Dagblaðið Vísir - DV - 09.04.1983, Blaðsíða 10

10
DV. LAUGARDAGUR 9. APRlL 1983.
„Uppi var hver íslenshur fáni, en
niður dregin hver dansU dula99
saga íslensha þjóðfánans er litríh og stórbrotin. Hún var burðarásinn
í frelsisbaráttu þjóðarinnar, aflgjafi hennar og aflvahi
— Þjóöfáninn á sér jafnan merkilega sögu, sem hvert barn í landinu
veit glögg deili á. Slikur fáni vekur œskunni heilbrigdan þjódarmetnad.
Hún ann honum og kappkostar ad láta aldrei á hann falla neinn van-
virdublett. —
Þannig kemst Jón Emil Gudjónsson ad ordi um eðli og gildi þjóðfána
hvers rikis í riti sínu „Hvítbláinn” er hann gaf út á öndverðri þessari
öld. Víst er að hinir gmsu þjóðfánar eiga, hver um sig, sína sögu. Sagan
er tengd baráttu einstaklinga, þjóða og þjóðabrota þar sem fólkið hefur
fglkt sér undir ákveðið tákn: þjóðfrelsismerki sem skírskotar til
menningar þess, arfleifðar og landshátta. Saga fánans er því skgr í hug-
um þjóða, tengd pllum þeim mannlegu tilfinningum er við þekkjum.Saga
íslenska þjóðfáfíans er ekki tengd blóðugum átökum eða stgrjöldum en
hún er engu að síður tengd mikilli baráttu, frelsisbaráttunni, þar sem
þjóðin barðist fgrir viðurkenningu eigin sjálfstæðis. 1 eftirfarandi grein
verður gluggað í merkilega sögu þjóðfánans, allt frá því fgrsta afbrigði
hans var dregið að húni tilþess er núverandi fáni okkar leit dagsins Ijós.
Árið 1593 lét Danakonungur gera inn-
sigli fyrir Island. Var þaö hausaður
þorskur með kórónu yfir og ártalinu
1593 til hliðar en í boga umhverfis var
letraö á latínu; innsigli eyjarinnar Is-
lands.
Þetta mun vera fyrsti vísir aö þjóö-
fána Islendinga, sem vitað er um, en
þess verður jafnframt að geta að
margar ættir í landinu og voldugir
einstaklingar höfðu áður komið sér
upp eigin skjaldarmerki ellegar inn-
sigli.
Þorskurinn var allt til ársins 1903
merki landsins og virtist enginn hafa
neitt við það að athuga. Þó mun Sig-
urður málari Guðmundsson hafa fyrst-
ur vakið máls á því — árið 1870 — að
þjóðin ætti frekar að hafa íslenska
fálkann í merki sínu en hinn krýnda
þorsk. Er talið að Sigurði hafi þótt
litilsviröing aö hausuöum þorski sem
einkenni þjóöarinnar og viljað fremur
að meiri reisn væri yfir merkinu svo
sem meö fálkanum. Þessi hugmynd
Sigurðar kom á réttum tíma þar sem
þjóðemiskennd íslensku þjóðarinnar
var að vakna af löngum svefni á
þessum árum. Landsmenn tóku fálka-
merkinu opnum örmum og til marks
um það tóku íslenskir stúdentar fálk-
ann upp í merki sitt aðeins þremur
árum eftir að Sigurður kom fyrst fram
meö þessa hugmynd.
„Heimskur sem þorskur,
illgjarn sem fálki"
Á Þingvallafundi árið 1874 var um
það rætt hvort innleiða bæri íslenska
fálkann í þjóðfána landsins. Menn voru
flestir á einu máli um að slíkt ætti að
gera. Þó var því ekki að heilsa að eng-
inn væri á móti þessari hugmynd.
Nokkrir voru andsnúnir því að hafa
„dýrapár” í fánanum, töldu að fáni
þjóðar ætti fyrst og fremst að vera ein-
faldur og stílhreinn: „Fánar eru því
fallegri sem þeir eru einfaldari,”
bentu þessir menn á. Einn þeirra skrif-
aði harðorða grein í Fjallkonuna um
þetta leyti og báru skrif hans undir-
skriftina Þorsteinn þorskabítur. Hann
lagði þar til að fáninn yrði hafður að
mestu blár eða rauður (án alls dýra-
párs, vel aö merkja) og mætti hafa í
horni hans hina heiðnu fimmgeisla,
stjömu eða hamar Þórs í hvítum lit ef
þurfa þætti. I greininni segir þessi
maður meðal annars:
„Það er venja að á kyrkjum eru heil-
ög tákn og krossar eða merki kristin-
dóms og trúar. Á dómkyrkjunni í
Reykjavík er ekkert slíkt merki að
utan, en í staö krossa eða heilagra
tákna er hengdr á hana flatti þorskinn.
I seinni tíð hefir verið settr fálki á aðra
hlið turnsins, og fara þessar myndir
vel saman þar sem þorskrinn er talinn
mjög heimsk skepna, og heimskir
menn þess vegna kallaðir „allra mestu
þorskar” enn fálkinn er einn grimm-
asti ránfugl íslenskr, og „fálki” er sá
maðr kallaör í daglegu tali er bæði
þykir heimskr og illgjarn. Tákn þessi
geta varla veriö kristileg eða jarðtegn
» kristninnarhérálandi,efsvoværi,álít
ég að hræðilegri niöstöng verði eigi
reist kristnidóminum enn tuminn er á
Reykjavíkurkyrkju.”
Þessi háðslega ádeila á þorsktáknið
og jafnframt fálkahugmyndina virðist
eklri hafa haft víðtæk áhrif á lands-
menn þótt næsta víst sé að einhverjum
hafi þótt hún opna augu sín. Hitt er víst
að grein þessi verðskuldar að eftir
henni sé tekiö. Höfundur nefnir þama
fyrstur manna að Islendingar ættu að
hafa fána sinn sem einfaldastan og
segir hann verða fallegri eftir því sem
Kappróðrarbáturinn sem Einar verslunarmaður Pótursson reri út á Reykja-
vikurhöfn með hvitbláin að húni i skut er nú korninn i vörslu Þjóðminja-
safnsins eftir rétta sjötiu ára geymslu á öðrum stað. Á innfelldu myndinni
sést Einar Pétursson á sama báti árið sem atburðirnir gerðust i höfninni,
1913, en þeir blésu nýju iifii fánabaréttu Íslendinga sem kunnugt er.
hann sé stílhreinni og bendir jafnframt
á þá þrjá einkennisliti íslensku þjóðar-
innar, bláan, rauðan og hvítan, sem
eins og alkunna er uröu aö endingu
þeir litir sem notaðir voru í íslenska
þjóöfánann. Eftir á að hyggja hljóta
menn svo að vera samþykkir skoðun
þessa manns að fánar séu því eftirtekt-
arverðari sem þeir eru einfaldari, en
þar hugsar hann sennilega til þess að á
fána horfa menn jafnan úrfjarska það-
an sem smærri drættir, svo sem útlín-
urdýra.sjástekki.
Þáttur þjóðskáldsins
af fánamálinu
Einar Benediktsson, skáld og stór-
hugsjónamaöur, er líklega sá Islend-
ingur sem mestan þátt átti í því að
þjóðin knúði á um að fá sinn eigin fána.
Hann var enda meöal þeirra manna
sem stóðu fremstir í frelsisbaráttunni.
Hann var virtur af landsmönnum og
átti því auðveldara en margir aðrir
meö að ná til fólks. Þrettánda mars
árið 1897 birti skáldið í blaði sínu Dag-
skrá grein sem hann hafði skrifað og
ber hún yfirskriftina „Islenski Fán-
inn”. Hann brýnir þar fyrir löndum
sínum þá skoðun að fáni þjóðarinnar
eigi að vera einfaldur aö gerð. Hann
telur og fráleitt að fáni nokkurrar
þjóðar eigi að bera „dýrsmynd” og
segir um þaö: „Enginn siðuð þjóð hef-
ur dýrsmynd í verslunarfána sínum”,
og telur slíkt vera fyrir neðan virðingu
hvers ríkis. Þá segir hann þjóðarliti Is-
lendinga eiga að vera bláan og hvítan,
hinn fyrmefndi tákni himininn og sá
síðamefndi snjóinn. Loks nefnir hann
að mörgum þyki danski fáninn með
fegurstu fánum og segir í því sam-
bandi: „Islendingar gætu einmitt tekið
upp fána sem er jafn einfaldur, frum-
legur og hentugur og sá danski. Það er
hvítur kross á bláum feldi.” Þessi
grein Einars er af mörgum talin
marka upphaf fánamálsins, hinnar
raunverulegu baráttu fyrir eigin þjóö-
fána.
Sú gerð fána, sem Einar bendir á í
þessari grein sinni, öðlaðist síðar
nafnið „hvítbláinn”, en það nafn er
komið frá dr. Helga Pjeturs. Svo skýr
og einföld hugmynd aö gerð þjóöfán-
ans vakti strax sterka þjóöemiskennd
meðal Islendinga. Þama var komið
fram séríslenskt tákn fyrir frelsisbar-
áttu þjóöarinnar, tákn sem allir gátu
sætt sig við ef til vill af þeirri ástæðu að
hvítbláinn var engu síðri að reisn, fág-
un og fegurð en samsvarandi þjóðfán-
ar annarra Evrópuríkja. Við vomm
komin jafnfætis öðrum siðuðum þjóð-
um, alténd að þessu leyti!
„íslenski fáninn"
gerður að þjóðsöng!
Einar orti sem kunnugt er dýrt kveð-
ið ljóð til hvítbláins síns, sennilega
gagngert til að þessi fánahugmynd
hans öölaðist sem fyrst vinsældir og
virðingu; með ljóðinu (og ekki síöur
laginu er hann lét semja við það) ynni
fánageröin sig inn í hug og hjörtu sam-
landa hans! Og það tókst honum svo
sannarlega. Um þetta kvæði Einars
segir Jón Emil Guðjónsson í áður-
nefndri bóksinni, „hvítbláinn”:
„Fánasöngur Einars er ljóðperla.
Hátturinn er léttur og leikandi svo að
kvæðið er prýöisvel sönghæft. Hugsun-
in er djúpúðug en svo skýr og einföld. I
kvæðinu felst eggjandi máttur”. Hrifn-
ing Jóns á kvæðinu er reyndar það
mikil aö hann telur það vel hæfa við
þjóðsöng Islendinga enda „mætti það
verða íslensku þjóðinni sígilt
hvatningarljóð”.
Sigfús Einarsson gerði lag við kvæö-
ið og má meö sanni segja að hvítbláinn
hafi með því verið endanlega sunginn
inn í sál hvers Islendings. Fyrsta er-
indi þessa merka kvæðis ervissulega
máttugt og eggjandi, eins og Jón bend-
irá:
Rís þú, unga Islands merki,
upp með þúsund radda brag.
Tengdu í oss að einu verki
anda kraft og hjartalag.
Rís þú, Islands stóri sterki,
stofn með nýjan f rægðardag.
Þessi orð hafa án vafa verið lands-
mönnum mikil hvatning og þétt hópinn
að baki fánans og jafnframt frelsisbar-
áttunnar.
Hróðugir með
frelsisglampa
í augum
Hvítbláinn kom fyrst fyrir al-
menningssjónir á þjóðhátíö Reykvík-
inga annan ágúst 1897, sama ár og um-
rædd grein birtist í Dagskrá Einars og
það eitt segir nokkuð um það snögga
fylgi er hvítbláinn hlaut meðal lands-
manna. Þaö var Þorbjörg Sveinsdótt-
ir, föðursystir Einars, sem hafði látið
útbúa fánann. Hann blakti við hún í
miðbæ höfuðborgarinnar þennan dag.
Og vegfarendur gengu hróðugir með
frelsisglampa í augum meðfram þessu
nýja og „eggjandi” tákni sínu.
Þrátt fyrir að fánamálinu væri svo
veglega fylgt úr hlaði sem ofangreind
frásögn ber með sér og aDan þann stuðn-
ing sem hvítbláinn hlaut strax í upp-
hafi, þá gerðist lítið í málinu næstu
misseri. Má segja aö þaö hafi legið í
láginni allt fram til ársins 1904 enda
féll þaö nokkuö í skuggann af sjálfri
fullveldisbaráttunni sem æ meira lit-
aði þjóðlíf Islendinga eftir að komið
var fram á tuttugustu öldina.
Sem kunnugt er fengu Islendingar
heimastjórn árið 1904 og Norðmenn
fengu fullt sjálfstæöi ári síðar. Þessir
atburðir áttu mikinn þátt í að glæöa
frelsisþrá Islendinga og auka trú
þeirra á frelsi landsins. Eftir að
heimastjómaráfanganum var náð
kom fánamálið á ný upp á yf irborðið.
Árið 1905 birtist í blaöinu Ingólfi
skelegg grein um ágæti hvítbláins sem
þjóöfána landsins. Þar var fólk hvatt
til þess að draga þetta nýja tákn sitt að
húni og sýna með því styrk þjóðarinn-
ar og þor í frelsisbaráttunni. Sameina
bæri þjóðina undir þessu flaggi í bar-
áttunni fyrir fullveldi. Hvítbláinn —
sameiningartákn Islendinga, var
grunntónninn í greininni.
Þessi skrif urðu meðal annars til
þess að æ meira tók að bera á hvítbláni
yfir húsum Islendinga. Það varð aö
eins konar tísku meöal landsmanna að
flagga þessu ögrandi tákni gegn Dön-
um. Enginn þótti maöur með mönnum
nema hann ætti bláa dulu með hvítum
krossi að bregða aö húni við tækifæri.
En þrátt fyrir að hvítbláinn hefði
notið mjög mikillar, og næsta almennr-
ar hylli á þessum frelsistímum, voru
til menn sem töldu agnúa vera á fánan-
um og vildu breyta honum. I því sam-
bandi má geta fundar sem stúdentafé-
lagiö efndi til árið 1906 þar sem skipuö
var nefnd til að gera tillögur að fána.
Nefndin var skipuð fimm mönnum og
klofnaði hún í afstööu sinni. Fjórir
nefndarmenn samþykktu að fylgja
tillögu Einars Benediktssonar. Minni-
hluti nefndarinnar, Matthías Þórðar-
son, vildi hins vegar að fáninn yrði blár
meö rauöum krossi og hvítum röndum
umhverfis krossinn, það er að segja þá
gerð fána sem lögum samkvæmt er
þjóðfáni Islands í dag. Matthías lagði
þann skilning í þetta litaval sitt aö
þrílitur fáni táknaði allt í senn, fjalla-
blámann, eldinn og isinn. Að mati
Matthíasar var annaö óhugsandi en aö
hafa eldinn sem eitt af einkennum fán-
ans, sá skilningur rauöa litarins sem
eldur væri, væri eitt helsta sérkenni
landsins og einkenndi þaö ööru fremur
frá öðrum þjóðum.
Árið 1908 féll fánamáliö enn á ný í
skuggann, í þetta sinn af kosningum
um uppkastiö aö áliti nefndar um sam-
band Dana og Islendinga en sem kunn-
ugt er var þar á ferðinni mikiö hita-
mál. Fánamálinu varlítiðhreyftnæstu
árin, en hvítbláni var þó áfram flaggaö
við viðeigandi tækifæri. Örlítil hreyf-
ing komst þó á hvítbláin árið 1911 þeg-
ar kvintettinn, Benedikt Sveinsson,
Bjarni frá Vogi, Jón Þorkelsson, Skúli
Thoroddsen og Jón Jónsson fluttu á
þingi frumvarp til laga um íslenskan
fána. Þar var lagt til aöhvítbláinnyrði
löggiltur og afnema bæri í lögum
heimild fyrir íslensk skip að nota
annan. Þetta frumvarp var þó ekki
samþykkt og bar síðan lítiö á fánamál-
inu enn um sinn.
Atvikið í
Reykjavíkurhöfn
Þá liður að atviki því sem einna
mestan svip setti á baráttu Islendinga
fyrir eigin þjóöfána. Þaö gerðist í
Reykjavíkurhöfn að morgni tólfta júní
1913. Lítill kappróðrarbátur, með ein-
um manni innanborðs, sigldi í logn-
stillu út á sæinn. Það eftirtektarverða
viö þetta litla fley var að það bar í
stafni litla fánastöng með hvítbláni við
hún. Danskt varðskip, Islands Falk, lá
við akkeri í höfninni þennan dag og sá
skipherra þess ástæðu til að gera fán-
ann upptækan samkvæmt þeim lögum
að íslensk „skip” mættu ekki sigla
undir öðrum fána en danska
þjóðfánanum. Þessi atburður dró dilk
á eftir sér. Hann olli ekki hið einasta
reiði meðal borgarbúa, heldur hristi
duglega upp í hugum landsmanna um
fánamáliö. Lítum nánar á þetta merki-
lega atvik og lesum frásögnina frá
fyrstu hendi; þess manns er reri kapp-
róðrarbátnum um höfnina. Það var
ungur verslunarmaður, Einar Péturs-
son að nafni, og segist honum svo frá:
„Kl. á tíunda tímanum í morgun var
ég á skemmtiróðri á einmennings
kappróðrarbát hér í höfninni, í aftur-
stafni hafði ég lítinn fána, hvítan með
kross í bláum feldi. Vissi ég eigi fyrr
en kallað var til mín á dönsku skipun frá
róörarbát sem kom á eftir og mér sagt
að stanza. Gerði ég það. Var þetta bát-
ur frá Islands Falk. Yfirmaöur sem á
bátnum var, bað mig aö koma með sér
að Islands Falk. Gerði ég þaö. Var mér
þar boðið aö ganga upp á skipið. Var ég
svo leiddur niður í káetu til skipstjóra.
Segir hann mér þar, að hann skyldu
sinnar vegna verði að skora á mig aö
afhenda sér fánann á bátnum, sem svo
muni afhendur bæjarfógeta. Var því
næst dáta boðið að taka f ánann af bátn-
um og gerði hann það. Reri ég síðan í
land.”