Dagblaðið Vísir - DV - 22.01.1991, Qupperneq 5

ÞRIÐJUDAGUR 22.'JA'NÚAR 1991.
5
Fréttir
Lokinu lyft af of beldinu
- viðtal við Jón Baldvin Hannibalsson utanríkisráðherra
Ellert B. Schram, DV, Tallinn-
Fyrir þrjátíu og fimm árum var
Jón Baldvin Hannibalsson í hópi
þeirra sem lofsungu Sovétríkin.
Hann var kommúnisti, einarður
aðdáandi hins sósíaliska sæluríkis.
Síðan er mikið vatn runnið til
sjávar. Nú um helgina heimsótti
þessi sami Jón Baldvin Eystra-
saltsríkin til stuðnings því fólki
sem er að bijótast undan okinu;
sem er aö reyna að losna úr Gúlag-
inu, svo notuð séu orð Jóns Bald-
vins.
Söguleg heimsókn
Þetta var söguleg heimsókn. ís-
lenski utanríkisráðherrann er
fyrsti erlendi ráðherrann sem
heimsækir Eystrasaltsríkin eftir
blóðbaðið í Vilnu. Hann er fyrsti
erlendi ráðherrann sem kemur á
sjálfan vígvöllinn til að fordæma
athæfið og vara Sovétvaldið við
framhjldinu. Jón Baldvin er fyrsti
ráðherra Vesturlanda sem sér með
eigin augum ástandið í Rigu, Vilnu
og Tallinn, umsátrið, heimavarn-
arliðið, ógnina en æðruleysiö sem
hér ríkir^
Þetta er líka fyrsta heimsókn
Jóns Baldvins til Sovétríkjanna.
Hér er hann sjónarvottur að ein-
stæðum atburðum, upplifir af eigin
raun afleiðingamar af sjötíu ára
martröð kommúnismans.
Fyrir okkur sem vomm í fylgd
með ráðherranum duldist ekki hví-
hk áhrif þessi heimsókn hafði á
fólkið í Litháen, Lettland og Eist-
landi sem fagnaði komu íslenska
ráðherrans. Ferðin hafði augljós
áhrif á hann.
„Þetta er grimmilegt, miskunnar-
laust og raddalegt athæfi af hálfu
Moskvuvaldsins," sagði ráðherr-
ann í lok ferðarinnar. „Ef Kreml-
veijar vilja auðmýkja fólkið, sem
berst fyrir frelsi sínu, þá mun það
hafa þveröfug áhrif.“
Ekki hræddir
- „Hvemig þá?“ spyr ég.
„í þessari ferð hef ég þreifað til-
finningar í brjósti fólksins sem
stendur vörð um sín helgustu vé.
Ég hef séð umsátrið og viðbúnað
fólksins þótt það eigi von á hinu
versta. Borgarbúar standa vaktir á
götum úti, bændur höggva við til
að halda hita á vökumönnunum
sem eru þess albúnir að mæta ör-
lögum sínum. -
Það ríkir æðraleysi í röðum
þeirra og nú skil ég betur merkingu
orða Landsbergis þegar hann sagði:
Rússamir geta ekki gert neitt ann-
að verra við okkur en drepa okkur.
Það þarf mikla forherðingu til að
úthella því blóði.“
- Varðstu ekki var við hræðslu
meðal þeirra manna sem þú ræddir
við?
„Nei, Litháar og Lettar eru ekki
lengur hræddir. Hver einasta fjöl-
skylda hér um slóðir á ættingja sem
hafa ýmist verið fluttir nauöar-
flutningum til Síberíu eða verið
drepnir. Á árunum 1947 til ’53 vora
hundrað þúsunda manna flutt í
Gúlagið. Sumir komu aftur, flestir
aldrei. Þetta er hrottafengin saga.
Um hana hefur ríkt þögn á Vesturl-
öndum. Það vantar ekki aö fræði-
menn hafi skrifað. En þetta var
þögult stríð. Hvar voru fjölmiðl-
amir?
- Hver voru viðbrögð forystu-
manna Eystrasaltsríkjanna við
komu þinni og út á hvað gengu við-
ræðumar?
„Landsbergis er beiskur. Hann
er fámáll að jafnaöi en hann hefur
orðið fyrir vonbrigðum meö við-
brögð Vesturlanda. Ekki bætti úr
skák það sem haft var eftir Koi-
visto, forseta Finnlands, sem geröi
einfaldlega htið úr atburðunum í
Vilnu á dögimum og kenndi Lit-
háum nánast um.
Þeir ráðherrar, sem ég hef rætt
við, binda núna mestar vonir við
Jeltsín og viðurkenningu hans og
Rússlands á fullveldi Eystrasalts-
ríkjanna. Fjöldafundurinn í
Moskvu í fyrradag vekur líka von-
ir. Þar stóð á spjöldunum: Vilna í
gær, Ríga í dag, Moskva á morgun?
Þaö er nú eða aldrei í hugum
þessa fólks. Við megum ekki
gleyma því að Eystrasaltsríkin
hafa verið sjálfstæð og þekkja betri
lífskjör, þau þekkja frelsið.
Áður en Eystrasaltsríkin vora
innlimuð í Sovétríkin voru lífskjör
þar betri en í Finnlandi. Þótt okkur
finnist ástandið hér aumt er hér
auður í búi samanborið við ástand-
ið annars staðar í Sovét.
Þannig að þeir vita hvað þeir
vilja. Almættinu í Kreml hefur
aldrei tekist að bæla þjóðernið nið-
ur, jafnvel þótt hundrað þúsunda
Rússa hafi verið flutt til Eystra-
saltsins. Tilraun var gerð til að út-
rýma þjóðtungunum og öll tákn
þjóðareinkenna vora máð út. Fjöl-
miðlar voru t.d. alrússneskir til
skamms tíma.
En neistinn hefur logað, móður-
máhð lifði og nú hefur lokinu verið
lyft af ofbeldinu. Það er þess vegna
sem fólkið stendur táknrænan vörð
um framtíð sína og norpar í kuld-
anum. Það er tilbúið til að mæta
örlögum sínum. Nei, þeir eru ekki
hræddir.
Gorbatsjov er búinn
- En hvemig skýrir þú þverstæð-
urnar í því að annars vegar eru
Vestur-Evrópubúar að þurrka
burtu landamærin og þjóðerniö en
hins vegar eru þjóðimar í austri
að láta lífið í þágu þess?
„Munurinn er sá að þú hefur
Vestur-Evrópu þar sem fólkið fær
að velja og hafna af fúsum og fijáls-
um vilja og svo Austur-Evrópu þar
sem verið hefur herríki. Það má
ekki gleyma því að Evrópubanda-
lagið styður þjóðmenningu í
smærri ríkjum hlutfahslega meir
og betur en smáríkin geta sjálf gert.
Vandi Eystrasaltsríkjanna er aft-
ur á móti sá að þar hefur verið
gerð tilraun tíl að þurrka þjóðemið
út með öllum þeim sérkennum og
einkennum sem gera ríkin að sjálf-
stæðum þjóðum.
- En hvað getur þá orðið þeim til
bjargar?
„Framtíð þeirra stendur og fellur
með átökunum í Sovétríkjunum,
hveijir verða ofan á í valdabarátt-
unni í Moskvu. Gorbatsjov kemur
þeim ekki til hjálpar. Gorbatsjov
er miöjumaður. Hann hefur viljað
hna tök flokksins án þess að ganga
alla leið. Sú aðferð gengur ekki. Það
er ekki hægt að koma á umbótum
innan hins kommúniska kerfis.
Það verður að afnema það. Eða við-
halda því - með ofbeldi. Gorbatsjov
hefur flúið á náðir hersins. Hans
sögulega hlutverki er lokið. Það
blasir ekkert við í efnahagsmálum
Sovétríkjanna nema rjúkandi rúst-
ir. Þau standa frammi fyrir því aö
halda andlitinu til að fá efnahags-
aðstoö. Og herinn kann að draga
það að láta til skarar skríða meðan
Gorbatsjov er leiðtoginn. Hann er
til að sýnast en ekki til að ráða.
Stjórnmálasamskipti
- Nú hefur þú lýst yfir hugsanlegu
stjómmálasambandi við Eystra-
saltsríkin. Ertu ekki hræddur við
neikvæð viðbrögð frá Moskvu?
Getur þetta ekki skemmt fyrir sam-
bandi íslands og Sovétríkjanna?
„Landsbergis hefði ekki beint
neyðarkalh sínu á nóttu hins blóð-
uga sunnudags til okkar ef hann
vissi ekki að hugur og hjarta ís-
lendinga fylgir máli. Eg taldi það
skyldu mína, minnugur þess að ís-
land og Eystrasaltslöndin fengu
sjálfstæði sama árið og ísland varð
fuhvalda ríki, 1918, að tala máh
þeirra alls staðar þar sem ég hef
náð eyram áhrifamanna. í fyrstu
talaði ég fyrir daufum eyrum í Evr-
ópuráðinu, innan NATO, innan
RÖSE og hjá SÞ. Fjandvinur minn,
Uffe hinn danski, tók fljótlega und-
ir. Merkilegt, tveir utanríkisráð-
herrar, fyrrum herraþjóðar og
fyrrverandi nýlenduþjóðar. Það
sýnir hvemig sakir fyrnast og frið-
samlegir samningar geta leyst sár
deilumál.
Landsbergis veit að það skortir
ekkert á viðurkenningu af íslands
hálfu. En eðlilegt framhald er að
stofna til „diplómatískra tengsla,
skiptast á sendiherrum, skipa ræð-
ismenn o.s.frv. Spumingin er: hve-
nær, hvernig? Áö alþjóðarétti er
skilyrði að viðtökulandið ráði landi
sínu, landamærum, vegabréfsárit-
un eða með öðrum orðum sé fuh-
valda de facto. Það era Litháar
ekki. Þeir era enn hernumin þjóð.
En að þjóðarétti er réttur þeirra til
sjálfstæðis ótvíræður. Ofbeldi,
hernám, innhmun, skapar ofbeld-
isseggjum ekki rétt. Eram við ekki
aö upplifa það núna í beinni út-
sendingu: írak - Kúvæt.
Ekki bara diplómatí
En þetta er ekki bara spurning
um diplómatísk skilyrði og laga-
króka. Þetta er spuming um sið-
ferði, réttlætiskennd, samstöðu -
hugrekki.
Við vildum styðja þaö aö sjálf-
stæði Eystrasaltsríkjanna næði
fram að ganga, friðsamlega og með
samningum eins og í okkar eigin
sögu. Við vildum ekki ögra, storka,
gefa tilefni til mótaðgerða. Nú hef-
ur staðan breyst. Eystrasaltsríkin
hafa farið fram með friði. Sovétið,
friðarverðlaunahafinn Gorbatsjov,
hefur svarað með ofbeldi. Rúss-
neska lýðveldið undir forystu Jelts-
íns, hefur gert samning um viður-
kenningu á sjálfstæði Eystrasalts-
ríkjanna og sendir þangað sendi-
fulltrúa - ekki sendiherra. Þetta
eru söguleg þáttaskil. Þau kalla á
viðbrögð að vestan. Þess vegna
sagði ég í Vilnu: við munum skoða
þetta upp á nýtt. Ég lofaöi engu upp
í ermina á mér. Strax á heimleið-
inni mun ég ræða þessi nýju við-
horf við utanríkisráðherra Svía og
Dana.
- En hver verða viðbrögð Kreml-
verja? Verðum við ekki látnir
gjalda þessa og öh viðskipti fyrir
bí?
„Já, hver verða viðbrögöin í
Kreml? Ætla þeir að reka Rússland
úr Sovétríkjunum? Getum við ekki
átt viðskipti við hin raunverulegu
umbótaöfl í Rússlandi og Eystra-
saltsríkjunum?
Hér er ekki um viðskiptahags-
muni að ræða. Hér er ekki um
diplómatí að ræða. Ég hef séð með
eigin augum og eyrum í þessari
ferð að hér er um líf eða dauða að
tefla. Ég hef orðið fyrir miklum
áhrifum af því æðruleysi sem hér
ríkir og það er skylda íslands sem
smáþjóðar að standa með þessum
vinum okkar. Að • vera vinur í
raun.“
Fólkið er að brjótast undan okinu, út
Hannibalsson utanrikisráðherra.
úr Gúlaginu. Þaö er skylda íslands sem smáþjóðar að standa með þessum vinum okkar, segir Jón Baldvin