Dagur - 08.05.1986, Blaðsíða 7

8. maí 1986 - DAGUR - 7
Til hamingju með daginn norð-
lenskir launþegar.
Á alþjóðlegri ráðstefnu, sem
haldin var í París árið 1889, var
samþykkt að gera 1. maí að sam-
eiginlegum kröfudegi verkafólks
um allan heim. í 97 ár hefur því
verkafólk safnast saman á þess-
um degi og rætt sín baráttumál.
Sjá hin ungborna tíd
vekur storma og stríð
leggurstórhuga dóminn á feðranna vcrk.
Heimtar kotungum rétt
og hin kúgada stétt
hristir klafann og sér,
hún er voldug og sterk.
Svo segir Einar Benediktsson í
íslandsljóðum árið 1901.
Pessar línur l"sa '’el þcim bar-
áttuanda sem einlo nridi upphafs-
menn íslenskrai /erkalýðshreyf-
ingar. Petta fólk sem sá sig knúið
til að gerast brautryðjendur í
hagsmunabaráttu til heilla fyrir
verkalýðinn. Baráttu gegn rang-
læti og mannúðarleysi. Þessu fólki
mun aldrei verða fullþakkað
þess störf í þágu allrar þjóðar-
innar.
Pað eru ótrúlegar lýsingarnar á
kjörum forfeðra okkar, fyrir að-
eins 50-100 árum, og er af mörgu
að taka þegar þess er minnst.
Vistarbandið var nauðung sem
hvíldi á hverjum afkomanda
bænda, ef hann hafði ekki gengið
menntaveginn, lært handverk
eða leyst lausamennskubréf. Ef
hann var óvistráðinn á kross-
messu, mátti setja hann á uppboð
og sá fékk sem best bauð. Þessi
lög voru blettur á íslenskri lög-
gjöf og má segja að þau hafi sett
fjölda fólks í ánauð.
Ófremdarástand ríkti í fátækt-
armálum. Fátækar fjölskyldur
voru tættar í sundur og fluttar
nauðungarflutningum, ef þær
höfðu lent í fjárhagsvandræðum
og orðið að þiggja opinbera
aðstoð, og börnin voru boðin upp
á hreppaþingum og hlaut sá sem
lægst bauð. Það eru til margar og
ófagrar lýsingar af aðbúnaði
þessara barna í ómagavistinni.
Sveitarómaginn sem svo var
nefndur, var útskúfaður úr þjóð-
félaginu, sviptur kosningarétti og
kjörgengi. Öldungurinn, sem
hafði erfiðað langa ævi, alið upp
börn og greitt skatta og skyldur,
en ekki getað lagt fyrir fé til elli-
áranna, var settur á bekk með
afbrotamönnum, dæmdum fyrir
glæp.
Sem dæmi um ævikvöld ein-
stæðinganna á árum áður, ætla ég
að lesa hér grein sem birtist í
Nýja íslandi árið 1904, en hún er
um ekkju eina sem ekki fékk út-
hlutað styrk úr alþýðu-styrktar-
sjóðnum haustið áður, og segir
blaðið að margir hljóti að vera
nauðulega staddir fyrst nefndin
sá sér fært að ganga fram hjá
henni.
„Þessi kona er nú ekkja á
sjötugsaldri, kom hingað til
Reykjavíkur 16 ára gömul og
vann hér í bæ í vist til þrítugsald-
urs. Þetta var á þeim tíma, þegar
tíska var að láta vinnukonurnar
ganga á eyrina og láta þær vinna
að út- og uppskipun, bera þungar
byrðar, oft á höfðinu. Pessi kona
hefur verið mesta viljamann-
eskja, ósérhlífin, en líklega held-
ur kraftalítil, því hún er fremur
lítil og grannvaxin, enda kemur
þetta henni í koll nú, því nú hálf-
dregur hún á eftir sér annan fót-
inn og höfuðtaugarnar eru bilað-
ar og kvalirnar iðulega svo
miklar, að hljóðin heyrast á nótt-
unni til hennar í herbergin í kring
í húsinu. Um þrítugt giftist hún
og bjó í hjónabandi í 14 ár og
eignaðist 7 börn, sem hún hefur
misst öll á ýmsum aldri, síðast
dóttur 22 ára.
Nú er hún einstæðingur og á
enga ættingja, cr hún getur flúið
til í ellinni. Pess þarf ekki að
geta, að hún er eignalaus, á að-
eins bólið sitt. Pó að hún byggi
heldur vel með manni sínum, því
þau voru dugnaöarmanneskjur,
þá er allt löngu búið, því lang-
vinnar legur hennar sjálfrar og
barna hennar, útfararkostnaður
manns hennar og barna - hún
missti mann sinn og þrjú börn á
einu ári - og svo það, sem hún
hefur þurft til að lifa af, hefur fyr-
ir löngu fariö með allt sem hún
átti. Ef úthlutunarnefndin hefur
Þóra Hjaltadóttir.
nú gert rétt sl. haust með því að
taka aðra fram fyrir þessa konu,
þá er augljóst að einhver á bágt
hér í bæ.
En þetta eru kjörin sem almúg-
inn má búast við í ellinni hér á
landi. Þessu getur sjómaðurinn
búist við, þegar hann er búinn
að hrekjast fram og aftur um haf-
ið árum saman, frosinn og kaldur,
oft talið eftir honum kaupið
hans, fleygt í hann horaðasta ket-
inu, sem hægt er að fá að haust-
inu - illa söltuðu, ofan á brauðið
versta magarínið sem flyst, o.fl.
o.fl.
Pessu getur konan búist við,
þegar hún er búin að standa árum
saman heiðarlega í stöðu sinni,
vaka nætur og daga, vinna seint
og snemma og þannig slíta sér
upp ef hún missir börnin sín, eða
þau eiga nóg með sig sjálf. Og
svo þegar fokið er í flest skjól, þá
er sagt: Far þú til fógetans eða
hreppstjórans. En þar er ekkert
spaug að koma. Talað líkt við
fólk og rakka og flestir líta til
þess hornauga upp frá því, og
sveitarstyrkurinn nákvæmlega
svo mikill að það getur dregið
fram lífið til að horfa upp á fyrir-
litninguna, sem skín úr augum
flestra og þeim finnst eins og sagt
sé við sig: „Pú ert nú uppslitinn
garmurinn, þaö er ekkert gagn að
hafa af þér framar, þaö væri ósk-
andi að þú hrykkir upp af sem
fyrst."
Já, greinilega hefur þessi ekkja
aðeins verið eitt dæmið af mörg-
um sem viðgekkst í þá daga.
Á árunum fram til 1918 var
íslenskt þjóðfélag að taka stakka-
skiptum. Atvinnuvegirnir höföu
hamskipti. Gamla bændasamfé-
lagið var aö líða undir lok og
sveitamennirnir flykktust á möl-
ina og þéttbýliö fór vaxandi við
sjávarsíðuna. Upp úr þessum
jarðvegi er íslenska verkalýðs-
hreyfingin stofnuð.
Margar tilraunir voru gerðar til
að stofna samtök launamanna,
en þær urðu flestar skammlífar.
Fyrstu heimildir sem ég finn um
samtök eða samvinnu launafólks
fyrir bættum kjörum eru frá árinu
1881, þegar vinnumenn prest-
anna í Hreppum í Árnessýslu
komu saman til að mynda samtök
um bætt kaup og betri kjör í sýsl-
unni.
Kaupgjald var á reiki, almennt
árskaup var 40-60 krónur. Vinnu-
konur fengu 20-30 krónur, eða
helming af kaupi vinnumanna.
Kaupamenn höfðu hins vegar 12
krónur á viku.
Fyrsta formlega stéttarfélagiö
er síðan stofnað 6 árum seinna,
eöa 2. janúar 1887 af prenturum í
Reykjavík, og síðan kemur eitt
af öðru.
Fyrir 70 árum eöa 12. mars
1916 koma 7 verkalýðsfélög sam-
an og stofna með sér samband,
Alþýöusamband íslands. Fyrsta
stefnuskrá þess var lengi til en er
nú glötuð. En samkvæmt fyrstu
skipulags/eglum er gert ráð fyrir
aö stéttarfélögin og stjórnmála-
félög jafnaðarmanna starfi hlið
við hlið og voru jafnaðarmenn
hf.vsti málsvari verkafólks á
Alþingi. Árið 1921 er fyrsta mál-
ið flutt þar af Jóni Baldvinssyni
og var það um lögbindingu 6 klst.
hvíldartíma á sólarhring hjá há-
setum á togurum. Með harðfylgi
r.áðist að gera þetta frumvarp að
löguir og nefnast þau Vökulögin.
Tæoum 60 árum síðar er hvíldar-
’ínunn almennt, hjá verkafólki,
Koininn í 10 kist. samfellda hvíld
á sóla’hring með Vinnuverndar-
'ögui. in frá 1980. Á því sést hve
Vökulög’n liafa verið stórt skref
áriö 1921.
Og sn.att oj sinátt fengust lag-
færingar á kjö um verkafólks
meö ýmsum . ðgerðum, með
kjarasamningum og með löggjöf-
um. En hvert f. tt skref í átt til
úrbóta fyrir verkafólk kostaði
ótrúlegustu átök, úrbóta sem
okkur þykir svo sjálfsagt að hafa
í .hg og eru sjálfsögð í velferðar-
r.ki.iu. Verkamaðurinn hefur
orðic c.e • era bæði sverð og
skjöldur ofsóttrar hreyfingar,
sem barðist fyrir lífi stnu í ein-
hverjam skæðustu stéttaátökum
sem íslandssagan greinir frá.
Verkamaðurinn varð í senn að
sækja og verjast, allt eftir því sem
á.-.tæðu’- leyfðu.
Krossanesverkfallið, Ránar-
bardaginn, Nóvuslagurinn og
Dettifoss'lapurinn eru einhver
hörðustu átök í íslenskri stétta-
baráttu á árunum 1930-1934 sem
útheimtu allt sem verkamaðurinn
gat látið í te fyrir málstaðinn.
í þá daga ófluðu þeir sem valist
höfðtr ' f trystusveitina fylgis,
meðal v^rkafólks við baráttumál-
in. mec því að ganga hús úr húsi,
t.rúa við fólk og herða hjá því bar-
áttuandann. Nú eru slík boð send
um fjrltniðlana, sem ná takmark-
áð eyrum fólksins og aldrei eins
og persónulegt samband. En
stærð þéttbýliskjarnanna, bæja
og borga hamla í dag að þessi
aðferð gefi sama árangur, en
vinnustaðina mætti nota meira en
gert er, til að tala við verkafólk-
íð, fá fram óskir þess og upplýsa
,im stöðuna. En einnig er að for-
ystumennirnir í dag eru upptekn-
ir myrkranna á milli við að annast
hin ýmsu mál sem á þá kalla, svo
sem samningagerðir sem sífellt
kalla og rekstur hinna ýmsu hags-
munamála sem komin eru í
samninga og lög, en þarfnast
stöðugs eftirlits og eftirrekstrar.
Viö upphaf íslenskrar verkalýös-
hreyfingar var ekki allt verkafólk
virkt í baráttúnni, margir trúöu
ekki á hugsjónina, eða voru
hræddir við atvinnuleysi og
útskúfun, en þeir sem böröust
voru svo áberandi aö þetta vill
gleymast þegar viö ræðum um
doðann sem hvílir yfir félagslegri
virkni verkafólks í dag í þeirra
eigin hagsmunasamtökum. Þessi
deyfð er hlutfallslega mun meiri í
dag en áöur, en sem dæmi má
nefna að félagsmenn í Alþýöu-
sambandi íslands voru 650 talsins
árið 1916 cn yfir 60 þúsund 70
árum seinna.
Enn ein skýringin er sú að áður
hafði fólk engu að tapa en allt að
vinna, en í dag eru flestir búnir
að fjárfesta í steini og stáli og eru
skuldum vafðir vegna þessa, og
fjárhagurinn þolir engin skakka-
föll. Ef einhver tímabundinn
tekjumissir verður, vofir hamar
fógetans yfir eignunum.
En við verðum að snúa vörn í
sókn og hefja markvissa baráttu
fyrir bættum kjörum, sérstaklega
þeirra verst settu. Pó að fátæktin
í dag sé ekkert í líkingu við það
ástand sem ríkti hér á landi fyrir
nokkrum áratugum, þá eru of
margir með laun undir fátækt-
armörkunum á því herrans ári
1986.
Það er þjóðinni til skammar,
að enn finnst fólk sem vart hefur
til nauðþurfta, og yfirleitt vinnur
þetta fólk við verðmætasköpun
þjóðarinnar - sem er svo illa
launað sem raun ber vitni.
Krafan okkar hefur verið
undanfarin ár, er í dag, en verður
vonandi orðin að veruleika innan
skamms, að allir geti lifað mann-
sæmandi lífi af tekjum átta
stunda vinnudags. Það er okkur
ekki sæmandi að tala sífellt um
slök kjör þeirra verst settu, en
síðan þegar tækifærin gefast til
leiðréttinga, að gleyma þvf þá.
Nú er færi í hjaðnandi verðbólgu,
nú verðum við að standa við það
sem sagt hefr verið á undan-
gengnum árum.
Brýnt er meðal annars, að allt
launafólk, fylgist grannt með
vöruverði og láti neytendasam-
tök og sín verkalýðsfélög ávallt
vita ef um óeðlilegar verðbreyt-
ingar er að ræða.
Til að ná fram bættum kjörum
verðum við að standa saman,
vera sammála um aðgerðir og um
leiðir að markinu, öðruvísi er
þetta tímasóun og mannskemm-
andi fyrir alla, skki síst þegar
afkomendur okkar lesa annála
verkalýðshreyfingarinnar fyrir
núlíðandi áratugi.
Nú er dagur við ský
heyr hinn dynjandi gný
nú þarf dáðrakka menn,
- ekki blundandi þý.
Paðþarf vakandi önd
það þarf vinnandi hönd
til að velta í rústir og byggja á ný.
Garðyrkjustöðin á Grísará KW
Bóndarósir ★ Pottablóm ★ Gróðurmold
Opið uppstigningurdag 8. maí og laugardag og sunnudag kl. 1-5.