Dagblaðið Vísir - DV - 26.01.1991, Qupperneq 15

LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 1991.
15
LAiSVS
UETUVAI
‘léif.YJ.fc!
LIETUVAilm
j'iinuvAj
í 8UK A
l LAiSVft !
Blóði drifin völd
Imyndið ykkur alþingishúsiö við
Austurvöll í umsátri. Innan húss-
ins er krökt af mönnum á öllum
aldri, í tröppum, hliðarherbergjum
og inni í þingsölum. Liggjandi á
gólflnu, tvístígandi í kafflstofunni,
sumir með byssu á öxl, aðrir að
tafli, þögulir, kurteisir en einbeitt-
ir.
ímyndið ykkur bálkesti á Austur-
velli og varðelda á Lækjartorgi, þar
sem fólkið safnast saman í kiúda
vetrarins og skrafar í hljóði.
Hundruð manna, læknirinn ofan
af Borgarspítala, kennarinn úr
Hamrahlíð, verkamaðurinn frá
höfninni. Bændur, húsmæður,
námsmenn og ýmis þekkt andlit
úr stjórnmálunum. Þverskurður
þjóðarinnar.
ímyndið ykkur að steypubílum,
jarðýtum og traktorum hafi verið
lagt þvert fyrir öll nærhggjandi
gatnamót, sandpokum hlaðið upp
sem götuvirkjum eftir endilangri
Miklubrautinni, stórgrýti hrúgað
saman við enda Aðalstrætis.
ímyndið ykkur að slíkt ástand
vari dag eftir dag, sólarhring eftir
sólarhring og inni við Elliðaár sitji
óvigur her og bíði færis að ráðast
til atlögu. Það þarf auðugt ímynd-
unarafl til að gera sér þetta í hugar-
lund. En svona er ástandið í höfuð-
borgum Eystrasaltsríkjanna.
Svona er aökoman fyrir bláeygan
íslendinginn sem ekki þekkir stríð
og ekki þekkir kúgun og hefur aldr-
ei horft framan í byssukjaft. Svona
er lífið í henni Vilnius.
Þögul augu, þögn
Ég haíði auðvitað fylgst með at-
burðunum við Eystrasalt úr fjar-
lægð. Fengið af þeim fréttir,
hneykslast á yfirgangi Moskvu-
valdsins, dáðst að sjálfstæðisbar-
áttu Letta, Litháa og Eistlendinga
og skoðað myndimar af blóðbaðinu
þegar skriðdrekarnir völtuðu yfir
vopnlausan mannfjöldann. Ég þótt-
ist fara nærri um neyðarástandið
og bjó mig undir það versta þegar
ég slóst í for með utanríkisráðherra
á þessar slóðir.
Samt uppgötvaði ég að ímyndun-
in kemst aldrei í hálfkvisti við
veruleikann. Að minnsta kosti ebki
austur þar. Mér fannst ég staddur
á miðri senunni í leiksýningu á
Vesalingunum þegar ég gekk út úr
bílnum fyrir framan þinghúsið í
Rigu. Þungbúnar byggingar grúfðu
sig yfir göturnar, reykur eldanna
Uðaðist í gegnum myrkrið og fólkið
reikaði fram og aftur á þessu lif-
andi leiksviði, rúnum rist, kulda-
legt í úlpunum, alvörugefið, fámált.
Það var ólýsanleg þögn í andrúms-
loftinu; þögn ógnar en samt æöru-
leysis; þögn þess sem bíður þolin-
móður eftir örlögum sínum.
Kona gekk á milli og reiddi fram
brauð með pylsu. Súpudiskar voru
látnir ganga á mfili þeirra sem sátu
við eldana. Tregur ómur ættjarðar-
lagsins barst úr fjarska og neista-
flugið lýsti upp tómið og hvarf.
Vörðurinn við þinghúsið líktist
bónda í útUti. Sterklegur, hæglát-
ur, þöguU.
Það var þessi þögn sem sló mig.
Hér var bylting, hér var uppreisn
og ögurstund en enginn sagði orð.
Engin hlátrasköll, lúðraþytur eða
ræðuhöld. Ekkert skvaldur hins
frelsaða manns, engin sýndar-
mennska eða stundargleði. Aðeins
hógværð, þögul augu, þögn.
Tötrum klædd
Hvaða fólk var þarna? Hvaðan
kom það, hver var saga þess, hvar
hafði það verið í öll þessi ár?
Gleymt á bak við járntjaldið, óper-
sónulegar vofur lifandi manna sem
í gær voru ekkert annaö í augum
Vesturlandabúans en hluti af alríki
kommúnismans. Rússar hétu þeir
og voru þeir í hugum okkar og við
kærðum okkur kollótt, kommún-
istar á bak við múrinn stóra; af-
sprengi þess heimsveldis, sem
hvorki möl né ryður fengi grandað
um ókomna tíö. Einn stór massi.
En aUt í einu vaknar þetta fólk
tíl lífsins, rís upp frá dauðum, segir
kerfinu stríð á hendur og heimtar
sjálfstæði. AUt einu er grá milljóna-
mergðin í austri orðin að fijálshuga
einstakUngum og þjóðarbrotum.
Hvaðan kom þetta fólk? Hvaö gerð-
ist?
EystrasaltslÖndin eiga sér langa
sögu. Þau hafa í aldanna rás mátt
súpa marga fjöruna. Pólskir her-
foringjar, þýskir barónar, Pétur
mikU, jesúítar, gyðingar og Svíar
hafa lagt þessi lönd undir sig og
sest þar að. Vilnius er ekki langt
frá landamærum PóUands og
stendur miðsvæðis í Evrópu. Borg-
in er samanlagt listaverk fagurra
minja, tígulegra kirkjubygginga,
rómantiskrar miðborgar. Hún er
sambland og samastaður evróp-
skrar menningar, sem hefur mátt
þola barbaríska meðferð smekk-
lausra kommissara kommúnis-
mans í fimmtíu ár. Hún er tötrum
klæddur aðalsmaður, sem heldur
reisn sinni af gömlum vana. Það
Laugardags-
pistill
Ellert B. Schram
þarf ekki mikið að gera tíl að breyta
Vilnius í eftirsóttasta feröa-
mannabæ álfunnar.
Eða Rígu með andlitið að Eystra-
saltinu, fagra garða, breið stræti,
konunglegar byggingar: Fom
frægð í hverju skúmaskoti. Það
skortir ekki á söguna á þessum
slóðum en sú saga er blóði ■’rifin
og ber þess menjar.
Snautt og dautt
Á áranum milli heimsstyrjald-
anna sátu þessi þrjú smáríki að
frelsi sínu. Þau voru ekki höfð með
í ráöum þegar Molotov og Rib-
bentrop gerðu griðarsamninginn
fræga fyrir stríð þar sem Sovétríkj-
unum var úthlutað yfirráðum yfir
annarra manna landi. Enda stóð
ekki á Sovéthernum aö sölsa
Eystrasaltsríkin undir sig þegar
færi gafst; þegar Þjóðveijar lögðu
Pólland undir sig samkvæmt for-
skriftinni.
Þjóðveijarnir sátu auðvitað á
svikráöum viö Rússana og hröktu
þá í burtu frá Eystrasaltinu, strax
og þeir höfðu ráðrúm tíl. Aftur var
barist um yfirráð smáþjóða^na án
þess aö þær væru spurðar áhts.
Erlendir herir drápu á víxl og
drápu innfædda um leið.
í þriðja skipti var ökrunum og
borgunum við Eystrasaltið breytt í
vígvelli þegar Sovétmenn hröktu
Þjóðveija á brott. Ekki til að gefa
Litháum eða Lettum frelsi eins og
öðrum þjóðum, heldur til að setjast
þar að sjálfir. Rússamir voru
komnir tíl að vera og andspyrnu-
hreyfingin mátti sín lítUs. Eystra-
saltsríkin voru leiksoppar herra-
þjóðanna og innhmuð í alríki
Moskvuvaldsins. Fólkið flutt gripa-
flutningum svo hundruðum þús-
unda skipti tíl Síberíu, Rússar sett-
ust að, bændur flæmdir af jörðum
sínum, forystumennimir skotnir á
staðnum, menningin og máUn máö
burtu. Kommúnisminn innleiddur.
Síöan hefur allt staðið í stað. í
fimmtíu ár hafa þessar þjóðir mátt
sitja og standa samkvæmt skipun-
um frá Kreml. Landamærin til
vesturs víggirt og lokuð af. Segja
má með sanni að í þessum af-
skekktu og gleymdu héruðum al-
þýðulýðveldisins hafi ekki nokkur
hvítur maður stigið fæti sínum í
hálfa öld. Ekki nema þá sendi-
nefndir frá öðrum kommúnista-
ríkjum, sjómenn í höfnina í Rígu
og svo aö sjálfsögðu massífur so-
véskur her.
Nýjar kynslóðir hafa tekið við í
biðröðunum, ungt fólk hefur alist
upp í skólunum. Foreldrarnir eru
horfnir til feðra sinna eða hafa
borið beinin í Gúlaginu. Heila-
þvotturinn og útrýmingin hefur
malað sína kvöm í hálfa öld. í
L/strasaltsríkjunum hafa menn
fæðst, lifaö og dáið án viðburða,
tilbreytingar eða frelsis. Lífið hefur
verið snautt og dautt.
Martröðin
Túlkurinn fyrir íslensku frétta-
mennina í Rígu á dögunum var 35
ára gömul kona, Ludmilla að nafn-
i. Hún var starfsmaður utanríkis-
ráðuneytisins og mikil málamann-
eskja. Ludmilla sagði mér að hún
byggi með móður sinni í 40 fer-
metra íbúð. Þar býr einnig bróðir
hennar ásamt eiginkonu sinni og
tveim börnum. Öll í þremur her-
bergjum, eldhús, salerni og svefn-
herbergi meðtalin. Þetta mun þó
þykja lúxus í Sovétríkjunum.
Verslanir standa auðar, ein tegund
biffeiða, hveitibrauð í alla mata,
algengustu tæki annaðhvort úr sér
gengin eða alls ekki til. Heimurinn
hefur staðið í stað í fimmtíu ár.
„Hver hefur ráðið þessum örlög-
um okkar?“ spyr Ludmilla. „Við
erum þó eins og annað fólk. Ég er
eins og konumar á Ítalíu og íslandi
með mínar langanir og þarfir. Ekki
hef ég beðið um þessi lífskjör.“
Nei, Ludmilla hefur ekki beðið
um sæluríki kommúnismans og í
ljósi þeirrar martraðar sem henni
er búin skammast maður sín fyrir
gerviþarfarnir, hégómann og
heimtufrekjuna sem vex upp úr
allsnægtunum heima. Við kunnum
svo sannarlega ekki að meta frels-
ið.
Það er upp úr þessari öskustó
sem fólkið rís. Fátæktinni, auð-
mýkingunni, ofbeldinu, fjötrunum.
Ég hef það á tilfinningunni að ekki
verði aftur snúið. Annaöhvort öðl-
ast Eystrasaltsríkin sjálfstæði, ell-
egar Sovétherinn verður að troða
fólkið undir skriðdrekunum. Ann-
aðhvort frelsi eða dauði. Þjóðir
Eystrasaltsríkjanna munu ekki
sætta sig við áframhald kommúnis-
mans, þær munu ekki snúa aftur í
fangelsi alræðisins.
Þárennurblóð
Því getur enginn trúað hvílíkt
æðruleysi ríkir í vopnlausri varð-
stöðu hins óbreytta manns á götum
úti. Sjón er sögu ríkari og sá veru-
leiki blasir við á vettvangi þessa
hildarleiks að líf sé einskis virði
án frelsis, tilveran er tilfinninga-
laus, tóm, tærð upp í hársrætur.
Eystrasaltsbúar eru ekki að gera
upp við Sovétvaldiö sérstaklega.
Þeir eru ekki að deyja fyrir sjálf-
stæði þjóða sinna eingöngu. Þeir
eru ekki einasta að losa sig viö for-
tíðina.
Þeir eru að grípa í síðasta hálm-
stráið til að lifa eðhlegu lífi. Þeir
eru að segja: hingað og ekki lengra,
nú eða aldrei. Ef herinn kemur, þá
kemur herinn og þá eigum við ekki
önnur vopn en eigin líkama, segir
fólkið sem stendur kringum varð-
eldana og horfir í gaupnir sér. Það
er engu að tapa nema lífinu og lífið
er einskis virði ef ekkert breytist.
Þannig er hljóðið í langþreyttum
varðmönnum sem hafa lifað tím-
anna tvenna. Þannig er hljóðið í
þeirri kynslóð sem man ekki sjálf-
stæði. Þannig er dómurínn sem
kveðinn er upp um sæluríkið.
íslendingar gera vel i því að sýna
Eystrasaltsríkjunum stuðning. En
stjórnmálasamband eða sendiherr-
ar eða samstaöa íslenskra þing-
manna í orði og á borði ræður ekki
úrslitum. Framtíðin ræðst í Kreml.
Hún stendur og fellur með því hug-
djarfa fólki sem nú norpar í kuld-
anum í Vilnius, Rígu og Tallinn og
bíður þess sem verða vill. Ef
Mosvkuvaldið kýs að ráða yfir
þjóðlöndum án þegna og ef Kreml-
verjar sækjast eftir völdum yfir lík-
um, þá gjöri þeir svo vel. Þá rennur
blóð um það ríkidæmi. Þá verða
það blóði drifin völd.
Ellert B. Schram