Dagblaðið Vísir - DV - 29.07.1983, Qupperneq 9

DV. FÖSTUDAGUR 29. JULI1983.
9

f slenskir litllegumenn
tíl forna:
„Óælir og
ó^rjandr’
Samkvæmt lögum þjóðveldisins
foma, sem skráö eru i Grágás, var
skóggangur þyngsta refsing sem til
.var. Menn sem fyrir slíku uröu voru
kallaðir skógarmenn og var skógar-
maður „óæll, óferjandi og óráðandi
öll bjargráð”. Skóggangur var ævi-
langur og hvergi er það nefnt í lögum
að skógarmaður hafi fengiö aftur
frelsi sitt eftir ákveðið árabil.
Orðið skógarmaður bendir til þess
að gert hafi verið ráð fyrir að sekir
menn leituðu hælis í skógum. En
sennilega er oröið að uppruna frá
Noregi þar sem hægara var um vik
en hér að fela sig í víðáttumiklum
eyöiskógum.
I Islendingasögum eru margar og
miklar frásagnir um seka menneða
skógarmenn sem leituðu ýmissa
bragöa til að forða lífi sínu. Sumir
leituðu athvarfs hjá einhverjum vin-
veittum höfðingja sem hélt þá á laun.
Aðrir komust af landi brott og enn
aðrir leituðu til óbyggðra staða og
lifðu á ránum. Það eru aðeins hinir
siöastnefndu sem hér skipta máli.
Orðið útilegumaður kemur fyrir á
nokkrum stöðum í fomritum og er
haft um ránsmenn og illvirkja sem
rændu í byggðum. Virðast sumir
þeirra hafa legiö á fjöllum uppi en
aðrir verið óaldarmenn í byggöinni.
Þegar hart var í ári gátu sh'kir ráns-
menn orðiö landplága.
Eftir að þjóðveldiö foma leið undir
lok var hætt að dæma menn í skóg-
gang því að ríkisvaldið tók þá sjálft
að fullnægja sínum eigin dómum. En
eigi að síöur reyndu margir saka-
menn að foröast refsingu laganna.
Það var eins og áður einkum með
þrennum hætti. Sumir komust til út-
landa. Aðrir leituðu á náðir vina
sinna er héldu þá á laun og loks vora
þeir sem héldu til óbyggðra staða og
leyndust í hellum eða hreysum, er
þeir byggðu, og hfðu flestir að ein-
hverju leyti á þjófnaði. Aðsjálfsögðu
studdust þeir einnig við þau gæði
sem landið haföi upp á að bjóða, svo
sem silungsveiðar og fuglatekju. I
einstaka tilviki er jafnvel vitað til
þess að þessir menn hafi rekiö litils
háttar búskap við hreysi sín.
Það eru þessir síðasttöldu menn
sem orkuðu svo á ímyndunarafl
þjóöarinnar aö hún skapaöi hina
íburðarmiklu útilegumannatrú.
Fólkið í sveitunum, sem bjó við
þröngan kost, hugsaði sér að milh
jökla og háfjalla væm gróðursæhr
dahr þar sem útilegumenn byggju
við allsnægtir og nytu þeirra gæða
sem byggðafólkið sá aðeins í draumi.
En ef athuguð em þau gögn sem til
em um „raunverulega útilegu-
menn” verður útkoman önnur því
vægt mun vera til orða tekið þegar
sagt er að skógarmenn hafi hfaö við
eymd og volæði.
Þykkur mosinn á hlöðnum kofaveggjunum seglr til um háan aldur rústanna.
Það em ahs átta rústir steinkofa i
sjálfri hraunkvosinni auk þeirra
tveggja sem eru uppi á hraunbrúninni
og áður er getið. Kofamir eru mjög
misstórir. Ahar verða tóttirnar að telj-
ast heldur litlar ef um mannabústaði
er að ræða sem flest rök hníga aö.
Stærsta tóttin er innst í kvosinni og
hefur verið byggð í hraunviki og að
norðanverðu hefur hraunbrúnin verið
notuð fyrir vegg. Þessi tótt er lang-
mest úr lagi gengin af öllum tóttunum
svo að erfitt er að ákveða lögun hennar
og stærð. Þó viröist hún hafa verið um
fjórir metrar á lengd að innanmáh og
hálfur annar metri á breidd þar sem
hún er breiðust. I henni hefur verið
milhgerði sem skipti henni í tvö her-
bergi. Þykir þessi tótt líklegust til að
hafa verið hinn eiginlegi mannabú-
staðurbúðanna.
Þrjár nokkuð jafnstórar tóttir
mynda röð yfir þvera kvosina og horfa
þær skáhallt hver við annarri. Em þær
um þrír metrar aö lengd og rúmur
metri að breidd að innanmáli. Á veggj-
um og göflum þeirra em dáhtil vind-
augu og hefur verið bent á að þessir
kofar hefðu getað verið geymsluhjah-
ar fyrir þurrkað kjöt af sauðfé sem
sakamenn höföu smalað í áðumefnt
aðhald sitt.
Ein tóttanna er hringmynduö og
hggur hún næst þeirri tótt sem greint
var frá að ofan sem hklegum manna-
bústaö. Veggir hennar em miklu lægri
en hinna tóttanna. Þar hafa fundist
aska og skömngur úr jámi og liggur
þvi beinast við að halda aö hér hafi
veriö um eldhús eða eldstæði búðar-
mannaaðræða.
Að lokum skal geta tóttanna sem em
uppi á hraunbarminum. Þykir afar lik-
legt að þær hafi verið notaðar til að
skyggnast um annaðhvort eftir sauðfé
eða ferðalöngum, nema hvort tveggja
hafi verið. Sést þetta best á annarri
tóttinni sem lfkist helst htlum tumi.
Aö lokum skal aðeins minnst á aldur
rústanna. Þær em alþaktar mosa og
hljóta því að vera nokkurra alda gaml-
ar. Til þess bendir það einnig að engin
munnmæh era til um þær. En um ná-
kvæman aldur er vafasamt að dæma
og þeim mun vafasamara ef gengiö er
út frá því aö staöurinn hafi verið
byggður útilegumönnum því ómögu-
legt er að segja um hver þeirra mörgu
útlaga sem höfðust við í óbyggðum
Reykjaness á fyrri öldum hefur fundið
sér þama felustaö.
Aldur rústanna er því mönnum jafn-
mikil þraut og það er að leita þær uppi í
grófu og seinfömuGrindavíkurhrauni.
Séð ofan í hraunkvosina þar sem átta af tiu kofarústum búðanna er að finna. Hinar tvær eru uppi á hraunbrúninni
og hafa líklega verið notaðar til að skyggnast um eftir sauðfé eða ferðalöngum, nema hvort tveggja hafi verið. Eins
og myndin ber með sér falla tóttiraar mjög vel inn í eyðilegt en jafnframt hrikalegt landslag hraunsins og því vand-
fundnar.