Dagur - 14.11.1998, Blaðsíða 5

MENNINGARLÍFIÐ í LANDINU
Tímaleysi Hríseyjar
' HRISEVJIRKÍRKJA

Hrísey hafði verið sögustaður mikilla átaka. í mannlífi, athafnalífí, pólitík og trúarbragðasögu. Þessa sögu er hvergi að
finna heillega á bók.
IngólfurMargeirsson
rithöfundur hejursent
frá sér tímalausa og-
persónulega bók um
mannlífíHrísey nú á
tímum ogfyrrá öld-
um. í eftirfarandi
grein sem Ingólfurhef-
urskrifað sérstaklega
fyrirDAG, lýsirhann
bakgrunni bókarinnar
„Þarsem tíminn hverf-
ur“ og hvemig hin eig-
inlega alþýðusaga
smárra staða um land
allt hefur oft verið van-
metin og sniðgengin í
skráningu íslandssög-
unnar.
Ég kom fyrst til
Hríseyjar fyrir
tveimur áratug-
um. Það var að
vetrarlagi og ég
var blaðamaður
við Þjóðviljann
sáluga og var að
safna efni í
greinar fyrir
Sunnudags-
blaðið sem ég ritstýrði. Snjór var
á jörðu og stillt í veðri en kalt.
Þögnin lá yfir eyjunni, allt að því
heilög og varla mann að sjá á
ferli. Fátt glapti augað í hinu
hvíta svefnmóki. Þetta virtist
ekki staður fyrir blaðamenn í
leit að fréttum og rituðum við-
fangsefnum. Samt var eitthvað
sem heillaði mig; það var engu
líkara en undir þessu lífvana yf-
irborði leyndist ólga, umbrot,
heillandi mannlíf. Síðar um dag-
inn þegar ég stóð á háeyjunni
úrkula vonar um fregnir og frá-
sagnir og horfði yfir hjarnið og
hvíta tinda Eyjafjarðar, rann upp
fyrir mér hvað hafði snortið mig.
Það var tímaleysið: A einhvern
undarlegan hátt stóð tíminn kyrr
og allt sem áður hafði gerst,
gerðist nú og í sífellu; á hverju
andartaki. Skilin milli fortíðar,
nútíðar og framtíðar voru týnd
og tíminn gufaður upp; horfinn
og töfrarnir alls ráðandi en samt
ósýnilegir.
Ósýnilegt fófk en nærri
Þetta var tilfinning sem ungur
blaðamaður gat á engan hátt
skrifað um, svo ég bjargaði mér
með því að taka viðtal \dð sveit-
arstjórann og fjalla um uppsetn-
ingu Leikfélags Akureyrar á
Beðið eftir Godot sem aðalleik-
ararnir Arni Tryggvason og
Bjarni Steingrímsson voru að
æfa í samkomuhúsi Hríseyjar.
Hálfum áratug síðar kom ég
næst til Hríseyjar. Það var að
sumarlagi og eyfirskt sólskin
umfaðmaði eyjuna meðan haf-
golan strauk henni endilangri.
Sama tilfinning greip mig og í
fyrstu heimsókn minni: Tíminn
rann burt. Húsin full af sögnum
um mannlíf fyrri tíma en samt
var allt það fólk enn hér á meðal
vor, ósýnilegt en nærri. Ég
heyrði andardrátt þess í hverju
spori og síðar átti ég eftir að
heyra hlátur þess, hróp, hvísl og
formælingar.
Að segja skilið við tímaim
Fyrir tæpum áratug festum við
kaup á litlu húsi austarlega á
eyjunni. Það hefur verið sumar-
athvarf mitt síðan. A hverju vori
þegar ég kem í eyjunni, læt ég
verða mitt fyrsta verk að taka af
mér úrið. Ég gleymi tímanum.
Ég segi skilið við tímann og losa
mig við þrældóm ldukkunnar.
Ekki líður á löngu uns dagarnir
hverfa, ég hef stundum ekki
hugmynd um hvort dagurinn í
dag sé fimmtudagur, miðviku-
dagur eða jafnvel laugardagur.
Stundum er mér alveg sama.
Svo fjúka vikurnar, jafnvel mán-
uðirnir. Það hefur komið fyrir að
ég er ekki alveg klár á því í
augnablikinu hvort ég sé stadd-
ur í júní eða júlí. Eða kannski
ágúst.
Það er mikið frelsi í því fólgið
að losna við ok tímans. Og líkt
og frelsi fæðir nýtt líf og opnar á
áður læstar dyr, rýfur tímaleysið
fjötur nútímans og lýkur upp
fortíðinni og gerir hana gjald-
genga á ný. Hinir látnu stíga
fram úr dimmu fortíðar og verða
meðal okkar að nýju, fjörðurinn
fyllist grönduðum skútum og og
horfnum farskipum og skilning-
arvitin fyllast af hljóðum, mynd-
um, angan og snertingu.
Að véfengja hið augljósa
Þegar ég tók að kynnast I lrísey-
ingum, vakti það furðu mína hve
mikið þeir kunnu af sögum af
mannlífi í eyjunni. Það var eink-
um eldra fóíkið sem var ótæm-
andi fróðleiksbrunnur; alþýðu-
fólk sem kunni enn hina fornu
frásagnarlist. Það rann einnig
upp fyrir mér að fjölbreytileiki
sagnanna og aldur áréttaði hve
lengi byggð hafði verið í Hrísey -
allt frá landnámsöld. Við fyrstu
sýn var því snúið að brúa hinar
ólíku frásagnir, því sviðið og at-
burðirnir og mannfólkið spann-
aði aldir - tímabil allrar Islands-
sögunnar.
Hrísey hafði verið sögustaður
mikilla átaka. I mannlífi, at-
hafnalífi, pólitík og trúarbragða-
sögu. Þessa sögu er hvergi að
finna heillega á bók. Islandssag-
an hefur oftast verið skrifuð um
þá atburði sem alþjóð þekkir og
kringum þær persónur sem náð
hafa frægð. Þannig er sagan rit-
uð um heim allan. Það er aðeins
á síðustu árum og áratugum
sem sagnfræðingar hafa litið til
almúgans og freistað þess að
segja söguna gegnum skilningar-
vit alþýðunnar.
Hin eiginlega Islandssaga
er alþýðusaga
Sagnfræðingar og aðrir sem um
íslandssöguna fjalla gleyma oft
hinum litlu stöðum. Það er
stundum sagt að þeir hafi lítið
sögulegt gildi. Það gerðist fátt
markvert á staðnum. Almúga-
fólkið kemst heldur ekki á blöð
með svonefndum sögufrægum
persónum. Það hefur heldur
ekki sögulegt gildi. Nema í
ónefndum bakgrunni.
Um allt Island eru minni og
stærri staðir eins og Hrísey -
staðir sem geyma mikla sögu en
njóta lítillar athygli þeirra sem
söguna skoða og rita. Og þótt Is-
lendingar séu duglegir við að
varðveita og skrá byggðasögu, er
líkt og ævintýri mannlífsins vilji
gufa upp í nákvæmri upptaln-
ingu á mönnum, bæjum og stöð-
um; byggðasagan verður að líf-
vana skrá meðan hinir sterku og
stóru innviðir mannlífsins rotna
og hverfa.
Hin mikla en óskráða saga
Allt frá því að ég settist að sem
farfugl í Hrísey - en svo nefna-
eyjarskeggjar fasta sumargesti
sína, hef ég safnað heimildum
um eyjuna og sögu hennar. Ég
hef notið aðstoðar áhugasamra
og glöggra eyjamanna en einnig
þeirra sem búa utan eyjunnar en
tengjast henni með einum eða
öðrum hætti. Þetta grúsk mitt
sem smám saman hefur breyst í
ástríðu, hefur sannað grun-
semdir mínar um hina miklu og
fjölbreyttu en jafnframt óskráðu
sögu Hríseyjar og í raun gert
mig vanmáttugan gagnvart
henni. Slík eru litbrigðin og um-
fangið.
Þannig geymir eyjan dulda
sögu um hagi fornmanna. Og
vekur sífellt nýjar spurningar.
Hver er sannleikurinn á bak við
hina miklu garða sem ganga
þvers og kruss yfir eyjuna?
Hvaðan kom allur sá mannafli
sem hlóð þessi gífurlegu mann-
virki? Hvernig var líf almennings
á miðöldum á jörðunum tveimur
Ystabæ og Syðstabæ? Eins vekja
miðaldirnar nýjar spurningar:
Hve oft rændu erlendir sjóræn-
ingjar eyjuna? Við \itum að þeir
brenndu guðshús, rændu grip-
um og mönnum, svívirtu konur
og drápu menn. Nokkrar Iínur í
annálum liðinna alda opinbera
þessar staðreyndir. En hver var
veruleikinn bak við þessar fá-
tæklegu línur? Fá nokkur orð
lýst þeim ótta þegar heimamenn
sáu erlend seglskip sigla inn
Eyjafjörðinn, óvarðir og vopn-
lausir gegn óþekktum rubbulýð?
Hve mörg Tyrkjarán áttu sér f
stað um land allt? Af hveiju
heitir hóllinn á austanverðri eyj-
unni Norðmannadys? Hverjir
voru felldir og dysjaðir þar?
Síldveiðar og sálfarir
Svona má halda áfram að telja.
Hvar stóð Maríukirkjan sem sjó-
ræningjar brenndu? Af hverjum
voru líkin sem komu upp þegar
grunnurinn af nýja Syðstabæ var
tekin á öðrum áratug þessarar
aldar? Hver var franski skipstjór-
inn sem var jarðaður síðastur
allra í grafreit Syðstabæjar með-
an sonur hans stóð hlæjandi yfir
moldum föður síns? Hvers
vegna eru svo margar sögur af
sjóskrímslum og galdramönnum
tengdar Hrísey? Og hvers vegna
var það að útgerðarmaðurinn og
skipstjórinn Guðmundur Jör-
undsson sem fór sálförum að
eigin sögn að næturlagi og flaug
yfir eyjunni og allt til útlanda og
heim aftur?
Sérhver ný staðreynd, hver ný
frásögn og hver nýr persónuleiki
sem bættist við í heimildirnar,
vakti nýjar spurningar. Hin
mikla útgerðarsaga Hríseyjar
allt frá landnámsöld, ítök hol-
lenskra fiskimanna, norskra síld-
veiðimanna, sænskra og jafnvel
finnskra, saltfisksala og útflutn-
ingur Gránufélagsins, hákarla-
veiðar Jörundar, hrefnuskytterí
og síðast en ekki síst hinar
mildu síldveiðar á þessari öld og
vinnslan í landi: OIl þessi mikla
saga opnar botnlausa heima ólg-
andi mannlífs sem ekki verður
sögð í einu handriti.
Rými fýrir alla sem hafa
Hfað
Hrísey er ekkert einsdæmi um
íslenska seiglu og lífsvilja. Um-
land allt var sagan sú sama. Það
verður þó aldrei sagt um Hrísey
að mannlífið hafi verið einhæft.
Náttúra eyjunnar og mikil tengsl
hennar við útlönd gegnum aldir
samfara blómstrandi útgerð
tryggðu litríkara frásagnir af
heillandi og sjálfstæðum eyjar-
búum.
Þess vegna er ég ánægður að
hafa skrifað þessa bók. Hún er
síðbúið svar við þeirri spurningu
sem læddist að mér þegar ég
stóð sem óupplýstur blaðamaður
að sunnan á háeyjunni að vetr-
arlagi á öndverðum áttunda ára-
tugnum í minni fyrstu heimsókn
til Hríseyjar og horfði blindum
augum yfir hjarnið: Skyldi leyn-
ast frásagnir af mannlífi undir
hvftu og þöglu yfirborði þessa
eyðilega staðar?