Dagur - 04.05.1949, Síða 3

D A G U R
3
MiSvikudaginn 4. maí 1949
— Stjórnarskrár-
máiið
(Tramh. áf bls. 2)
frunikvæði að alls
koriar framkvæmdum
I öðru lagi getur Al-
þingí, einnig með
setningu íjárlaga, ráð-
ið miklu mn ýmsar ó-
Jögbundnar fram-
kvæmdir.
Af því, sem nú.var
sagt, er ljóst, að þrátt
fyrir glögga verka-
skiptingu milli hand-
hafa framkvæmdar-
valds og löggjafar-
valds, snertast vald-
hafar þesir í ótal
mörgum tilvikum.
Fyrirsjáanlegt er þess
vegna, að ágreiningur
getur orðið, sem svo
mikiivægur þykir, að
' eigi verður við unað.
Hér að lútandi eru á-
kvæðin í tillögunum
um málsskot. Máls-
skotsrétt hafa hvor
um sig: handhafi
framkvæmdarvaldsins
forsetinn, og handhafi
löggjafarvaldsins, Al-
þingi.
Báðir þessir vald-
hafar fá vald sitt frá
þjóðinni. Þegar upp
ef kominn ágreining-
ur í fnikilvægu ’m.íli,
sem aðilar þéssir vilja
ekki una við, er ekki
í anna.ð luis að venda
með úrskurð í ágrein
ingselninu en tilþjóð-
arinnar , gjáÍfrar,. sem
falið Íiefuí; deíjuaðil-
'únúih' umlfoð til
starfa. á þeiin vett-
vangi, seiii ágreining-
uriiiii rís.
Nú mætti svo fara
að Alþingi, þrátt fyr-
ir umsögn forseta, af
greiddi lög, sem hann
vildi með engu móti
hlíta. Er þá forseta
heimilað að láta Iram
fara þjöðaratkvæða-
greiðslu um lögin, og
falla lögin þá úr gildi,
ef meiri hluti atkvæða
fellir þau \ ið atkvæða
greiðsluna. Með Jaessu
ákvæði tillagnanna er
tæmdur málsskots-
réttur forseta.
Tilsvarandi mætti
hugsa sér j)að, að for-
seti færi Jíann
með framkvæmdar-
valdið, að Alþingi
gæti með engu móti
unað þeirri fram
kvæmd. Tillögurnar
gera þá ráð fyrir því,
að sameinuðu Alþingi
sé heimilt að sam-
Jaykkja rökstudda til
lögu um vantraust :
ríkisstjórn forseta.
Þótt ekki sé J)ess getið
í tillögum fjórðungs
þinganna, verður að
sjállsögðu að gera ráð
fyrir að forseti geti
tjáð sig um tillögun:
áður.
(Tramhald af 2. síðu).
Tillögur fjórðungsþinganna fela í sér skarpa aðgreiningu á
löggjafarvaldinu og framkvæmdarvaldinu og miða Joannig að
glöggri verkaskiptingu og, væntanlega betri starfsafköstum bæði
hjá AlJjingi og ríkisstjórn. Þar'eð reynslan hefur Jaráfaldlega sýnt,
að AlJjingi getur ekki ætíð myndað starfhrefa ríkisstjórn, virðist
ckki rétt að fela Javí ]>að hlutverk. Er J)\ í gert ráð fyrir, að Jrjóð-
kjörinn forseti myndi ríkisstjórnina.
Einmemiingskjördæmi.
Það eru einkum tvenns konar reglur, sem Jaekktar eru um
skipun þjóðjringa. Annars vegai: reglur, sem byggðar eru á hlut-
fallskosningum, en höfuðeinkenni þeirra hefur verið talið, að
aær tryggi rétt minni hlutans. Hins vegar eru kjördæmakosn-
ingar án hlutfalls.
Hlutfallskosningar má hugsa sér bæði með kjördæmaskiptingu
og án hennar. Venjulegast mun, að ])ó nokkuð margir })ingmenn
séu kosnir í hverju kjördæmi. Tvímenningskjördæmi með lilut-
fallskosningúm mun hyergi í heiminum þekkjast nema hér á
lándi. Án kjördæmaskiptingar eru hlutfallskosningar, þar sem
landið er eitt kjördæmi. Sú skipun tryggir bezt íhlutun eða rétt
minni hlutans. Þetta fyrirkomulag byggir á stjórnmálaflokkum
sem óhjákvæmilegri nauðsyn stjórnskipunarinnar. I slíkum [)jóð-
félögum verða utanflokkamenn áhrifalausir. Reynslan hefur
sýnt, að lilutfallskosningar hafa tilhneigingu til Jaess að fjölga
stjórnmálaflokkum. Minniháttar ágreiningur innan flokks, ef til
vill aðeins persónulegur, án grundvallar í málefnum, verður oft
til Jjess, að annar hvor deiluaðili stofnar til nýrrar flokksmynd-
unar og framboðs. Vegna þess að þetta fyrirkomulag tryggir sér-
staklega rétt hvers konar minnihluta, eiga slíkar flokksmyndanir
jafnan sterkar líkur til Jress að koma að mönnum og beita áhrif-
um. Þannig getur hver flokksmyndunin rekið aðra, J)ar til fjöldi
flokkanna og flokksbrotanna er orðinn úr hófi fram og til öng-
þveitjs hprfir. Þegar Jrrópn málanna kemst.á þetta stig, er rudd
leið. til einræðis og ofbeldis. eins, og dæmi hafa sýnt. Oft nær þró-
unin ekki þessu stigi, en J)ó jafnan svo langt í þessa átt, að enginn
einn flokkur getur náð meirihluta-aðstöðu. Af ])ví leiðir óhjá-
kvæmilega samstarf tveggja eða fleiri flokka með þeim töfum og
úrræðaleysi, sem lýst var nánar hér að framan í kaflanum „Ágall-
ar núgildandi stjórnarskrár". í orði kveðnu má segja, að flokk-
arnir ráði framboðslistum. Þetta er J)ó hin herfilegasta blekking.
Tiltölulega fáir menn hvers flokks verða einráðir um framboðin,
með öðrum orðum aðeins flokksstjórnirnar.. Af óviðráðanlegum
orsökum verða J)eir búsettir í .Reykjavj'k. Hlutfallskosningar fá
þ.ví í raun og veru,Reykvjkingum valdið til Jress að skipa Jringið
og miða j)ar með enn hastarlegar að samdrætti valdsins á einum
stað en nokkur önnur skipun.
Kjördæmakosningar án hlutfalls má hugsa sér bæði með ein-
menningskjördæmum og í kjördæmum, sent kjé>sa eiga fleiri
þingmenn. Hið síðarnefnda leíðir til Jress, að kjördæmin yrðu
stór og kynni kjósenda af frambjóðendum ekki eins mikil og í
einmenningskjördæmum, sem yrðu fámennari og minni. Val
kjósenda milli hinna ýmsu frambjóðenda yrði því betur grund-
vallað í einmenningskjördæmunum. Á Jrað er líka að líta, að
þingmenn mundu að jafnaði þckkja betur hag og störf íólksins
í smærri og fámennari kjördæmum og ættu þar af leiðandi að
reynast betri fulltrúar umbjóðenda sinna. Einmenningskjör-
dæmin hafa alla Jrá kosti, sem aðrar kjördæmakosningar án hlut-
falls hafa, en tryggja betur val hæfari þingmanna en fleirskipuð
kjördæmi mundu gera.
Sá er höfuðkostur einmenningskjördæma, að þau tryggja hin-
um óbreytta kjósancfa betri aðstöðu en honum hlotnast, þegar
flokksstjórnir ráða mestu um framboð, eins og ætíð verður við
hlutfallskosningar. Sambandið milli kjósanda og frambjóðanda
verður milliliðalaust. í annan stað rniða þær að samciningu
skyldra sjónarmiða og efla á þann veg einingu fólksins í Jjjóðfé
lagsmálum. Þeir, sem hafa lík sjónarmið, — þótt eitthvað kunni
að bera á milli — eru neyddir til að þoka sér sarnan og eiga sam-
starf, en hafa oftast litlar vonir um að koma manni á þing hver
í sínu lagi.
Einmenningskjördæmin miða þannig að því, að fjöldi stjórn-
málaflokkanna verður ekki úr hófi fram, og stefnur þeirra verða
glöggt afmarkaðar hver gagnvart annarri. Auðveldar J)etta mál-
efnalegt mat kjósendanna á stefnum flokkanna. Líkur verða til
þess, að hreinn meirihluti geti skapazt, sem þannig fær aðstöðu
til að ráða óháður. Stjórnmálaleg ábyrgð verður j)á raunveruleg.
Flokkur, sem hlýtur meirihluta-aðstöðu og mistekst hlutverk sitt,
á raunverulega á hættu að verða settur hjá við næstu kosningar,
hins vegar vaxa sigurvonir hans, farist honum forysta stjórnmál-
anna vel og giftulega úr hendi. Miðar þetta að því, að hver kjós-
andi lærir að fara níeð atkvæði sitt, einnig hann verður ábyrgur,
enda á liann mest á hættu, ef honum mistekst val flokks eða
stefnu.
f filhoémi':é' 'déHdaskipisi
TillöguvTjbi'ðúngsþíngánha-gera ráð fýrir þyí.'áð neðri deild
Al])ingis verði skipuð 30 þingmönnum, kosnum í einmennings-
kjördæmum . með..sem.. jafnastri kjósendatölu. Kjördæmi þessi
verði færanleg á 10 ára frestí, til þess að meginreglan um jnfna
kjósendatölu verði jafnan tryggð. Sú undantekning er þó.gerð. frá
þessari megim;eglu, efeitt fyíki skyldi vera mjög miklu fólksfleira
en önnur fylki, og á það sér raunar þegar stað um höfuðborgac-
fylki, að engu fylki megi nokkurn tíma skipta í fleiri kjördæmi
en 10, þ. e., að ekkert eitt fylki skuli nokkurn tíma fá meira en
1/3 hluta' þin'gmapna neðiá deilðár. Ef engar skorður Væru reistar
við þingmannafjölda einstakra fylkja, gæti svo farið, að eitt fylkið
hefði meirihlutá f. })ingdéildinni( en við það raskast eðlilegt jafn-
vægi og samræmi, sem jafnan verður að ríkja í J)jóðfélaginu. Þessi
undantekning er því nauðsynleg til þess að fyrirbyggja það, að
eitt fylki geti náð sérréttindaaðstöðu á kostnað hinna fylkjanna.
Deildaskipting Alþingis.
Sá háttur, sem hér er á liafður, að Alþingi skipti sér sjálft í
deildir á fundi í sameinuðu J)ingi fyrst eftir kosningar, ér óvíða
tíðkaður með öðrum þjóðum. Samsvarandi reglur munu þó vera
í Noregi.
Deildaskipting þannig framkvæmd virðist ekki grundvölluð
eðli málsins samkyæmt, en sýnist líkleg til þess eins að tefja gang
málanna og lengja þinghaldið, án þess að á móti konii verulegt
hagræðh. Fjárlögin og.fjárlagasetningin er af flestum talið eitt
hið þýðingarmesta málefni, sem Alþingi fær til úrlausnar. í
Jressu máli er horfið frá deildaskiptingu þingsins og fjárlögin
afgreidd í sameinuðu þingi. Fyrst svo einföld afgreiðsla þykir
hæfa svo þýðingarmiklu máli, hví skyldi J)á eigi mega viðhafa
sömu áðferð um veigaminni inálefni? Ætti þá AlJ)ingi aðeins að
vera í einni málstöfu. Sá háttúr mun óvíða vera á hafður, a. m. k.
ekki með þeim þjóðum, sem liingað til hafa þótt til eftirbreytni
hér á landi. Norðurlöndin ölí, Bretland, Bandaríkin, Frakkland,
Rússland, Tékkoslóvakía, Sviss og Belgía hafa öll tvær málstofur.
Reglurnar um skipun þinganna eru með ýmsum hætti með þjóð-
um þessum, en eiga allar nema Noregur sameiginlegd í því, að
til deildanna er kosið með ólíkum hætti. Á þann veg er fenginn
eðlilegur grundvöllur fyrir deildaskiptingunni.
Reynsla ýmissa öndvegisþjóða heimsins og allra nágrannaríkj-
anna bendir Jrannig eindregið til þess, að hér á landi verði far-
sælast að hafa Alþingi í tveimur málstofum. Eftir að Jandinu
hefur verið. skipt í fyjki, eins. og tillögur fjórðungsþinganna
gera ráð fyrir, virðist eðlilegt að skipta í deildir Alþingis á grund-
velli fylkjanna eins og fjórðungsþingin hafa lagt til. Á þann hátt
verða deíldirnar sjálfstæðar hvor gagnvart annarri, og fleir-i sjón-
arrnið koma.til athugunar í sambandi við löggjafarstárfjð en v.erið
hefur meðan Álþingi er í raun féttri ein málstofa, þótt fram fari
málamyndar skiptiiig..þess í tvær deildir, ákveðin af þingmönn-
um sjálfum.
í tillögum fjórðungsþinganna er gert ráð fyrir ])ví, að hvor
þingdeild geti haft frumkvæði.að lagasetningu og að deildirnar
séu yfirleitt jafn réttháar.
Gert er ennfremur ráð fyrir .því, að frumvarp, sem samþykkt
hefur verið í annarri þingdeild, en fellt í hinni, verði afgreitt
i sameinuðu þingi, nema fellt hafi verið með 2/3 hlutum atkvæða
í annarri hvorri þingdeild.
Eins og fyrr er að vikið, miðar deildarskipting sú, er fjórðungs-
þingin leggja til, að gjörð verði á Alþingi, að því sérstaka mark-
miði að tryggja völd og sjálfstæði fylkjanna.
Fruinkvæði og málsskot
í kaflanum um forsetavaldið hér að framan er gerð grein fyrir
þeirri þrískiptingu ríkisvaldsins, sem hefðbundin er orðin. Til-
lögur íjórðungsþinganna byggja á þeirri þrískiptingu og setja
glögg mörk fyrir valdsviði hvei's handhafa ríkisvaldsins fyrir sig.
Samkvæmt því fer Alþingi með löggjafarvaldið, forsetinn með
framkvæmdarvaldið og sérstakir dómstólar með dómsvaldið.
Verður nú vikið nánar að markalínum milli valdsviðs forseta
og Alþingis.
Gert er ráð fyrir því, að báðir Jressir aðilar geti átt frumkvæði
að lagasetningu, þótt löggjafarvaldið sé óskipt hjá Al})ingi. Þetta
þýðir aðeins J)að, að forsetanum er áskilinn réttur til þess að
leggja' lagáfrumvarp fyrir aðra hvora eða báðar })ingdeildir.
Hins vegar er það að sjálfsögðu algerlega á valdi Alþingis, hvort
frumvarp forsetans verður að lögum eða ekki. Undantekning frá
þessari reglu eru fjárlögin að vissu leyti. í fyrsta lagi hefur for-
setinn ekki aðeins heimild til þess að leggja fjárlagafrumvarp
fyrir Alþingi, heldur er honum skylt að gera })að og aldrei síðar
en viku eftir að reglulegt Alþingi kemur saman. í öðru lagi gildir
frumvarp forseta sem fjárlög, ef Alþingi afgreiðir ekki fjárlög áð-
(Framhald á 2. síðu).