Dagur - 06.04.1982, Qupperneq 4

ÚTGEFANDI: ÚTGÁFUFÉLAG DAGS
SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI
RITSTJÓRNARSlMAR: 24166 OG 24167
SlMI AUGLÝSINGADEILDAR OG AFGREIÐSLU: 24222
RITSTJÓRI OG ÁBYRGÐARM.: HERMANN SVEINBJÓRNSSON
BLAÐAMENN: ÁSKELL ÞÓRISSON OG GYLFI KRISTJÁNSSON
AUGLÝSINGASTJÓRI: FRlMANN FRlMANNSSON
ÚTBREIÐSLUSTJÓRI: JÓHANNES MIKAELSSON
FRAMKVÆMDASTJÓRI: JÓHANN KARL SIGURÐSSON
PRENTUN: DAGSPRENT H.F.
Réttur aldraðra
til sjálfsákvörðunar
Fyrst og fremst er það einstaklingurinn
sjálfur, sem taka skal mið af varðandi stefnu-
mótun í málefnum aldraðra. Nauðsynlegt er
að styðja aldraða og hjálpa þeim, en aldrei má
lama sjálfsbjargarviðleitni þeirra. Öldrunar-
þjónusta má aldrei fá á sig neinn ölmusubrag.
Þannig hljóða lokaorð ítarlegrar ályktunar
miðstjórnar Framsóknarflokksins um málefni
aldraðra.
í upphafskafla ályktunarinnar segir m.a.:
„Framsóknarflokkurinn setur það fram sem
markmið sitt í öldrunarmálum, að aldraðir eigi
jafnan völ á þeirri heilbrigðis- og félagslegu
þjónustu sem þeir þurfa á að halda. Áríðandi
er, að þessi þjónusta sé veitt án tillits til
efnahags eða búsetu og að allir eigi svipaðan
kost á að njóta hennar".
Síðan segir í ályktuninni: „Sérstaka áherslu
ber að leggja á að öldruðum sé gert kleyft að
búa á eigin heimilum og í umhverfi sínu eins
lengi og heilsa og kraftar leyfa, en fái jafnframt
notið nauðsynlegrar þjónustu á stofnunum,
þegar hennar er þörf.
Þá ber einnig að hafa að leiðarljósi þau
grundvallarmannréttindi aldraðra sem og
annarra einstaklinga í lýðræðisþjóðfélagi,
réttinn til sjálfsákvörðunar, áhrifa og þátt-
töku“.
í ályktun miðstjórnar eru síðan teknir fyrir
nokkrir helstu þættir þessara mála og verður
hér aðeins stiklað á stóru. Hlutverk ríkisins
skal vera að annast yfirstjórn öldrunarmála,
tryggja nauðsynlega samræmingu, vinna að
stefnumótun og áætlanagerð og sjá um að
fjármagn til þessa málaflokks verði aukið.
Hlutverk sveitarfélaga skal vera að annast
uppbyggingu og rekstur dvalarstofnana fyrir
aldraða og að annast heimaþjónustu fyrir þá.
Framsóknarflokkurinn vill að átak verði gert
til úrbóta í lífeyris- og tryggingamálum
aldraðs fólks, sem taki mið af því að sem mest-
ur jöfnuður ríki í lífeyrisgreiðslum. Framsókn-
arflokkurinn vill stuðla að því að aldrað fólk
geti búið sem lengst á heimilum sínum og því
umhverfi sem það best þekkir og er þeim
kærast. Lögð verði megináhersla á fjölþætt úr-
ræði í húsnæðismálum aldraðra. Efla þarf
heimilishjálp, heimahjúkrun, gefa öldruðum
kost á litlum, hentugum íbúðum og aðstoð við
viðhald fasteigna.
Varðandi atvinnumál aldraða segir svo í
ályktun miðstjórnar Framsóknarflokksins, að
meiri gaum verði að gefa hvernig verklokum
aldraðra sé háttað. Umskiptin megi ekki verða
of snögg, heldur beri að gefa öldruðum kost á
að draga smátt og smátt úr vinnu og skapa
þeim viðfangsefni við hæfi.
Nú eru páskarnir gengnir í garð
og það væri ekki úr vegi að rifja
ögn upp um sögu þeirra. í bók-
inni Saga daganna, sem Árni
Björnsson tók saman, er að
finna margvíslegan fróðleik um
þessa sem og aðra merka daga.
Nú er pálmasunnudagur liðinn,
en hann var fyrsti dagur dymb-
ilviku, haldinn til minningar
um innreið Jesú í Jerúalem.
Við skulum fara á vit bókarinn-
ar og fræðast um þessa daga.
Heimildir eru um það frá 18. og
19. öld, að hnausþykkur rauðseydd-
ur mjólkurgrautur væri hér víða
skammtaður á skírdagsmorgun,
áður en menn fóru til kirkju. En slík-
ur grautur sýnist lengi hafa þótt
mesta lostæti hér á landi, og er hans
ósjaldan getið sem sérstaks hátíða-
réttar. Hitt er annað mál, að grautui
þessi þótti auka svo vind, að ekki
hefði alténd verið þefgott í kirkjun-
um á skírdag.
Dymbilvika Föstudagurinn langi
Hún heitir öðru nafni efsta vika, þ.e.
síðasta vikan fyrir páska. Hún mun
draga nafn sitt af áhaldinu dymbill,
sem notað var í katólskum sið til að
hljóðið yrði drungalegra og sorgleg-
ra (dumbara), þegar hringt var til
guðsþjónustu á þessum síðustu dög-
um föstunnar.
Ekki er hinsvegar alveg ljóst, hvað
dymbillinn var eða hvort nafnið var
notað um fleira en eina tegund út-
búnaðar. Helst var talið, að hann
hafi verið trékólfur, sem settur var í
kirkjuklukkur í stað málms, svo að
hljóðið deyfðist. Þó gæti hann ein-
faldlega verið trékylfa til að berja
með á klukkurnar, eftir að járnkólf-
urinn hafði verið bundinn fastur, svo
að ekki þyrfti að losa hann úr á
hverju ári. En einnig eru sagnir um
einhverskonar tréklöprur framan á
kirkjuþili, sem notaðar hafi verið í
klukkna stað þéssa viku.
Loks er orðið dymbill notað um
háan ljósastjaka, sem stóð á kirkju-
gólfi með fjórum örmum og þrem
ljósum á hverjum auk eins í toppi.
Skyldu ljós þessi tákna Krist og
postulana og voru notuð í stað ljósa-
hjálma í þessari viku, svo að dimm-
leitara væri í kirkjunni en ella. En
þessi orðskýring er ósennilegri, þótt
sjálfur Árni Magnússon haldi henni
fram.
Kyrra vika er eitt nafn enn á þessu
tímabili, því að þá skyldu menn vera
hljóðari og hæglátlari en nokkru
sinni endranær og liggja á bæn.
Skírdagur
Hann hefur sjálfsagt upphaflega
heitið skírþórsdagur einsog skjær-
torsdag á dönsku og Shere-thursday
á ensku. Þó finnst ekki nema eitt
dæmi um það orð í íslenskum forn-
ritum og er það frá 14. öld.
Ástæðan er vitaskuld afnám dags-
heitanna Týsdagur, Óðinsdagur og
Þórsdagur á 12. öld, hvort sem Jóni
biskupi Ögmundssyni er þar reíti-
lega um kennt. Hefur vafalaust þótt
meira en lítil goðgá að nefna Þór í
tengslum við svo ginnhelgan dag.
Skírdagur er haldinn í minningu
þess, er Jesú innsetti hina heilögu
kvöldmáltíð og þó fætur lærisvein-
anna, eftir að hafa snætt páskalamb-
ið eftir þeim. Lýsingarorðið skír
merkir hreinn og nafnið lýtur að
hreinsun sálarinnar, enda var hann
ásamt öskudeginum öðrum fremur
talinn dagur iðrunar og afturhvarfs.
Hann heitir einnig langafrjádagur
og mun það upphaflegra nafn, þótt
eldri bókfest dæmi finnist um hitt.
Orðið frjádagur mun semsé eldra en
föstudagur, sem er tilkomið við títt-
nefnda dagheitabreytingu á 12. öld
eða fyrr.
Frjádagur mun fela í sér gyðju-
nafn eða ásynju, sem ólítið á skylt
við þær Frigg og Freyju. Dagurinn
hét á latínu dies Veneris, Venusar-
dagur, og súgermanska gyðja, sem
helst samsvaraði Venusi, hét Fria á
þýsku og Fríg já engilsaxnesku. Og í
Hauksbók frá 14. öld segir reyndar
berum orðum: „Én hinn 6. dag gáfu
þeir hinni örgu Venu, er heitir Frigg
á dönsku.“ f samræmi við þetta hét
dagurinn frígedag á engilsaxnesku
og friatac á fornháþýsku, og sjá allir
að ekki er langt milli þess og frjádags
á íslensku.
Langifrjádagur eða langafrjádag-
ur mun hins vegar kominn til okkar
beint úr engilsaxnesku einsog fleira í
kirkjumáli. Þar hét hann langa fríge-
dag. En aldrei virðist hann hafa heit-
ið vílíku nafni á þýsku, þar sem hann
kallast enn Karfreitag. Orðið hefur
haldist í íslensku við hlið föstudags-
ins langa fram á þennan dag, og mun
það valda, að menn voru hættir að
skilja, hvað frjádagur merkti, þegar
dagheitabreytingin sigraði að mörgu
öðru leyti.
Föstudagurinn langi er til minn-
ingar um hina löngu pínu Krists á
krossinum. Nafnið höfðar sjáanlega
til þess, að dagar mótlætisins þykja
ávallt líða seint. Síðarmeir hafa
menn viljað draga svo ókristilega
ályktun, að kirkjugestum hafi fund-
ist hin langdregna guðsþjónusta
þennan dag svo leiðinleg, að nafnið
sé af því sprottið. Ekki hafi bætt úr
skák, að víða var til siðs að borða
ekkert fyrr en eftir miðaftan á þess-
um degi.
Páskar
Páskadagurinn getur fallið á tíma-
bilinu frá 22. mars ti! 25. apríl. Sú
regla, sem miðar við tunglmánuði og
jafndægri á vori, var samþykkt á
kirkjuþingi í Nikeu í Litlu Asíu árið
325 e. Kr. Aðrarhræranlegarkirkju-
hátíðir svosem föstuinngangur og
hvítasunna færast til í árinu með
páskum.
Páskahátíðin er hinsvegar langt-
um eldri meðal gyðinga og var til
löngu fyrir daga Móse, meðan He-
brear voru enn hirðingjar. Var hún
þá haldin til að fagna fæðingu fyrstu
lambanna sem einskonar uppskeru-
hátíð hirðingjanna. í>á átu þeir
páskalambið með viðhöfn einsog
Jesús síðar með lærisveinum sínum.
í Evrópu blandaðist hin kritsjna
páskahátíð mjög saman við eldri
vorhátíðir, sem haldnar höfðu verið
frá ómunatíð um svipað leyti. Þetta
sannast í einfaldastri mynd á því, að
nafnið páskar er hvorki notað um
hátíðina í þýsku né ensku. Hún heit-
ir þar Ostern og Easter, sem hvort-
tveggja er afsömu rót og orðið aust-
ur, átt sólaruppkomunnar. Var í
þessum löndum lengi togstreita um
það, hvort taka skyldi upp latneska
órðið pascha, en nafn hinnar fornu
vorhátíðar varð ofaná. Sumir hafa
haldið fram tilveru germanskrar vor-
gyðju, Ostara, sem hefði samsvarað
hinni rósfingruðu morgungyðju Eos
hjá Grikkjum og Aurora hjá Róm-
verjum. Það er þó enn ósannað mál.
En af þessum samruna eru óteljandi
páskasiðir í Evrópu sprottnir.
Páskaeggjasiðurinn virðist hafa
verið svotil óþekktur hér á landi þar
til í kringum 1920. Líkur benda til,
að Björnsbakarí í Reykjavík hafi
orðið fyrst til að innleiða haijn. í
öndverðu tíðkuðust öskjurnar fyrr-
nefndu, en síðan súkkulaðieggin.
Það hefur aldrei orðið algengt hér að
skreyta hænuegg, þótt undantekn-
ingar finnist og þá helst harðsoðin
egg, sem síðar mátti borða.
Fyrir utan hina kirkjulegu athöfn
er naumast hægt að benda á íslensk-
ar venjur eða þjóðtrú, sem öðru
fremur sé tengd páskunum. Helst er
að nefna sólardansinn, en á páska-
dagsmorgun á sólin að dansa af gleði
nokkur augnablik nákvæmlega á
sömu stundu og frelsarinn reis upp
frá dauðum. Sumirsegjareyndar, að
þetta gerist ekki nema páskadaginn
beri upp á sama dag í almanakinu og
árið sem Jesús reis upp.
Fáir telja sér hafa auðnast að sjá
sólardansinn, enda á hann að vera
flestum mennskum augum ofviða
sakir birtu og ljóma, svo að þeir fái
þau varla heil síðan. Þó eru til lýsing-
ar á honum, og sagði kona ein gömul
austanúr Hreppum, að hún ásamt
fleira fólki hefði séð, hvernig „sólin
hefði stigið upp og fram og til baka
og farið nokkrar sveiflur í hring.
Þessar hreyfingar sagði hún hefðu
verið endurteknar nokkrum sinnum
og ljóminn, sem stafaði út frá þess-
um hreyfingum hefði verið undirs-
kær og fagur. “ Þetta átti að hafa skeð
laust eftir 1850. Sagnirum sólardans-
inn eru kunnar í öðrum löndum, en
sumstaðar er hann talinn eiga sér
stað á hvítasunnunni.
í bók Árna er að finna frásagnir af
fleiri merkisdögum ársins. Þetta er
eigulegur gripur fyrir fróðleiksfúst
fólk.
4 - ÖÁGUR - 6Ó:áprfÍ;1982