Dagur - 30.11.1991, Síða 11

Laugardagur 30. nóvember 1991 - DAGUR - 11

a
Kristján Eldjárn i Skálholti 1954. Hann stjórnaði uppgreftinum þar, sem leiddi til eins mesta fornleifafundar hér á
landi. Myndina tók Gísli Gestsson.
Forsetahjónin Kristján og Halldóra Eldjárn ásamt Olof Palme, forsætisráð-
herra Svíþjóðar, og konu hans Lisbet Palme, á Bessastöðum í mars 1973.
Myndina tók Pétur Thomsen.
á Litlu-Strönd, betur þekktur
sem rithöfundur undir nafninu
Þorgils gjallandi.
Þeir koma í Hvannalindir,
hinn stóra gróðurblett í tungunni
milli Jökulsár á Fjöllum og
Kreppu, en um hann lykja á alla
vegu brunahraun og eyðisandar.
Nafn staðarins stafar af því, að
þar kvíslast lindir margar, en
hvannastóð þekur bakka þeirra.
Austarlega í norðurbrún
hraunsins finna bændurnir óvænt
kofa útilegumanna - og verða að
vonum undrandi.
Kofarnir standa enn uppi að
nokkru leyti, og Þorgils gjallandi
lýsir þeim ítarlega í langri grein í
blaðinu Norðlingi 1880.
Síðan verða þeir stöðugt hrör-
legri; á þeim vinna veður og eyð-
ing í tímans rás.
Árið 1912 sér Jón í Víðikeri
kofana öðru sinni, og eru þeir þá
mun ver útlítandi en er hann leit
þá í fyrral skiptið.
Árið 1933 lýsir Steindór
Steindórsson, menntaskólakenn-
ari, rústunum nákvæmlega í Nýj-
um kvöldvökum, og ef sú grein-
argerð er borin saman við skýrslu
Þorgils gjallanda 1880, ermunur-
inn svo mikill, að varla gæti
nokkrum til hugar komið að um
sama fyrirbæri væri að ræða.
Nú er sumar í Hvannalindum á
stríðsárunum, nánar tiltekið hinn
27. júlí árið 1941. Þangað er
kominn leiðangur undir sljórn
Kristjáns Eldjárns, ungs og upp-
rennandi fornleifafræðings, til að
grafa upp og kanna gömlu úti-
legumannakofana.
Frumkvæðið að förinni átti
Ólafur Jónsson, framkæmda-
stjóri, sem kunnur var fyrir
áhuga sinn og þekkingu á öllu,
sem varðaði hálendi íslands. Fyr-
ir hans tilstilli útvegaði Valtýr
Stefánsson, ritstjóri Morgun-
blaðsins og formaður mennta-
málaráðs, styrk ti! rannsóknar-
innar. Auk Ólafs og Kristjáns
voru til aðstoðar Kristján
Karlsson, stud. art. frá Húsavík,
Þórarinn Björnsson, mennta-
skólakennari á Akureyri, og
Eðvarð Sigurgeirsson, ljósmynd-
ari.
„Ég man vel eftir þessari ferð,“
segir Kristján Karlsson. „Ég var
ungur menntaskólanemi á þess-
um tíma, og við Kristján Eldjárn
vorum kunningjar. Hópurinn
lagði upp frá Möðrudal í fylgd
með Jóni gamla Stefánssyni
bónda, og við fórum inn á Jökul
til að komast ofan í Lindirnar. Á
leiðinni hrepptum við hið versta
vatnsveður, og ég man, að Jón í
Möðrudal klæddist ekki hlífðar-
fötum, kempan, og þótt stígvélin
hans væru orðin full, skeytti hann
því engu. Að öðru leyti var
ákjósanlegt veður þessa daga. Og
oft var glatt á hjalla hjá okkur í
tjöldunum; mikið kveðið, enda
höfðum við flestir fengist við að
banga saman vísum, ekki síst
Kristján Eldjárn, sem var afar
hagmæltur og hugkvæmur vísna-
maður, og hið sama mátti-segja
um Ólaf Jónsson, sem var skáld
og gaf út ljóðabókina Fjöllin blá
árið 1947.“
Kofarnir reynast hrundir og
sandorpnir og allt annað en girni-
legir til fróðleiks.
Samt tekst þessum hópi manna
á fimm dögum að grafa þá upp og
rannsaka gaumgæfilega, og
Kristján Eldjárn skrifar grein um
ferðina í Lesbók Morgunblaðsins
haustið 1941.
Hér er um kofaþyrpingu að
ræða; þeir eru fjórir talsins og
ranghali eða göng liggja skáhallt
niður hraunkambinn ofan á
jafnsléttu lindanna; þrír þeirra
standa hlið við hlið og mynda röð
því sem næst frá austri til vesturs,
en sá fjórði er afhýsi. Að baki er
hraunveggur frá náttúrunnar
hendi, og hafa kofarnir verið
reistir upp við hann.
Þetta eru hvorki stórar né
glæsilegar vistarverur, en talandi
tákn þess, að útilegumenn hafi
dvalið í óbyggðum landsins
margir saman, eins og þjóðsögur
greina frá; varla kemur til greina,
að einn maður hafi byggt og búið
í slíkri þyrpingu.
Það vekur athygli Kristjáns, að
kofarnir bera vitni gamalli bygg-
ingartækni. Hún er fólgin í því,
að veggir og þak er hlaðið í senn
úr grjóti eða torfi, en trjárefti er
ekki notað. Slíkar byggingar eru
því sem næst kringlóttar og eru
þannig gerðar, að hvert hleðslu-
lag nær lítið eitt lengra inn en
næsta lag fyrir neðan; húsið
dregst þannig að sér smátt og
smátt, uns saman tekur í toppin-
um. Utan til eru svona hús hól-
laga að sjá.
Kofarnir í Hvannalindum
höfðu allir verið byggðir á þenn-
an hátt, og byggingarlagið sást
vel á afhýsinu og vestasta kofan-
um, því að þar stóðu þök enn
uppi að mestu leyti.
Þessi hús hafa þann kost, að
þau er hægt að byggja án nokkurs
trjáviðar, og það hefur komið sér
vel fyrir útilegumennina í
Hvannalindum.
Hús, sem reist voru á þennan
hátt, voru kölluð borghlaðin.
Nafnið stafaði af því, að algengt
var að hlaða þannig svonefndar
fjárborgir, en það voru skýli
byggð þar sem fé gekk úti, svo að
það gæti leitað sér skjóls í óveðr-
um.
Kristjáni þykir liggja í augum
uppi, að það hafi ekki verið
frjálsir menn, sem bjuggu í
Hvannalindum.“
Starf og skyldur forsetans
Árið 1968 var Kristján kosinn
forseti með meiri yfirburðum en
áður höfðu þekkst. Óhætt er að
segja að honum hafi farist það
starf vel úr hendi og hann vann
sér hylli íslensku þjóðarinnar,
jafnt sem erlendra þjóðhöfð-
ingja. Hann vék sér aldrei undan
erfiðri skyldu og leiddi þjóðina af
sama öryggi, hvort sem hún
gladdist við þjóðhátíð eins og á
Þingvöllum 1974, eða syrgði líkt
og þegarhið hræðilega slys varð á
Þingvöllum í júlí árið 1970, en þá
brann Bjarni Benediktsson for-
sætisráðherra inni ásamt konu
sinni og ungum dóttursyni. Þegar
eldgos varð í Heimaey árið 1973
las Kristján ávarp í útvarpið, og
eru margir sem enn minnast þess.
En af dagbókum Kristjáns má sjá
að þótt hann hughreysti þjóðina
opinberlega fann hann ekki síður
en við hin til óttans við slíkar
náttúruhamfarir.
„Erfitt er að leggja dóm á
nýliðin tímaskeið, en ekki kæmi
á óvart, þótt áttundi áratugurinn
yrði talinn einna viðburðaríkast-
ur og merkastur í sögu Islands á
þessari öld.
Segja má, að endanlegur sigur
hafi unnist í samskiptum okkar
við Dani, þegar handritunum var
hátíðlega skilað vorið 1971. Og
barátta þjóðarinnar fyrir efna-
hagslegu sjálfstæði endurspeglast
í þorskastríðunum við Breta, en
hin síðustu þeirra voru háð 1972-
1973 og 1975-1976. Einnig voru
haldin hér á landi mót og fundir,
sem heimsathygli vöktu, svo sem
skákeinvígið milli Fischers og
Spasskys sumarið 1972 og fundur
Nixons og Pompidous 1973, sem
nánar verður sagt frá hér á eftir.
Er þá aðeins fátt eitt talið af við-
burðum í forsetatíð Kristjáns
Eldjárns.
Og harmsagan á Þingvöllum
var ekki eini óvænti atburðurinn,
sem óhug vakti.
Öðru sinni er vakið upp á
Bessastöðum um miðja nótt hinn
23. janúar 1973, og þau ótrúlegu
tíðindi flutt, að eldgos hafi dunið
yfir Vestmannaeyjar. Sprunga
hefur opnast um þvera Heimaey
og ráðgert er að flytja þúsundir
manna til lands í bátum og flug-
vélum.
„Ég dreif mig á fætur og var
kominn inn í bæ urn klukkan
hálftíu," skrifar Kristján í dag-
bókina. „Birgir Möller spurði
mig, hvort ég ætlaði að flytja
ávarp til þjóðarinnar, en satt að
segja var ég ekki farinn að hugsa
um það, enda hafði ég mjög tak-
markaðar upplýsingar fengið um
atburði næturinnar.“
Ólafur Jóhannesson er
forsætisráðherra á þessum tíma,
en hann hafði myndað ríkisstjórn
eftir kosningarnar 1971, þegar
Viðreisnarstjórnin missti meiri-
hluta sinn; það var vinstri stjórn,
sem hafði meðal annars á stefnu-
skrá sinni útfærslu landhelginnar
í fimmtíu mílur og endurskoðun
eða uppsögn varnarsamningsins
við Bandaríkin í því skyni, að
herinn hyrfi frá íslandi í áföng-
um.
Ólafur hafi verið vakinn upp á
Reykjum í Hrútafirði, ók alla
nóttina og er nýlega kominn
suður, þegar Kristján hefur síma-
samband við hann.
„Niðurstaðan af samtali okkar
varð sú, að ég skyldi tala í útvarp
um hádegið, en hann þá líklega
um kvöldið," stendur í dagbók-
inni. „Komum við okkur saman
um, að ég skyldi leggja áherslu á,
að um væri að ræða mál allrar
þjóðarinnar, enda liggur það í
augum uppi. Ég byrjaði svo að
skrifa, enda var tíminn ekki
mikill. Ég skrifaði þrjú hand-
skrifuð blöð nokkuð reiprenn-
andi, það sem í hugann kom, og
ekki vannst tírni til að vélrita
það, varla að lesa yfir, hvað þá
snurfusa. Fór svo upp í útvarp...“
Ávarpið er á þessa leið, ofur-
lítið stytt:
„Góðir landsmenn!
Náttúruhamfarirnar í Vest-
mannaeyjum eru einn þeirra
atburða, sent gera öll orð van-
megna. Og þó - þau má þó alltaf
nota til að tjá hug sinn í þökk fyr-
ir það, að svo óskaplegur háski
við bæjarvegginn í einum fjöl-
mennasta kaupstað landsins
skyldi ríða yfir án þess að nokk-
urt mannsbarn biði lífstjón eða
lima... Það verður ekki annað
séð en að stilling, þrek og góð
skipulagning hafi einkennt þessa
stórkostlegustu mannflutninga,
sem um getur í sögu landsins. Og
veit þó enginn hvernig farið
hefði, ef ekki hafði verið það lán
í óláni, að veður var gott á hættu-
legri árstíð. Leggur drottinn líkn
með þraut.
Ég lýk þessum ávarpsorðum
með því að láta í ljós samhug
með því fólki, sem nú hefur orðið
að yfirgefa hús og heimili í mikilli
skyndingu, og þá von og bæn, að
sú stund komi áður en varir, að
aftur blómgist mannlíf í hinum
fögru og frægu eyjum, því að víst
mun það ekki búa Vestmanney-
ingum í hug að láta undan síga
fyrir þeim aðsópsmiklu nágrönn-
um, sem gert hafa þeim þungar
búsifjar nú um sinn.“
Um hádegisbilið heldur Krist-
ján heim að Bessastöðum og
hlustar á útvarpsávarp sitt í bíln-
urn á leiðinni. „Hér skal ég geta
þess,“ segir í dagbókinni, „að ég
er yfirleitt ákaflega óánægður
með þessi ávörp og ræður, sem
ég þarf að halda, og finnst það
venjulega mjög leiðinlegt og
ómerkilegt verk að setja slíkt
saman; kalla það ógerðir. En í
þetta skipti brá svo við, að ég var
ánægður með þetta ávarp, sem ég
skrifaði í logandi hvelli og við hin
óhagstæðustu skilyrði. Svo furðu-
legt sem það er hitti ég á margt
sem viðeigandi var á þessari
stundu, en slapp við alla væmni
og móðursýki, sem vel hefði get-
að örlað á.“
Á þriðja degi gossins flýgur
Kristján til Eyja; þá er verður
fagurt, skyggni ágætt og fegurð
mikil til landsins að sjá. „Gosið
var ekki mjög mikið,“ skrifar
hann í dagbókina daginn eftir,
„sakleysislegra en það hefur
verið, en allt er svart af ösku,
sem mikið hafði fallið af um nótt-
ina. Bæjarstjóri, Magnús Magn-
ússon, tók á móti mér og hann
þurfti einnig að sinna nefnd
þeirri, sem á að rannsaka hvaða
áhrifgosið hefur á þjóðarbúskap-
inn. Eg vildi ekki láta stjana mik-
ið við mig og reyndi að gera ferð
mína stutta... En nefndin vildi
einnig sjá verksummerki, svo að
við fórum allir að skoða...“
Og Kristján finnur til vanmátt-
ar síns gagnvart eyðileggingar-
mætti náttúruaflanna: „Þarna var
ekki margt fólk og dauðalegt yfir
að líta. Þó var veður gott og gos-
ið í lágmarki. Ég sá minnismerki
séra Jóns píslarvotts standa upp
úr hraunmassa eða öllu heldur
vikurhrúgaldi. Ég hafði orð á því
við Árna Johnsen, að enn mætti
bjarga því, og mun það hafa ver-
ið gert, samanber Morgunblaðið
í dag 26. janúar. Ætli það verði
ekki eina gagnið af ferð minni til
Eyja?“