Dagur - 03.02.2001, Blaðsíða 10

34-LAUGARDAGUR 3. FF.BRÚAR 2001
ÞJÓÐMÁL
Skammta fólki mannréttmdi
„Ljóst er aö ríkisstjórnin braut ekki bara gegn alþjóðasáttmálum, jafnréttislögum, lögum um málefni fatlaðra og
stjórnarskránni 1998, þegar lögfest var að tengja lífeyri við tekjur maka, heldur var líka vegið harkalega að hjóna-
bandinu, “ segir greinarhöfundur.
JÓHANNA
SIGURÐAR
DOTTIR
ALÞINGISMAÐUR
- Jr SKRIFAR
Árið 1995 var bundið í stjómar-
skránna með afar skýrum hætti
ákvæði um jafnræði og mannrétt-
indi, senr stuðla átti að því að fólk
gæti lifað með fullri reisn, og það
gæti átt fyrir nauðþurftum þrátt
fyrir sjúkdóma, fötlun eða erfiðar
aðstæður. Þctta stjórnarskrárá-
kvæði átti að koma í veg lvrir að
stjórnvöld geti ráðskast með fólk
og skammtað þeim mannréttindi
að eigin geðþótta.
Mannréttindaákvæðin 1995
vendipunktur
Jafnrétti og mannréttindi, fékk með
þessu stjórnarskrárákvæði nýtt inn-
tak og voru sérstaklega viðurkennd
sem undirstöðuþættir íslensk lýð-
ræðisþjóðfélags, sem tn'ggja átti að
fylgdu öllum frá vöggu til grafar, en
ákvæðið á sér einnig rót í alþjóðleg-
um mannréttindasamningum sem
ísland hefur undirgengist. Þessu til
stuðnings má nefna að Sigurður
Líndal lagaprófessor hefur sagt að
ekki sé einsýnt að Hæstiréttur
hefði fellt sama dóm ef ákvæði al-
mannatryggingalaga í öryrkja-
dómnum hefði komið til kasta
dómsstóla fyrir brevtingu stjórnar-
skrárinnar árið 1995.
Sjálfstæður framfærsluréttur
Oryrkjum var með dómsniður-
stöðu Hæstaréttar í öryrkjamálinu
tryggður sjálfstæður persónubund-
inn stjónrarskrárvarinn réttur
vegna framfærslu, sem tryggir
hvetjum einstaklingi ákveðin lág-
marksréttindi sem miðuð er við
hann sem einstakling. Gera verður
skýran greinarmun á þessum per-
sónubundna stjórnarskrárvarða
rétti til Iágmarksframfærslu og
öðrum tekjutengingum sem eiga
fullan rétt á sér og blanda honum
ekki saman við tekjutengingar al-
mennt eins og í skatta- og bóta-
kerfinu. ,,
Sigur jafnréttisbaxáttunnax
Ollum ætti nú að vera ljóst - líka
ríkisstjórninni að það gengur gegn
jafnræðis- og mannréttindaákvæð-
um stjórnarskrárinnar að gera ör-
yrkja háðan maka sínum fjárhags-
lega, en dómsniðurstaða Háesta-
réttar í öryrkjamálin hvíldi mjög á
þessum ákvæðum stjórnarskrár-
innar. jafnframt vísaði Hæstiréttur
í sínurn dómsforsendum sérstak-
lega til laga unt jafnrétti kynjanna,
sem rökstuðning fyrir þeirri aðal-
regíu íslensks réttar að réttur ein-
staklinga til greiðslna úr opinber-
um sjóðum skuli vera án tillit til
tekna maka. Dómurinn er því ekki
síst sigur mannréttinda og jafn-
réttis kynjanna, en nú liggur lý'rir
að 660 konur fengu viðurkenndan
rétt sinn og 16 karlar.
Vegið að hjónabandinu
Ljóst er að ríkisstjórnin braut ekki
bara gegn alþjóðasáttmálum, jafn-
réttislögum, lögum um málefni
fatlaðra og stjórnarskránni 1998,
þegar lögfest var að tengja lífeyri
við tekjur maka, heldur var líka
vegið harkalega að hjónabandinu.
Hinn vaski formaður Oryrkja-
bandalagsins Garðar Sverrisson
hefur einmitt sagt opinherlega að
„Gera verður skýran
greinarmim á per-
sónubimdnum stjóm-
arskrárvörðum rétti
til lágmarksfram-
færslu og öðrum
tekjutengingum sem
eiga fullan rétt á
sér.“
margir öryrkjar geti nú loks gift
sig. Ríkisstjórnin braut einmitt
gegn ályktun Alþingis frá 1997 um
mótun opinberrar fjölskyldustefnu
sem kveður á um að virða grund-
vallarrétt fatlaðra til fjölskyldu-
stofnunar, heimilis og virkar þátt-
töku í samfélaginu.
Fjáxhagslegt sjálfstæði
öxyxkjans
Þeim sem hera lyrir sig gagn-
kvæma framfærsluskyldu hjóna, til
að réttlæta tengingu lífeyris við
tekjur maka verður að vera ljóst að
nauðsynlegt er að gera öryrkjanum
kleift að uppfylla þessar fram-
færsluskyldur sjállur ef hann
gengur í hjónaband. Lögin frá
1998 sem dæmdu að ríkisstjórnin
hefði brotið stjórnarskránna og þar
með mannréttindi á öryrkjum,
skertu einmitt syo lágmarksfram-
færslumöguleika örvrkja að hon-
um var ómögulegt að uppfylla skil-
yrði hjúskaparlaga. Þannig gat ör-
yrki fyrir giftingu haft sér til fram-
færslu lífeyri sem nam 73 þúsund
krónum en ef hann gelik í hjón-
band þá gat eigin framfærslueyri
hans hrapað niður í 18 þúsund
krónur. Þannig missti öryrkinn
íjárhagslegt sjálfstæði sitt við það
eitt að ganga í hjónaband. Ef tekj-.
ur maka hefði ekki skert lífeyri
hans héldi hann hins vegar sjálfur
51 þúsund krónum þó hann gengi
í hjónband. Þennan lífeyri hefur
ríkisstjórnin nú skert í 43 þúsund
krónur.
Geðþóttaákvöxðun xéði
Lögfræðinganefnd forsætisráð-
herra, sem sjálfir lepja varla dauð-
ann úr skel, töklu að 51 þúsund
krónur væru greinilega ívið of mik-
ill lífevri fyrir önTkjann. Þannig
bjó lögfræðinganefndin að eigin
geðþótta til (ramfærslumark sem
hún taldi duga öryrkjanum og
Iækkaði tekjutrygginguna um 7-8
þúsund krónur. Hvergi er að finna
eins lágt framfærsluviðmið, en
bæði atvinnulevsisbætur og og
fjárhagsaðstoð sveitarfélaga er
mun hærri og er þó vitað að fötlun
hefur veruleg útgjöld í för með sér.
Athyglisvert er að Sigurður Líndal
prófessor hefur túlkað mannrétt-
indaákvæðin í stjórnarskránni með
þeim hætti að þau tryggðu einhver
tiltekin lágmarkskjör, sem yrðu þá
væntanlega miðuð \dð það sem
tíðkast í hlutaðeigandi samfélagi,
eins og hann orðaði það. Langt er
frá að lögfræðinganefnd forsætis-
ráðherra hafi lagt slík sjónarmið til
grundvallar, enda liggur beinast
við að ætla að geðþóttaákvörðun
þeirra hafi þar ráðið ferðinni.
Engin stjórnarliði gat fært rök
fyrir þessari geðþóttarákvörðun.
Ætla má að tveir stjórnarliðar hafi
komist nálægt hvað vakti f\'rir rík-
isstjórninni þegar þeir sögðu í
ræðustól á Alþingi að með því að
greiða fulla tekjutrvggingu óháða
tekjum maka væri verið að viður-
kenna að tcnging við tekjur niaka
væri ólögleg, - sjálfsagt til að gera
öðrum eins og öldruðum erfiðara
að sækja rétt sinn.
Skammii á alþjóöavettvangi
I lokin er rétt að halda til haga að
ríkisstjórnin hefur fengið skammir
á alþjóðavettvangi vegna bágra
kjara öryrkja. Þannig kom fram í
skýrslu nefndar frá maí 1999, sem
eftirlit hefur með framkvæmd sátt-
mála Sameinuðu þjóðanna, að
mælst er til þess að íslenska ríkið
rannsaki gaumgæfilega bága fjár-
hagsstöðu tiltekinna hópa fólks,
þar á meðal öiyrkja með það fyrir
augum að rétta hag þeirra.
Þróun stj órnskipimar á íslandi og Noröurlöndum
4gúst þór
ARNASON
SEM VINNUR AÐ SAMAN-
BURÐARRANNSÓKNUM A
STJÓRNARSKRÁM NORÐ-
URLANDA OG ÞÝSKA-
LANDS
SKRIFAR
Undanfarið hefur að gefnu tilefni
verið mikið rætt um stjórnskipun-
armál lýðveldisins. I umræðunni
hefur berlega komið fram að
veigamiklir þættir stjórnarskrár-
innar eru óljósari en við verður
unað. Þessi óskýrleiki er þó að
nokkru leyti eðlilegur þar sem um
grundvallarreglur er að ræða
ramma réttarkerfisins. Hins veg-
ar stafar hann einnig af framtaks-
leysi stjórnarskrárgjafans sem
enn hefur ekki komið því í verk
að efna fyrirheit alþingis um
samningu alíslenskrar stjórnar-
skrár auk þess sem nauðsynlegar
rannsóknir á grundvallarhugtök-
um stjórnskipunarinnar skortir.
ísland á það sameiginlegt mcð
hinum Norðurlöndunum að vel-
ferðarstig samfélagsins hefur
aukist nokkuð jafnt og þétt allt
frá Iokum seinni heimsstyrjaldar-
innar og er í dag með því hæsta
sem þekkist. Viðurkennt er að
mannréttindi eru sjaldnar brotin
á fólki í þessum löndum en víðast
hvar annars staðar. Hvoru
tveggja hefur eflaust átt sinn þátt
í ákveðinni íhaldssemi í stjórnar-
skrármálum og viljaleysi til að
hrófla við grónum grundvelli
stjórnskipunar. Þó hefur verið
nokliur hreyfing á þessum mál-
um undanfarin ár og hafa Islend-
ingar og Finnar verið þar í farar-
broddi. íslendingar með endur-
skoðun mannréttindaákvæða
stjórnarskrárinnar árið 1995.
Finnar með því að setja sér nýja
stjórnarskrá sem gekk í gildi í
byrjun ársins 2000. Þeir höfðu
þá nokkrum árum áður verið
búnir að samþykkja mannrétt-
indakafla sem varð hluti nýju
stjórnarskrárinnar. I Danmörku
hefur verið lífleg umræða um-
stjórnarskrána (Grundloven)
undanfarin ár þrátt fyrir að nær
vonlaust sé að ná fram breyting-
um á texta hennar. Kveikja um-
ræðunnar voru deilur um aðild
Dana að Maastrichtsamkomu-
lagi ESB og nokkrir óvenjulegir
hæstaréttardómar. Þrátt fyrir
ólíka stöðu þessara mála í lönd-
unum fjórum eiga þau það sam-
eiginlegt að stjórnarskrár þeirra
njóta mikillar virðingar þótt ekki
séu allir á eitt sáttir um ágæti
einstakra ákvæða eða túlkunar
þeirra. Þessu er öðruvísi farið í
Svíþjóð því þrátt fyrir gagngera
endurskoðun á stjórnarskránni
fyrir aldarfjórðungi hefur hún
ekki náð að skipa þann sess sem
„Þau atriði sem mest
hafa verið til umræðu
á Norðurlöndunum
utau íslands eru end-
urskoðuuarvald
æðstu dómstóla,
vemd mauuréttiuda
og breytingar á jafn-
vægi milli stofnaua
hins þrískipta ríkis-
valds.“
stjómarskrár hinna Norðurland-
anna hafa hver í sínu landi.
Norðmenn, sem eiga næst elstu
virku stjórnarskrá veraldar, hafa
farið sér hægar og valið aðrar
leiðir en Islendingar og Finnar.
Sama ár og alþingi samþykkti
þingsályktun urn endurskoðun
mannréttindaákvæða stjórnar-
skrár lýðveldsins samþykkti
norska stórþingið nýtt stjórnar-
skrárákvæði (110 c) en sam-
kvæmt því er yfirvöldum gert að
virða og tryggja mannréttindi.
Frekari ákvæði þar að lútandi
skal svo setja með almennum
lögum.
Þau atriði sem mest hafa verið
til umræðu á Norðurlöndunum
utan Islands eru endurskoðunar-
vald æðstu dómstóla, vernd
mannréttinda og breytingar á
jafnvægi milli stofnana hins þrí-
skipta ríkisvalds. Fræðimenn
hafa, í þessu samhengi, einkum
beint sjónum að stöðu löggjafar-
þinga í stjórnskipan ríkja og þá
sérstaklega í tengslum við sam-
runaferlið í Evrópu. Eg vil vekja
athygli á því, að í þeim tilgangi að
kynna afrakstur þessarar um-
ræðu fyrir íslendingum heldur
Félag stjórnmálafræðinga og
LögfræðiAkademían ráðstefnu,
laugardaginn 3. febrúar, undir yf-
irskriftinni „Hvert stefnir valdið?
- Staða þjóðþinga og frarn-
kvæmdavalds á Norðurlöndum",
þar sem valinkunnir sérfræðingar
frá Danmörku, Islandi, Norcgi,
Svíþjóð munu fjalla ítarlega um
málið.
Tilgangur ráðstefnunnar er
meðal annars sá að ýta undir
hnitmiðaða umræðu um stöðu
og framtíð grundvallarstofnana
lýðveldisins um leið og lagt verð-
ur mat á þróun stjórnskipunar
hér á landi í samanburði við það
sem gerst hefur á hinum Norður-
Iöndunum. Leitað verður svara
við spurningunni um það hvort
orðið hafi afgerandi breyting að
undanförnu á jafnvægi valda-
stofnana ríkisins og ef svo er þá
hvert valdið stefni? Færist það
frá löggjafarþingunum til fram-
kvæmdavaldsins? Stefnir það frá
innlendum stjórnvöldum til yfir-
þjóðlegra stofnanna? Eða hvoru
tveggja. Fleiri spurningum verð-
ur velt upp eins og þeirri hvert er
raunverulegt vald löggjafarþinga
Norðurlanda? Hvað einkennir
lýðræðislega stjórnskipan vel-
ferðarríkisins? Ríkir frekar
llokksræði en þingræði á Norð-
urlöndum?
Hvaða áhrif hefur þátttakan í
EES og ESB haft á þessa þætti?
Ollu áhugafólld um stjórnskip-
un, stjórnarhætti og stjórnarskrár
ætti að vera fengur að faglegri
umræðu um þessi mál og vona
aðstandendur ráðstefnunnar að
hún megi verða upphaf lrekari
umfjöllunnar um grundvöll og
takmörk ríkisvaldsins.