Dagur - 30.11.1991, Síða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 30. nóvember 1991
Bókakynning
tf
Ævisaga forseta
- kaflar úr
Kristján Eldjárn var ástsæll forseti og virtur fræðimaður,
bæði hér og erlendis. Hann gegndi embætti forseta í tólf ár
og sameinaði í starfí sínu heimsborgaralega reisn og íslensk-
an alþýðleika á þann hátt að vakti aðdáun allra.
Gylfí Gröndal hefur nú ritað ævisögu Kristjáns, og kemur
bókin út hjá Forlaginu. Gylfí styðst við ýmsar ítarlegar heim-
ildir sem ekki hafa áður komið fram, dagbækur Kristjáns og
minningarbrot, en þetta gerir frásögnina persónulegri og
eykur um leið heimildargildi hennar.
Dagur birtir hér valda kafía úr bókinni og hefst sá fyrsti á
því þegar Kristján fer frá æskuheimili sínu á Tjörn í Svarfað-
ardal til náms við Menntaskólann á Akureyri.
nýrri bók um Kristján Eldjárn
„Undarlegt er tii þessa að hugsa,
svo fersk er sú minning í huga
mér, þegar ég gekk við hlið föður
míns inn langa ganginn til fyrsta
fundar við skólameistara, þar
sem ég var honum og skóla hans
falinn til næstu fimm ára.“
Þannig kemst Kristján Eldjárn
að orði, þegar hann fylgir Sögu
Menntaskólans á Akureyrí úr
hlaði, en ritið var gefið út í tilefni
af aldarafmæli stofnunarinnar
1980. „Sjálfur tel ég mig geta sagt
með sanni að um sömu mundir
spanni samskipti mín við skólann
hálfrar aldar skeið,“ skrifar hann
ennfremur.
Á Tjörn ríkti jafnan andi
fræðslu og upplýsingar; unga
fólkið var hvatt til að afla sér
menntunar og meta hana að
verðleikum.
Þórarinn á Tjörn mun snemma
hafa ákveðið, að synir hans
skyldu taka stúdentspróf frá
Menntaskólanum á Ákureyri,
gamla Möðruvallaskólanum, sem
hann nam við sjálfur - og það
gerðu þeir báðir.
Kristján kvaðst hafa alist upp
við þá vitneskju frá því að hann
mundi fyrst eftir sér, að hann ætti
að fara í skóla jafnskjótt og hann
hefði aldur til. Brennandi löngun
til að feta braut menntamannsins
kvaðst hann ekki hafa fundið;
búskapurinn og sveitastörfin hafi
átt svo sterk ítök í sér.
„Ég var sendur í skóla,“ sagði
hann, „en fór ekki þangað af
sjálfsdáðum."
Og nú var stundin runnin upp
vorið 1931. „í móðu löngu lið-
inna daga er þessi stund ljóslif-
andi fyrir mér,“ stendur í áður-
nefndu ávarpi, „og við hana
tengdar tilfinningar af mörgum
toga, svo að ekki er með öllu
auðvelt sundur að greina.“
í bernsku Kristjáns lék ljómi
um skólann á Akureyri, skóla-
meistarahjónin og kennarana
þar. Heilbrigðum metnaði var
svalað, þegar það spurðist um
sveitir norðanlands vorið 1930,
að Jónas frá Hriflu hefði komið
til Akureyrar og fært Gagnfræða-
skólanum fimmtugum þá
afmælisgjöf, að hann væri nú
menntaskóli með fullum réttind-
um til að brautskrá stúdenta og
héti þaðan í frá Menntaskólinn á
Akuréyri. „Norðlendingar litu til
skólans uppi á brekkunni með
stolti og virðingu," skrifar
Kristján. „Ég man hvernig gleðin
ljómaði á mörgu andliti þegar frá
því var sagt, að þessi æruverðuga
norðlenska menntastofnun væri
nú hafin til þeirrar tignar sem
henni bar, væri nú fullveðja
menntaskóli eins og skólinn fyrir
sunnan, á sama hátt og Hólaskóli
var fyrrum jafnoki Skálholts-
skóla.“
Fjölbreytilegur hópur
Skólaárin eru það skeið ævinnar,
sem flestir rifja upp með sam-
blandi af ánægju og eftirsjá. Ef til
vill veldur því gáski æskunnar og
áhyggjuleysi, sem nýtur sín vel í
vernduðum heimi menntastofn-
unar. Skólaganga getur vissulega
verið torsótt og krefjandi, en
jafnframt áframhald af leikjum
bernskunnar, þar sem alvara lífs-
ins er víðs fjarri; hún er mörgum
eins konar hveitibrauðsdagar í
hjónabandi tilverunnar.
Kristján Eldjárn naut sín vel í
hópi skólafélaga sinna, sem voru
„fjölbreytilegur hópur“, eins og
hann komst sjálfur að orði, „ólík-
ir menn á ýmsum aldri, sumir
innan við tvítugt, aðrir hálfþrí-
tugir og vel það, margir langt að
komnir úr nær ótrúlega mörgum
landshornum, vestan úr Breiða-
fjarðareyjum, Barðastrandasýslu
og ísafjarðarsýslu og Húnavatns-
sýslu, norðan úr dölum og austan
af fjörðum, sunnan úr Reykjavík
að ógleymdum Eyjafirði og
sjálfri Akureyri."
í hópnum, sem útskrifaðist
vorið 1936, voru átján piltar og
ein stúlka: Baldur Bjarnason,
magister í sagnfræði, Baldur Ei-
ríksson, starfsmaður hjá KEA,
Bjarni Vilhjálmsson, þjóðskjala-
vörður, séra Björn Björnsson,
prófastur að Hólum í Hjaltadal,
Hannes Guðmundsson, lög-
fræðingur, Ingvar G. Brynjólfs-
son, kennari, Jóhann Jónasson,
búfræðingur, Jón P. Haligríms-
son, Kjartan Ragnars, lög-
fræðingur, Kristján Eldjárn,
Ragna Jónsdóttir, kennari,
Sigurður Bjarnason frá Vigur,
þingmaður og sendiherra, séra
Stefán V. Snævarr, prestur á
Völlum í Svarfaðardal, Steinþór
Kristjánsson, kennari og Unndór
Jónsson, endurskoðandi. Þessi
luku prófi úr máladeild, en fjórir
nemendur útskrifuðust úr stærð-
fræðideild: Björn Jónsson, ráð-
herra, Ingvar Björnsson, kenn-
ari, séra Jóhannes Pálmason og
Marteinn Björnsson, verk-
fræðingur. Lúðvík Jósefsson,
ráðherra, var einnig í hópnum,
en veiktist alvarlega í fjórða bekk
og kom ekki aftur til náms. Og
Broddi Jóhannesson, skólastjóri,
skaust fram fyrir félaga sína, las
tvo síðustu bekkina samtímis og
útskrifaðist 1935.
Hvernig skyldi Kristján Eld-
járn hafa verið sem ungur maður
í menntaskóla? Kjartan Ragnars,
bekkjarbróðir hans og sam-
stúdent, segir að hann hafi verið
góður félagi, næmur og athugull,
ekki sérlega hógvær, en fjörmikill
og galsafenginn, eins og algengt
er um stráka á þessum aldri;
bráðgreindur og þurfti lítið fyrir
námi að hafa, allt hafi legið opið
Kristján Eldjárn.
fyrir honum.
Svo vildi til að fyrstu mennirn-
ir, sem Kristján kynntist á Akur-
eyri, voru fóstbræður tveir og
verðandi samstúdentar hans,
Björn Jónsson, síðar forseti
Alþýðusambands íslands, þing-
maður og ráðherra, og Jóhannes
Pálmason, sem lærði til prests og
þjónaði Stað í Súgandafirði um
þriggja áratuga skeið. Þeir
bjuggu á næstu grösum við hann
á Brekkugötunni, á hlýlegu
heimili foreldra Jóhannesar, sem
voru Kristín Sigfúsdóttir skáld-
kona og Pálmi Jóhannesson.
Kristján kvaðst hafa verið
fljótur að finna leiðina til þeirra.
„Ljóslifandi er mér mynd þessara
fyrstu skólafélaga minna,“ skrifar
hann. „Þeir voru ólíkir eins og
dagur og nótt, þótt samrýmdir
væru og nær óaðskiljanlegir. Og
þeir tóku mig nýsveininn að sér
og gerðu mig að vini sínum.“
Merkar minjar huldar
vikri
Einn merkasti fornleifafundur á
íslandi var eflaust í Þjórsárdal
árið 1939 þegar Aage Roussell og
Kristján fundu sögualdarbæinn á
Stöng. Þeir höfðu farið þangað í
von um að finna nokkrar minjar
eftirfornan búskap, enfundurinn
var meiri en þeir höfðu þorað að
vona.
„Þá gerist það einn af björtustu
sólskinsmorgnum þessa sumars,
meðan allt er í deiglunni hjá
fornleifafræðingunum í Þjórsár-
dal, að Roussell sendir Kristján
Eldjárn ásamt tveimur öðrum
mönnum inn á Stöng. „Lagði
hann fyrir mig að grafa könn-
unarholur þar sem mér sýndist
skynsamlegt,“ skrifar Kristján,
„og reyna að gera mér grein fyrir
hvaða líkur væru til að þarna
mundi vera tilvinnandi að gera
umfangsmikla rannsókn."
Og hann heldur áfram: „Eng-
um gat dulist að bær hefði verið á
Stöng. Efst á hólnum, sem var
allmikið blásinn, stóðu báshellur
fjóssins upp úr, og skammt þar
fyrir neðan vottaði fyrir rústum
af einhverju litlu húsi nærri
brekkunni niður í gilið mikla,
sem þarna er að húsabaki. Það
reyndist síðar vera mjög merki-
leg smiðja. Alls ekkert sást til
bæjarhúsa, en niður frá fjósinu
var grasi gróinn ávalur hryggur,
nokkurn veginn samhliða bæjar-
gilinu. Hryggur þessi leit í einu
og öllu út eins og hvert annað
náttúruverk. En af legu fjóssins
og öllum staðháttum var næsta
augljóst, að einmitt þarna hefði
bærinn átt að vera. Eg valdi því
stað á miðjum þessum hrygg og
bað menn mína að grafa þar holu
nægilega stóra til þess að auðvelt
væri að moka upp úr henni og
hún leiddi skýrt í ljós hvernig
jarðlögum væri háttað.“
Fyrst í stað er ekkert að sjá
nema áfokslög af vikri og mold,
allt verk náttúrunnar.
Þegar lengra kemur niður, ber
hins vegar undarlega við.
Þar birtist í öðrum helmingi
gryfjunnar snjóhvítt vikurlag, en
í hinum helmingnum hrein mold,
og skörp skil eru á milli lóðrétt
niður; vikurinn hrynur léttilega
frá moldarstálinu.
Kristján sér strax að þarna hef-
ur náttúran ekki verið ein að
verki, þótt hann átti sig ekki þeg-
ar í stað á, hvað þarna sé á seyði.
Sú óvissa stendur þó ekki
lengi.
Gryfjan er dýpkuð, og skilin
halda áfram niður eftir.
Smátt og smátt rennur upp fyr-
ir Kristjáni, að moldin hlýtur að
vera veggur og vikurinn ösku-
dyngja, sem lagst hefur upp að
honum.
Og áfram er haldið að grafa,
þangað til komið er niður á kol-
svartan botn þeim megin sem
vikurinn er.
Þá þarf naumast lengur vitn-
anna við.
Svarta lagið er gólf í húsi;
þarna er sem sagt að öllum lík-
indum bær á kafi í vikri - með
veggjum næstum því í fullri hæð,
veggjum, sem upphaflega höfðu
verið úr torfi, en voru orðnir að
mold á löngum tíma.
Þetta er stór stund; mikilfeng-
leg sýn blasir við.
Hafa ber í huga, að á þessum
tíma grunaði engan mann, að
nokkurs staðar væru til bæjar-
rústir varðveittar á þennan hátt.
Uppgröfturinn í Þjórsárdal
markar í rauninni tímamót í
fornleifarannsóknum hér á landi,
og alþekkt er ritið Forntida gárd-
ari Island, þar sem niðurstöðurn-
ar eru birtar.
í áðurnefndri grein í Andvara
1962 skrifar Kristján Eldjárn:
„Þetta sumar, 1939, voru grafnar
úr jörðu þarna í dalnum merki-
legar fornar bæjarrústir, og urðu
þessar rannsóknir til þess að
Þjórsárdalur komst mjög á
dagskrá, en lengi hafði hann að
vísu verið nafntogaður fyrir ein-
kennilega og hrífandi náttúru-
fegurð. Frægastur þeirra forn-
bæja, sem upp voru grafnir 1939, er
Stöng, og má sá bær heita frægur
bæði að fornu og nýju, að fornu
vegna þess að þar á að hafa búið
í fornöld kappinn Gaukur Trand-
ilsson, að nýju vegna þess að þar
eru nú til sýnis skýrastar og
skilmerkilegastar híbýlatóftir
fornar, bæjarrústirnar á Stöng,
sem hafa varðveist svo vel undir
vikurdyngjum, að þess eru engin
dæmi hér á Norðurlöndum um
jafnforna byggingu. Það vantar
að vísu mikið, þegar stoðir, þök
og allan innanbúnað vantar, en
samt veita þessar rústir sönnustu
vitneskjuna um híbýli miðald-
armanna, sem kostur er á. Sá
sem kemur á Stöng og svipast þar
um með gát, hefur það á tilfinn-
ingunni að hann hafi komið í
raunverulegan fornaldarbæ og
fer þaðan með skýra mynd hans í
huga. Fólkið var að vísu ekki
heima, en talaði þó til gestsins í
þeim handaverkum, sem við hon-
um blöstu.“
Útilegumenn
En starf fornleifafræðingsins felst
ekki eingöngu í því að afhjúpa
stórfenglegar og einstakar minjar
um sögufræga tíma. Oftast verð-
ur hann að láta sér nægja fátæk-
legar og skemmdar leifar horf-
inna kynslóða, og gera sér mynd
af lífi þeirra með fátt annað í
höndunum en morkin bein og
hrunin veggjarbrot. Þó er þetta
þrautseiga starf nauðsynlegt ef
við viljum staðfesta þekkingu
okkar á sögunni og daglegu lífi
fólks á fyrri öldum. Þannig var
háttað einum fyrsta leiðangrinum
sem Kristján stjórnaði sjálfur,
tveimur sumrum eftir fundinn í
Þjórsárdal.
„Árið 1880 voru heimtur slæm-
ar í Mývatnssveit, svo að bændur
leituðu að óþekktum haglöndum,
þar sem fé þeirra kynni að leyn-
ast. í þessari för voru meðal ann-
arra fjallagarpurinn Jón Þorkels-
son í Víðikeri og Jón Stefánsson
k''
-4