Dagur - 06.04.1982, Blaðsíða 4

Dagur - 06.04.1982, Blaðsíða 4
ÚTGEFANDI: ÚTGÁFUFÉLAG DAGS SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI RITSTJÓRNARSlMAR: 24166 OG 24167 SlMI AUGLÝSINGADEILDAR OG AFGREIÐSLU: 24222 RITSTJÓRI OG ÁBYRGÐARM.: HERMANN SVEINBJÓRNSSON BLAÐAMENN: ÁSKELL ÞÓRISSON OG GYLFI KRISTJÁNSSON AUGLÝSINGASTJÓRI: FRlMANN FRlMANNSSON ÚTBREIÐSLUSTJÓRI: JÓHANNES MIKAELSSON FRAMKVÆMDASTJÓRI: JÓHANN KARL SIGURÐSSON PRENTUN: DAGSPRENT H.F. Réttur aldraðra til sjálfsákvörðunar Fyrst og fremst er það einstaklingurinn sjálfur, sem taka skal mið af varðandi stefnu- mótun í málefnum aldraðra. Nauðsynlegt er að styðja aldraða og hjálpa þeim, en aldrei má lama sjálfsbjargarviðleitni þeirra. Öldrunar- þjónusta má aldrei fá á sig neinn ölmusubrag. Þannig hljóða lokaorð ítarlegrar ályktunar miðstjórnar Framsóknarflokksins um málefni aldraðra. í upphafskafla ályktunarinnar segir m.a.: „Framsóknarflokkurinn setur það fram sem markmið sitt í öldrunarmálum, að aldraðir eigi jafnan völ á þeirri heilbrigðis- og félagslegu þjónustu sem þeir þurfa á að halda. Áríðandi er, að þessi þjónusta sé veitt án tillits til efnahags eða búsetu og að allir eigi svipaðan kost á að njóta hennar". Síðan segir í ályktuninni: „Sérstaka áherslu ber að leggja á að öldruðum sé gert kleyft að búa á eigin heimilum og í umhverfi sínu eins lengi og heilsa og kraftar leyfa, en fái jafnframt notið nauðsynlegrar þjónustu á stofnunum, þegar hennar er þörf. Þá ber einnig að hafa að leiðarljósi þau grundvallarmannréttindi aldraðra sem og annarra einstaklinga í lýðræðisþjóðfélagi, réttinn til sjálfsákvörðunar, áhrifa og þátt- töku“. í ályktun miðstjórnar eru síðan teknir fyrir nokkrir helstu þættir þessara mála og verður hér aðeins stiklað á stóru. Hlutverk ríkisins skal vera að annast yfirstjórn öldrunarmála, tryggja nauðsynlega samræmingu, vinna að stefnumótun og áætlanagerð og sjá um að fjármagn til þessa málaflokks verði aukið. Hlutverk sveitarfélaga skal vera að annast uppbyggingu og rekstur dvalarstofnana fyrir aldraða og að annast heimaþjónustu fyrir þá. Framsóknarflokkurinn vill að átak verði gert til úrbóta í lífeyris- og tryggingamálum aldraðs fólks, sem taki mið af því að sem mest- ur jöfnuður ríki í lífeyrisgreiðslum. Framsókn- arflokkurinn vill stuðla að því að aldrað fólk geti búið sem lengst á heimilum sínum og því umhverfi sem það best þekkir og er þeim kærast. Lögð verði megináhersla á fjölþætt úr- ræði í húsnæðismálum aldraðra. Efla þarf heimilishjálp, heimahjúkrun, gefa öldruðum kost á litlum, hentugum íbúðum og aðstoð við viðhald fasteigna. Varðandi atvinnumál aldraða segir svo í ályktun miðstjórnar Framsóknarflokksins, að meiri gaum verði að gefa hvernig verklokum aldraðra sé háttað. Umskiptin megi ekki verða of snögg, heldur beri að gefa öldruðum kost á að draga smátt og smátt úr vinnu og skapa þeim viðfangsefni við hæfi. Nú eru páskarnir gengnir í garð og það væri ekki úr vegi að rifja ögn upp um sögu þeirra. í bók- inni Saga daganna, sem Árni Björnsson tók saman, er að finna margvíslegan fróðleik um þessa sem og aðra merka daga. Nú er pálmasunnudagur liðinn, en hann var fyrsti dagur dymb- ilviku, haldinn til minningar um innreið Jesú í Jerúalem. Við skulum fara á vit bókarinn- ar og fræðast um þessa daga. Heimildir eru um það frá 18. og 19. öld, að hnausþykkur rauðseydd- ur mjólkurgrautur væri hér víða skammtaður á skírdagsmorgun, áður en menn fóru til kirkju. En slík- ur grautur sýnist lengi hafa þótt mesta lostæti hér á landi, og er hans ósjaldan getið sem sérstaks hátíða- réttar. Hitt er annað mál, að grautui þessi þótti auka svo vind, að ekki hefði alténd verið þefgott í kirkjun- um á skírdag. Dymbilvika Föstudagurinn langi Hún heitir öðru nafni efsta vika, þ.e. síðasta vikan fyrir páska. Hún mun draga nafn sitt af áhaldinu dymbill, sem notað var í katólskum sið til að hljóðið yrði drungalegra og sorgleg- ra (dumbara), þegar hringt var til guðsþjónustu á þessum síðustu dög- um föstunnar. Ekki er hinsvegar alveg ljóst, hvað dymbillinn var eða hvort nafnið var notað um fleira en eina tegund út- búnaðar. Helst var talið, að hann hafi verið trékólfur, sem settur var í kirkjuklukkur í stað málms, svo að hljóðið deyfðist. Þó gæti hann ein- faldlega verið trékylfa til að berja með á klukkurnar, eftir að járnkólf- urinn hafði verið bundinn fastur, svo að ekki þyrfti að losa hann úr á hverju ári. En einnig eru sagnir um einhverskonar tréklöprur framan á kirkjuþili, sem notaðar hafi verið í klukkna stað þéssa viku. Loks er orðið dymbill notað um háan ljósastjaka, sem stóð á kirkju- gólfi með fjórum örmum og þrem ljósum á hverjum auk eins í toppi. Skyldu ljós þessi tákna Krist og postulana og voru notuð í stað ljósa- hjálma í þessari viku, svo að dimm- leitara væri í kirkjunni en ella. En þessi orðskýring er ósennilegri, þótt sjálfur Árni Magnússon haldi henni fram. Kyrra vika er eitt nafn enn á þessu tímabili, því að þá skyldu menn vera hljóðari og hæglátlari en nokkru sinni endranær og liggja á bæn. Skírdagur Hann hefur sjálfsagt upphaflega heitið skírþórsdagur einsog skjær- torsdag á dönsku og Shere-thursday á ensku. Þó finnst ekki nema eitt dæmi um það orð í íslenskum forn- ritum og er það frá 14. öld. Ástæðan er vitaskuld afnám dags- heitanna Týsdagur, Óðinsdagur og Þórsdagur á 12. öld, hvort sem Jóni biskupi Ögmundssyni er þar reíti- lega um kennt. Hefur vafalaust þótt meira en lítil goðgá að nefna Þór í tengslum við svo ginnhelgan dag. Skírdagur er haldinn í minningu þess, er Jesú innsetti hina heilögu kvöldmáltíð og þó fætur lærisvein- anna, eftir að hafa snætt páskalamb- ið eftir þeim. Lýsingarorðið skír merkir hreinn og nafnið lýtur að hreinsun sálarinnar, enda var hann ásamt öskudeginum öðrum fremur talinn dagur iðrunar og afturhvarfs. Hann heitir einnig langafrjádagur og mun það upphaflegra nafn, þótt eldri bókfest dæmi finnist um hitt. Orðið frjádagur mun semsé eldra en föstudagur, sem er tilkomið við títt- nefnda dagheitabreytingu á 12. öld eða fyrr. Frjádagur mun fela í sér gyðju- nafn eða ásynju, sem ólítið á skylt við þær Frigg og Freyju. Dagurinn hét á latínu dies Veneris, Venusar- dagur, og súgermanska gyðja, sem helst samsvaraði Venusi, hét Fria á þýsku og Fríg já engilsaxnesku. Og í Hauksbók frá 14. öld segir reyndar berum orðum: „Én hinn 6. dag gáfu þeir hinni örgu Venu, er heitir Frigg á dönsku.“ f samræmi við þetta hét dagurinn frígedag á engilsaxnesku og friatac á fornháþýsku, og sjá allir að ekki er langt milli þess og frjádags á íslensku. Langifrjádagur eða langafrjádag- ur mun hins vegar kominn til okkar beint úr engilsaxnesku einsog fleira í kirkjumáli. Þar hét hann langa fríge- dag. En aldrei virðist hann hafa heit- ið vílíku nafni á þýsku, þar sem hann kallast enn Karfreitag. Orðið hefur haldist í íslensku við hlið föstudags- ins langa fram á þennan dag, og mun það valda, að menn voru hættir að skilja, hvað frjádagur merkti, þegar dagheitabreytingin sigraði að mörgu öðru leyti. Föstudagurinn langi er til minn- ingar um hina löngu pínu Krists á krossinum. Nafnið höfðar sjáanlega til þess, að dagar mótlætisins þykja ávallt líða seint. Síðarmeir hafa menn viljað draga svo ókristilega ályktun, að kirkjugestum hafi fund- ist hin langdregna guðsþjónusta þennan dag svo leiðinleg, að nafnið sé af því sprottið. Ekki hafi bætt úr skák, að víða var til siðs að borða ekkert fyrr en eftir miðaftan á þess- um degi. Páskar Páskadagurinn getur fallið á tíma- bilinu frá 22. mars ti! 25. apríl. Sú regla, sem miðar við tunglmánuði og jafndægri á vori, var samþykkt á kirkjuþingi í Nikeu í Litlu Asíu árið 325 e. Kr. Aðrarhræranlegarkirkju- hátíðir svosem föstuinngangur og hvítasunna færast til í árinu með páskum. Páskahátíðin er hinsvegar langt- um eldri meðal gyðinga og var til löngu fyrir daga Móse, meðan He- brear voru enn hirðingjar. Var hún þá haldin til að fagna fæðingu fyrstu lambanna sem einskonar uppskeru- hátíð hirðingjanna. í>á átu þeir páskalambið með viðhöfn einsog Jesús síðar með lærisveinum sínum. í Evrópu blandaðist hin kritsjna páskahátíð mjög saman við eldri vorhátíðir, sem haldnar höfðu verið frá ómunatíð um svipað leyti. Þetta sannast í einfaldastri mynd á því, að nafnið páskar er hvorki notað um hátíðina í þýsku né ensku. Hún heit- ir þar Ostern og Easter, sem hvort- tveggja er afsömu rót og orðið aust- ur, átt sólaruppkomunnar. Var í þessum löndum lengi togstreita um það, hvort taka skyldi upp latneska órðið pascha, en nafn hinnar fornu vorhátíðar varð ofaná. Sumir hafa haldið fram tilveru germanskrar vor- gyðju, Ostara, sem hefði samsvarað hinni rósfingruðu morgungyðju Eos hjá Grikkjum og Aurora hjá Róm- verjum. Það er þó enn ósannað mál. En af þessum samruna eru óteljandi páskasiðir í Evrópu sprottnir. Páskaeggjasiðurinn virðist hafa verið svotil óþekktur hér á landi þar til í kringum 1920. Líkur benda til, að Björnsbakarí í Reykjavík hafi orðið fyrst til að innleiða haijn. í öndverðu tíðkuðust öskjurnar fyrr- nefndu, en síðan súkkulaðieggin. Það hefur aldrei orðið algengt hér að skreyta hænuegg, þótt undantekn- ingar finnist og þá helst harðsoðin egg, sem síðar mátti borða. Fyrir utan hina kirkjulegu athöfn er naumast hægt að benda á íslensk- ar venjur eða þjóðtrú, sem öðru fremur sé tengd páskunum. Helst er að nefna sólardansinn, en á páska- dagsmorgun á sólin að dansa af gleði nokkur augnablik nákvæmlega á sömu stundu og frelsarinn reis upp frá dauðum. Sumirsegjareyndar, að þetta gerist ekki nema páskadaginn beri upp á sama dag í almanakinu og árið sem Jesús reis upp. Fáir telja sér hafa auðnast að sjá sólardansinn, enda á hann að vera flestum mennskum augum ofviða sakir birtu og ljóma, svo að þeir fái þau varla heil síðan. Þó eru til lýsing- ar á honum, og sagði kona ein gömul austanúr Hreppum, að hún ásamt fleira fólki hefði séð, hvernig „sólin hefði stigið upp og fram og til baka og farið nokkrar sveiflur í hring. Þessar hreyfingar sagði hún hefðu verið endurteknar nokkrum sinnum og ljóminn, sem stafaði út frá þess- um hreyfingum hefði verið undirs- kær og fagur. “ Þetta átti að hafa skeð laust eftir 1850. Sagnirum sólardans- inn eru kunnar í öðrum löndum, en sumstaðar er hann talinn eiga sér stað á hvítasunnunni. í bók Árna er að finna frásagnir af fleiri merkisdögum ársins. Þetta er eigulegur gripur fyrir fróðleiksfúst fólk. 4 - ÖÁGUR - 6Ó:áprfÍ;1982

x

Dagur

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagur
https://timarit.is/publication/256

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.