Dagur - 23.11.1991, Page 6

6 - DAGUR - Laugardagur 23. nóvember 1991
BROT ÚR SÖGU BÆNDA Atli Vigfússon
Er hornabúið að fara í eyði?
Mikil er sú breyting sem hef-
ur orðið á leikföngum barna
nú síðustu ár. Það ægir sam-
an öllum gerðum af hinum
ótrúlegustu hlutum sem eru
ýmist rafdrifnir eða tölvu-
stýrðir, og nokkra þekkingu
þarf til við notkun þessara
nýtísku „gulla“. Ég játa á
mig að vera gamaldags, því
ég var eins og margir góðir
menn hér í landi, að ég lék
mér í hornabúi, þessum
„þroskaleik kynslóðanna um
aldir“ og eignaðist aldrei
geimverur og geimflaugar, né
heldur stríðsskip.
Það var virkilega búsældarlegt
á bæjarhólnum í þá tíð enda mynd-
arlegur búsmali á beit, raunar hvert
sem var litið, og búið var stórt.
Þessi búskaparleikur tók mikinn
tíma enda verkefnin ærin. Gripa-
hús voru byggð úr múrsteinum og
girt var með girðingarstaurum úr
tré og bönd höfð fyrir gaddavír.
Uppáhalds tíminn var haustið
þegar ný horn komu og var þá far-
ið með grisjupoka niður í kjallara á
sláturhúsinu þar sem hornin voru
afhöggvin og engin horn vildi ég
nema af þeim kindum sem frá okk-
ur komu. Homin fengu síðan nöfn
ærinnar sem þau voru af og hétu
t.d. Surtla I og Surtla II því hver ær
gaf af sér tvö hom, eins og gefur að
skilja.
Þá var einnig mikil hátíð þegar
svið voru í sunnudagsmat því þá
bættust nýjar kýr í fjósið, sem voru
kjálkamir og ný hænsni bættust
við, en það voru málbeinin.
Hesta hafði ég nokkra, en það
voru leggir af fullorðnum ám og
folöld fengust af lambaleggjum.
Sjaldan voru sviðafætur til matar
og var því stundum leitað „hesta“
út í móurn ef einhvers staðar var
dauð kind.
Mjólkurframleiðsla var mikil
og meðalaglös voru höfð sem
brúsar. Þá var tankvæðingin ekki
komin og bættist mikið við brúsa-
eignina á bólusetningardögum.
„Gullinkambur“ og
fleiri í heimsókn
Ræktun og heyskapur tóku
langan tíma. Þurrkað var úti á góð-
Skelja-
búið
Aldrei var það svo að maður
fengi að hafa horn og kjálka inni
t.d. á vetrum er snjór var yfir
jörð. Var þá brugðið á það ráð að
búa með skeljar sem fengust í
fjörunni úti við flóann. Var það
siður að hafa með sér fötu er
þangað var farið og safna saman
ýmsum gerðum af skeljum.
Voru þær síðan þvegnar og bú-
skapur hafinn.
Kúskeljar voru algengastar,
síðan voru bláskeljar, „hrúta-
skeljar" og „forystuskeljar", en
hörpudiskar og kuðungar voru
ekki finnanlegir.
Nokkuð var það misjafnt
hvaða skeljar táknuðu hvað og
fór það nokkuð eftir landshlut-
um, einnig hugmyndaflugi á
hverjum stað. Það sama var um
homabúið að mjög misjafn var
hvaða tákn börn höfðu fyrir dýr-
in og á bæ einum í Ámessýslu
voru nautgripakjálkar látnir
tákna fíla og í Flóanum voru
heilar hauskúpur látnar tákna
bjamdýr eða skrímsli, sem sóttu
á búfénaðinn.
um dögum og sáð var
í flag, bæði höfmm
og káli.
Einn morguninn
var ekki fallegt um að
litast á búinu því
heimilishaninn hann
Gullinkambur og
konur hans höfðu
verið snemma á fót-
um samkvæmt venju
og fundið flagið, sem
ég var nýbúinn að sá
í, og höfðu étið allt
hafrafræið og síðan
baðað sig í moldinni
og þeytt henni út í all-
ar áttir. Þar með var
allt sem átti að vera
haustbeit horfið og
varð ekki meir úr því
það sumarið.
Fleiri gestir gerðu
sig heimakomna í bú-
inu, en það voru
flækingshundar sem
stundum komu og
fengu sér máltíð og
einn dag missti ég
átta kýr og enginn
bjargráðasjóður bætti
það tjón.
Bylting í
búinu
Einu sinni varð bylt-
ing í búinu en það var
þegar jafngömul
frænkan mín að sunn-
an kom til dvalar.
Hún var mikið fyrir
leiki og vildi strax
koma upp í hornabú
til mín og gera eitt- Hornabú.
hvað skemmtilegt.
Eg beið spenntur í búinu eftir
frænku því við höfðum aldrei leik-
ið neitt saman áður. Dálítið varð
ég hissa þegar hún kom því hún
var búin að fá lánuð föt af ömmu
og þóttist vera fín frú. Hún sagðist
vera leikkona frá útlöndum og
væri hér á ferðalagi.
Hún leit hvorki á kindumar né
kýinar í hornabúinu heldur sagði
að ég ætti að leika frægan söngvara
og syngja fyrir leikkonuna. Hún
fékk mig síðan til þess að smíða
gítar úr mótatimbri í vélageymsl-
unni og negla á hann spotta fyrir
strengi.
Ég kunni samt voða lítið að
spila fannst mér, en það fannst
„leikkonunni“ ekkert mál, bara að
hún hitti einhvem sem væri í
hljómsveit.
Hún sagði líka að allir söngvar-
ar hefðu sítt hár og ekki svona
sveitalega klippingu eins og ég og
tók bút af ullarreifi og setti á haus-
inn á mér. Síðan vildi hún halda
veislu og bjóða forsetanum, for-
setafrúnni og ráðherrum. Það var
„þykistunni“-veisla og varð ég að
vera eins og maður með mönnum
og sitja með til borðs.
Eiginlega var ég ekkert hrifinn
af þessum leik og stakk upp á því
að leika frekar Freyju og Rák sem
væru á beit niður í „mýri“. En
leikkona gat ekki breyst í neina
Freyju enda sagðist hún vera að
fara og myndi hún búa á frægu hót-
eli í einni af stórborgunum.
Svona var frænka.
Eiginlega varð ég hálffeginn
þegar hún fór og þá gat ég aftur
farið að stunda minn venjulega
„sveitabúskap" og lét frægt fólk
og útlönd, lönd og leið.
Enn fleiri gestir
Tvisvar var það þó sem ég hélt
að homabúið myndi vekja athygli
frægra manna.
í bæði skiptin var landhreinsun
á bænum.
í annað sinni var það Margrét
drottning sem átti að aka framhjá í
opinberri heimsókn sinni til Is-
lands, en hins vegar var það Magn-
ús frá Mel sem var á kosninga-
Mynd: Atii vigfússon Að gamni mmu gekk
ferðalagi og ætlaði að koma og
hitta fólkið.
Þessa daga var öllu stillt vel upp
í homabúinu og kúm og kindum
raðað skipulega í hús svo allt færi
vel. Sjálfur sat ég svo á gamalli
sláttuvél til þess að sjá föruneyti
ég að þessu fyrrverandi
seli í sumar, en sá þá lítil ummerki
eftir þessa starfsemi, nema hvað
sást í tvö horn upp úr grasinu og
líklega er þar um að ræða fé sem
aldrei kom af fjalli.
Selið var í eyði, en áin rann
ennþá eftir dalnum.
Margrétar á bílum sín-
um. Aldrei vissi ég hvort
hún horfði nokkuð heim
að bænum, hvað þá að
hún sæi móta fyrir gamla
hornabúinu.
Líkt var þetta þegar
Magnús frá Mel kom og
drakk kaffi með fólkinu.
Hann heilsaði mér en
spurði ekkert um búið
þótt ég hefði ver-
ið til í að sýna honum
Enn varð ég að láta
frægt fólk lönd og leið.
Hornabú í seli
Eitt sumar var hornabú-
skapurinn í seli. Ekki
man ég að fyrir því hefði
verið nein sérstök ástæða
nema hvað beit hjá eyði-
býli sem er í nágrenninu
var mun betri og þar var
einnig mikil friður fyrir
almenn bústörf á svona
búi.
Var þá allur bústofn
settur í hjólbörur og hon-
um ekið til heiðar, upp í
gildrag við eyðibýlið þar
sem grösugt er og fallegt,
með allstórum læk sem
taldist vera áin í dalnum.
Seinna var svo ekið
byggingarefni til úti-
húsagerðar ásamt efni í
girðingar og fleiri nauð-
synjar. Fóru horn, kjálk-
ar, kjúkur og leggir vel
með sig, enda rúmt í
beitilandinu.
Beinaleikir barna
Á síðasta ári kom út bókin
Bernskan, í útgáfu Amar og Ör-
lygs, sem fjallar um líf, leiki og
störf íslenskra barna fyrr og nú.
Skráð hafa Símon Jón Jóhanns-
son og Bryndís Sverrisdóttir.
í þessu skemmtilega riti er rætt
um hin ýmsu leikföng barna og
búskaparleiki þeirra. Þar á meðal
er vel lýst innileikjum bama með
bein og þá bæði átt við bein úr
húsdýrum og fiskbein og segir
svo í kaflanum um innileiki bama
með bein:
„Leggir eru fyrirferðarlítil og
snyrtileg leikföng og því fengu
böm að hafa þá inn í baðstofu, en
sjaldgæfara var að homin hlytu
slíkan heiður. Völur og kögglar
úr fótum sauðkindarinnar voru
einnig innileikföng, því slík smá-
bein vildu týnast og fara í
hundana ef þau voru höfð úti við.
Úr leggjum byggðu börn beina-
borgir eða leggjalaupa. Það var
gert þannig, að fyrst var lagður
einn langur sauðarleggur á gólfið
og tveir styttri sinn hvorum meg-
in við hann. Svo voru aðrir tveir
lagðir þversum yfir þessa og
þannig koll af kolli, uns kominn
var hár tum. Þá var listin sú að
fara með höndina ofan í laupinn
og taka um legginn í miðjunni
lyfta öllu saman án þess að borg-
in hryndi.
Skemmtilegur innileikur var
að stökkva yfir sauðarlegg. Þá var
leggur lagður á gólfið og lista-
maðurinn tók báðum höndum um
tæmar á sér og reyndi að hoppa
jafnfætis yfir legginn án þess að
sleppa takinu. Þetta gat reynst
erfiðara en virðist í fljótu bragði.
Sauðarvölur voru látnar tákna
ýmist sauðfé, hunda eða ketti.
Sum böm áttu mikið safn af völ-
um sem þau geymdu í sérstakri
hirslu, sem kölluð var völuskrín.
Sagt var að þeir sem geymdu völ-
umar sínar ættu að verða vel fjáð-
irogheppnirmeðbúfésitt. Böm-
um hélst þó stundum illa á völun-
um, því stúlkumar vildu gjaman
vinda upp á þær band og þá gat
farið svo að forystusauðurinn
lenti inni í hnykli og yrði að dúsa
þar í nokkum tíma. Þá var eig-
andinn huggaður með því að völ-
ur yrðu mjög gáfaðar af því að
vera lengi inni í hnykli.
Og valan var sannarlega ekk-
ert venjulegt bein. Með henni var
hægt að spá fyrir um óorðna hluti
og var sérlega gott að grípa til
hennar ef fara átti í ferðalag, því
hún var veðurglögg. Þá var valan
sett upp á hvirfilinn, eða á nef-
broddinn, og farið með spáþulu."
Æðarkollur úr
ýsubeinum
„Enn eru ótalin fiskbeinin, sem
böm notuðu til leikja. Þar skal
fyrst nefna ýsuklumbu eða eyr-
uggabein ýsunnar. Hagir menn
tálguðu úr ýsubeini fugla handa
börnum og hafa þeir verið meðal
algengustu leikfanga um allt land.
Mest þótti varið í æðarkollur með
unga á bakinu og eru dæmi þess
að þær hafi verið með allt upp í
níu unga. Stundum vom fuglarnir
litaðir og reynt að gera þá sem
líkasta fyrirmyndunum. Selir,
tófur og önnur dýr voru einnig
gerð úr ýsubeini og var margt af
þessu hin listilegasta smíð. Sumir
gerðu krumma úr baulubeini og
kerlingarprjónum úr þorskhaus. I
baulubeinið var stungið þremur
kerlingarprjónum og stóð þá
skepnan á þremur fótum. Slík fyr-
irbæri höfðu reyndar fleiri nöfn,
eins og Grýla, baulustrákar eða
hrafnar.
Kvamir úr þorskausum voru
hirtar og notaðar sem spilapen-
ingar í púkki eða í getruleik.
Getruleikur var þannig að annar
þátttakenda faldi nokkrar kvamir
í lófa sér, lét hringla í þeim og
sagði síðan: „Gettu margs í lófa
mér áður en lófinn springur". Þá
átti hinn að geta hvað kvarnirnar
væru margar og ef hann gat rétt,
fékk hann þær allar, en þurfti
annars að borga hinum jafn marg-
ar kvarnir“.