Dagblaðið Vísir - DV - 22.11.1986, Qupperneq 26

26
LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 1986.
Enn um sjálfsmorð
Um daginn átti ég erindi niður á
Landsbókasafh. Vissi ég þá ekki
fyrr en Einar G. Pétursson kemur
og fer að ræða um sjálfsmorð og
sjálfsvíg. Sem betur fer aðeins út
frá áhuga á málinu ástkæra ylhýra.
Hann var andsnúinn orðinu
sjálfsvíg, taldi það vera bæði ljótt
og órökrétt og alls ekki sömu merk-
ingar og sjálfsmorð.
Skýring hans felst í muni orð-
anna víg og morð.
Víg er skylt sögninni að vega (=
að drepa) og talið skylt latneska
orðinu vinco (= að sigra).
Morð og myrða á systkin á öðr-
um norrænum málum, t.d. dönsku
mord, ensku, murder. Skylt lat-
neska orðinu mortis (= dauði).
En þetta var uppruni orðanna.
Hvað með mismun á merkingu?
Orðabók Menningarsjóðs geymir
þessar upplýsingar um vega:
drepa: v. mann; berjast, beita vopni:
v báðum höndum; ráðast á e-n
með vopnum eða orðum, greiða
atlögu: v. að e-m; v. sigur vinna
sigur með vopnum.
Um myrða segir bókin þetta: 1
fremja morð, vega, drepa á laun 2
leyna: m. dauðan mann, m. bréf
stinga bréfi undir stól. 3 MM:
myrðast til að gera e-ð stelast til
að gera e-ð með leynd.
Að vega mann er að ráðast gegn
honum fyrir opnum tjöldum má
segja en að myrða er að drepa og
fela líkið og neita verknaðinum.
Að vísu er mér ekki grunlaust um
að sögnin að myrða hafi fengið á
síðari tímum aðeins víðari merk-
ingu.
Þessi munur kemur vel fram í
Færeyingasögu.
Sigmundur Brestisson og Þránd-
ur í Götu eru þar fyrirferðarmiklar
persónur og elduðu jafnan grátt
silfur saman. í eitt sinn er Þrándur
á hælum Sigmundar sem flýr á
sundi með tveimur mönnum. Þessir
tveir voru óhraustari en Sigmund-
ur og drukknuðu báðir þrátt fyrir
að Sigmundur reyndi að bjarga
þeim með því að hafa þá á herðum
sér.
Sigmundur komst í land á Suðu-
rey. Það vildi honum í óhamingju
að þar bjó maður að nafhi Þorgrím-
ur illi og bar nafn með rentu. Synir
hans voru með, Ormsteinn og Þor-
Ætti fiskiþing ekki að vera þing fiska?
og fleiri orð
steinn. Þorgrímur vill drepa
Sigmund en synir hans mæla því í
mót en: „... samþykktu honum um
síðir, og ganga nú þar til er Sig-
mundur lá og taka nú i hár honum,
en Þorgrímur illi höggur höfuð af
Sigmundi með bolöxi, og lætur Sig-
mundur svo líf sitt, hinn vaskasti
maður fyrir flestra hluta sakir.
Þeir fletta hann klæðum og gripum
og draga hann síðan upp undir einn
moldbakka og kasa hann þar. Lík
Þóris var upp rekið og kasa þeir
hann hjá Sigmundi og myrða þá
báða.“
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
Sem sagt: þeir hjuggu fyrst af
Sigmundi hausinn og myrtu hann
síðan, þ.e.a.s. þeir földu líkið.
Þrándi í Götu var auðvitað kennt
um verknaðinn en brást hinn versti
við þeim ásökunum og svaraði að
það væri ólíklegt „þvíað það vissu
allir, að vér vildum bana Sigmund-
ar, en fyrir hvað mundu vér vilja
myrða þá? Og er slikt óvingjarn-
lega mælt.“
Það þótti með öðrum orðum í
lagi að vega menn en morð voru
talin lítilmannleg. Menn áttu að
kannast við verknað sinn. Og svo
er víst enn.
Og kenning Einars Péturssonar
um sjálfsvíg og sjálfsmorð er
þessi: Sjálfsvíg væri það ef maður
kveikti í sér til að mynda fyrir
framan Stjórnarráðshúsið til að
mótmæla efnahagsstefnu ríkis-
stjórnarinnar eða bara því hvað
ráðherrarnir eru leiðinlegir; sjálfs-
morð er á hinn bóginn þegar menn
laumast við þetta heima hjá sér og
eru ekki að mótmæla einu né
neinu, nema kannski lífinu sjálfu.
Þegar allt er skoðað fæ ég ekki
betur séð en að niðurstaða Einars
sé hárrétt. Ég geri einnig ráð fyrir
að sjálfsvig sé nýrra orð heldur en
sjálfsmorð og til komið vegna þess
að einhverjir hafi veigrað sér við
að nota sjálfsmorð.
Læt ég svo sjálfsmorðshugleið-
ingum lokið.
Að strögla
Ég var spurður um álit mitt á að
um uppruna sagnarinnar að
strögla, sem merkir að erfiða, berj-
ast, þrefa.
Því er fljótsvarað. Orðið er komið
úr ensku, struggle, sem hefur þar
svipaða merkingu og íslenska
tökuorðið.
Hvorki sögnin að strögla né
nafnorðið strögl hefur komist í
Orðabók Menningarsjóðs en eru
hins vegar í Slangurorðabókinni.
Þar eru þau stafsett með einu géi.
Mér fyndist skynsamlegra að staf-,
setja orðin ströggl og ströggla til
samræmis við framburð.
Að öðru leyti er ekki nema gott
eitt um þessi orð að segja.
Að heilsa og kveðja
Tvö þing voru haldin í síðustu
viku, kirkjuþing og fiskiþing. Af
því kirkjuþing er þing kirkjunnar,
hrafnaþing þing hrafna ætti þá
ekki fiskiþing að vera þing fiska
þar sem hákarlar og sardínur
ræddu landsins gagn og nauðsynj-
ar?
Á kirkjuþinginu var fjallað um
þjóðfélagsmál og er það vel, eink-
um ef prestum tekst að komast að
skynsamlegum niðurstöðum.
Ein tillaga var samþykkt sem
gekk út á að vernda kveðjuorðin
sæll og blessaður. Tillögunni var
einnig stefnt gegn orðunum hæ og
bæ.
Um þetta má margt segja en sök-
um tímaskorts verð ég að fresta
umfjölluninni til næstu helgar.
Bæ að sinni.
Kölska gamla er mikil makt
Þormóður Pálsson heitir roskinn
maður sem ég hef lengi þekkt. Við
höfum báðir verið búsettir í sama
bæjarfélagi og hann verið þar virk-
ur maður í pólitíkinni. Við höfum
getað um hana talað í strætisvögn-
unum og líklega jaftian verið
nokkuð á líkri línu. Hann var emb-
ættismaður ríkisins en ég í fullan
aldarfjórðung starfsmaður bæjar-
ins en lét ekki opinber mál þess að
öðru leyti til mín taka. Þormóður
mun vera norðlenskrar ættar og
stundum kenndur við Njálastaði.
En áður en við kynntumst per-
sónulega var ég ritstjóri tímarits
sem víða fór. Það var á stríðsárun-
um. Þar hafði ég vísnadálk og kom
vinur Þormóðs með nokkrar stökur
eftir hann í óleyfi og freistaði mín.
Aldrei hefur hann sjálfur látið mig
heyra vísu en leyfði mér hins vegar
að birta eftir sig það sem á fjörur
mínar kynni að reka og ég teldi að
væri rétt feðrað.
Eins og fleiri Norðlendingum
hafa afbrotamál og örlög þeirra
Agnesar og Friðriks orðið Þormóði
hugleikin. Meðan bein þeirra voru
enn í jörðu á aftökustaðnum í
Vatnsdalshólum kom hann þang-
að, bá ungur. Hann orti:
Fomar slóðir hrífa hér
hug til bróðurþels og tára.
Drifnar blóði mæta mér
myndir hljóðar fyrjri ára.
Um vín og ástir fjallar hann eins
og flestir eða allir vísna- og kvæða-
menn:
Vínið skírir deiglu dýra,
deyfðin flýr af brá.
Ástir býr og elur hýra
ævintýraþrá.
Og þá má nefna þessa.
Alltaf geymist mér í minni
mín þó lengist ævisaga,
að þú varst mér einu sinni
ástarljóð um kalda daga.
Hér er svo loks visa sem ort mun
vera á hernámsárunum þegar
Bandaríkjamenn voru teknir við
því sem á hátíðlegra máli var og
er enn kallað vernd og vamir:
Fjölga þjóðar minnar mein,
mikill skapast vandi.
Hafa fáir hlotið nein
höpp frá Kananslandi.
Þeir sem láta mjög á sér bera,
hvort sem það er nú til góðs eða
ills, liggja jafnan vel við höggi
skálda og hagyrðinga. En vísna-
þáttastjórar birta því aðeins slíkan
kveðskap að nokkuð þyki í hann
spunnið, haganlega og meinlega sé
að orði komist. Eru, þegar svo
stendur á, gerðar heldur meiri kröf-
ur en venjulega, ekki síst þegar
höfundar er ekki getið. Það er auð-
vitað galli á vísu, einkum þegar
um ádeilu er að ræða, að nafn fylgi
ekki. Tvær vísur um dagskrármál
Vísnaþáttur
komu nú til greina. Hér er önnur
þeirra:
Kölska gamla er mikil makt,
mun hún enn til virkjunar.
Hefur dauðans hendur lagt
á Hjálparstofnun kirkjunnar.
Þá koma nokkrar vísur eftir Har-
ald Jónasson. Hann er sextugur
áhugamaður um skáldskap og
fagrar listir, hesta, og margt fleira.
Lifibrauð sitt hafði hann lengi sem
lipur verslunarmaður í miðbæ
Reykjavíkur. Hann á líka búskap-
araðsetur utanbæjar, sér og sínu
fólki til tómstundardundurs. Fer-
skeytlur yrkir hann:
Býlið mitt er kofakot
konungs fjarri ranni.
Sjálfur er ég brotabrot
af bærilegum manni.
Svo var það og er víst enn,
á því hef ég flotið,
gott er að þekkja góða menn
og geta þeirra notið.
Hér á landi myrkramet
mest er fyrir jólin.
Svo um himneskt hænufet
hækka tekur sólin.
Og svo um það gaman, sem alvar-
an fylgir, en kannski líka í gamni
talað:
Þú kemur sem dýrlegur draum-
ur,
dag hvem og nóttu til mín.
En nokkuð er tíminn naumur
sem nýt ég í alvöru þín.
Heldur myndi léttast lund,
og lifna skondið gaman,
ef við gætum stund og stund
stolið okkur saman.
Eftirfarandi vísa er eftir tvö þjóð-
kunn borgfirsk skáld. Frændur
voru þeir og aldursmunur ekki
mikill. Dóu fyrr en aldur sagði til
um. En á meðan þeir voru báðir
ungir bændasynir kom annar, eins
og oft áður og síðar, til hins og
stóð þá svo á að heimamaður var
að moka undan kúnum. Umræðu-
efnið varð að sjálfsögðu bókmennt-
ir og kvenfólk. Þá varð til
eftirfarandi vísa en ekki geta heim-
ildir þess hvor orti hvað og hugsast
getur að öll orð séu ekki rétt eftir
höfð en merking þeirra mun vera
rétt.
Við erum báðir merkir menn
og mikið í okkur varið,
þó við höfum ekki enn
upp á kvenmann farið.
Þessi mun eiga ættir sínar að
rekja vestur á fjörðu:
Heyrðu, Rósa, hittu mig,
hérna bak við þilið.
Erindi ég á við þig,
- eigum það bæði skilið.
Reykjavíkurdagblað birti nú á
dögunum svohljóðandi frétt af
fundi í sveit einni. Hér er orðum
aðeins hnikað til, svo að rétt sé
rímað, en merkingu fréttarinnar
efnislega haldið:
Þó að bændum þurfi að fækka
á þessu landi,
er meiri vandi, og miklu stærri,
að minkarnir verði öllu færri.
Jón úr Vör.