö-
unda tug bóka á rithöfundarferl-
inum - allt frá „Börnum náttúr-
unnar“ árið 1919 til „Daga hjá
múnkum“ fyrir aðeins tíu árum.
Hann tókst á við allar tegund-
ir bókmennta á æviskeiði sfnu;
skáldsögur, smásögur, Ijóð, leik-
rit, ritgerðir, endurminningar og
þýðingar finnast í yfirgripsmiklu
ritsafni skáldsins. Í augum
margra samtímamanna voru rit-
verk hans miskunnarlaus spegill
sem sýndi þjóðinni sjálfa sig og
forfeður sína eins og þeir voru í
reynd, með kostum sínum og
göllum. Margir þoldu illa að líta
í þann spegil.
Fyrir komandi kynslóðir kann
að skipta mestu máli að í bestu
skáldverkum Halldórs geta les-
endur kynnst margbrotnum per-
sónum sem á heildina litið span-
na allt þjóðareðlið; frá hinu
besta til hins versta í íslenskri
þjóðarsál.
Skáldið og fegurðin
Á þessari kveðjustund munu
margir Islendingar rilja upp með
sjálfum sér fyrstu kynni sín af
verkum skáldsins.
Þeir sem Iifðu átakaárin
hatrömmu frá því Vefarinn mikli
frá Kashmír sá dagsins ljós árið
1927 þar til Atómstöðin og
Gerpla birtust um það bil aldar-
fjórðungi síðar (1948 og 1952)
muna þá tíma þegar Halldór
Kiljan Laxness var umdeildasti
og hvassasti rithöfundur lands-
ins. Þá stóð hann líka í miðjum
stormi heiftarlegra stjórnmála-
átaka, engu síður en annar stór-
brotinn Islendingur þessa tíma-
skeiðs, stjórnmálamaðurinn
Jónas Jónsson frá Hriflu.
Aðrir eru svo ungir að árum að
þeir þekkja bækur Halldórs fyrst
og fremst sem verk nóbelsskálds
sem hafði dregið sig út úr póli-
tískum slagsmálum dagsins og
sat á friðarstóli sem skáldrisinn
mikli í íslenskum bókmenntum
aldarinnar.
Sá sem þessar línur ritar
kynntist Ljósvíkingnum fyrst
allra verka skáldsins á Gljúfra-
steini. Snemma á sjötta áratugn-
um dvaldi ég um allnokkra hríð
á sjúkrahúsi sem hafði að geyma
fjársjóð í kjallaranum; safn bóka
eftir íslenska og erlenda höf-
unda. Þegar ég fékk fótaferð,
eins og það var kallað, varð ég
fljótt fastagestur í bókasafninu á
öllum opnunartímum og hámaði
í mig Verne og Maryatt, Dumas,
Dickens og Doyle og aðra snjal-
la höfunda framandi landa sem
Halldór Kiljan Laxness: Kvaddur i dag meö söknuði og þakklæti.
höfðuðu sterkt til tíu ára drengs.
Stundum sótti ég bækur fyrir
aðra sem voru of veikir til að
fara sjálfir niður í kjallarann.
Þeirra á meðal var ungur maður
sem bað mig eitt sinn að skila
skáldsögu sem hann hafði lokið
við að lesa og ná um leið í aðra
bók sem væri beint framhald. Sú
hét því dulmagnaða nafni: „Höll
sumarlandsins." Skömmu sein-
na fór ég sömu leið eftir þriðja
bindinu; „Húsi skáldsins," og
loks því fjórða: „Fegurð himins-
ins.“
Þegar ég spurði um hvað væri
skrifað í þessum bókum svaraði
hann eitthvað á þessa leið; um
skáldið, fegurðina og dauðann.
Til að sanna mér þetta las hann
fyrir mig sfðasta kaflann í síð-
asta bindinu; um endalok Olafs
Kárasonar Ljósvíkings; um för
hans í tunglsljósinu til móts við
jökulinn, fegurðina og himin-
inn.
Sjálfur hafði hann lesið allar
þessar bækur áður. En vildi fá að
njóta auðlegðar þeirra einu sinni
enn áður en hann legðist undir
hnífinn. Það reyndist vera í hin-
sta sinn.
Kraftbirtingarlilj dmurinn
Sterkasti kraftbirtingarhljómur-
inn í skáldskap Halldórs Kiljans
Laxness er enn að finna í sög-
unni af vestfirska alþýðuskáld-
inu sem gafst að lokum upp á
táradal mannlífsins og leitaði
fullkominnar fegurðar í köldum
faðmi hinna hvítu heima jökuls-
ins og himinsins.
Það var nefnilega rétt hjá
þessuni dauðvona unga manni á
sjúkrahúsinu að „Heimsljós,“
eins og bækurnar fjórar um
Ljósvíkinginn eru gjarnan
nefndar, er ekki aðeins saga
mannsins fyrir vestan sem skildi
eftir sig allar þessar þéttskrifuðu
dagbækur sem Halldór byggði
verk sitt meðal annars á. Þetta
verk er saga „Skáldsins“ með
stórum staf - sagnamannsins
merkilega sem hefur fylgt mann-
kyninu frá upphafi og mun vafa-
laust gera það áfram, með ein-
um eða öðrum hætti, allt þar til
yfir lýkur.
Halldór gefur grípandi mynd
af mikilvægi slíkra skáldsnillinga
í fyrsta bindi sögunnar þegar
hann lýsir þeim áhrifum sem
Sigurður Breiðljörð hefur á líf
Ljósvíkingsins:
„Önnur skáld virtust ekki hafa
nema mjög óljóst hugboð um þá
leið sem Iiggur til hjartans, en
Sigurður Breiðljörð rataði alveg
ósjálfrátt þessa dularfullu leið,
án þess að skilja þó eftir sig
nokkur leiðarmerki handa hin-
um skáldunum, já hann fann
sérhvert hjarta og snart það feg-
urð og sorg.
... Og svo bar það við, að í
fyrstu sóldögum á þorra sté
skáldið sjálft niður úr litla sólar-
geislanum á súðinni, einsog úr
himneskum gullvagni, og lagði
í fylgd Steins Elliða
Þótt óhjákvæmilega sé mikið af
Halldóri sjálfum í ýmsum skáld-
verkum hans, er hans sem ungs
manns helst að leita í „Vefaran-
um mikla frá Kashmír."
Æðisgengin leit Steins Elliða
að fastri jörð til að standa á í
fjölbreyttri flóru hugmynda- og
kenningarkerfa í bókmenntum,
stjórnmálum og trúmálum er
lýsandi fyri r Halldór sjálfan á
þeim tíma.
En þessi eggjandi bók er líka
innblástur ungu fólki sem sættir
sig ekki möglunarlaust við stóra-
sannleika þess umhverfis sem
mótað hefur það í æsku, heldur
þorir að opna hug sinn fyrir nýj-
um hugmyndum og meta þær
sjálfstætt - jafnvel þótt það sé
einungis til að geta hafnað þeim
með rökum.
Þess vegna er fátt hollara
ungum leitandi mönnum en að
eiga samneyti um stund með
Steini Elliða.
Draumurinn mikli
Þegar Ólafur Kárason Ljósvík-
ingur vaknar um miðja nótt, eft-
ir að Jósep gamli er látinn,
finnst honum hann sjálfur vera
dáinn. Dáinn án þess að nokkur
draumur hafi ræst. En hann
jafnar sig smám saman og lætur
sig dreyma um framtíðina.
Það er vel við hæfi að Ijúka
þessum hugleiðingum á útfarar-
degi Halldórs Kiljans Laxness
með því að vitna í áhrifamikla
lýsingu hans á vökudraumi
Ölafs Kárasonar Ljósvíkings:
„Nei, hann var ekld dáinn. Ég á
eftir að verða heilbrigður, hugs-
aði hann; ég skal; einhverntíma.
Rísa upp, hugsaði hann. Verða
mikið skáld. Hann reyndi að
gleyma þessari haustnótt í von-
inni um þann dag þegar hann
mundi rísa upp. Einn morgun
mundi hann vakna snemma.
Þennan morgun mundi hann alt
í einu vera heill heilsu. Hann
mundi klæðast einsog alt væri
liðið og gánga áhyggjulaus útí
vorið. Það mundi vera þessi ríka
kyrláta heiðríkja yfir landi og sjó,
síikja á haffletinum, flauels-
mjúkir skuggar undan landi,
einn samfeldur kliður af fugli,
og þröstur í fjallinu. Blómin
mundu vera útsprúngin í tún-
inu. Og einginn mundi vera
kominn á fætur nema hann,
svona ósnortinn var þessi morg-
unn, einginn hafði stigið fæti
sínum í dögg þessa morguns,
einginn, einginn hafði séð þenn-
an morgun nema hann. Yndisleg
víðerni breiddu faðm sinn móti
honum einum. Og hann gekk
brosandi af stað móti fegurð
þessa dags.
Já, einn vormorgun, þá mundi
hann vakna snemma."
Þennan sterka dagdraum um
að verða einn vormorgun mikið
skáld gerði Halldór Kiljan Lax-
ness að glæsilegum veruleika í
eigin lífi. Komandi kynslóðir
munu njóta þeirra afreksverka
skáldsins á meðan íslenska er
lesin og töluð í landinu.
sérhvert hjarta
rjóður og bláeygur sína mildu
snillíngshönd á hið kvalafulla
höfuð Ólafs Kárasonar Ljósvík-
ings og sagði: þú ert ljós heims-
ins.“
Þannig er kraftbirtingarhljóm-
ur hinna mestu skálda.
ELIAS
SNÆLAND
JÖNSSON