Dagur - 11.11.1995, Side 12

12 - DAGUR - Laugardagur 11. nóvember 1995
DÝRARÍKI ÍSLANDS
$R. SICURÐUR ÆCISSON
Skúfönd
(Aythya fuligula)
Skúfandarsteggur í sumarbúningi. (Þorsteinn Einarsson: Fuglahandbókin 1987)
Fuglar 69. þáttur
Skúföndin er af ættbálki gásfugla
eða andfugla, eins og t.d. gæsir og
álftir. Hún er síðan af andaættinni,
sem hefur að geyma um 140 teg-
undir fugla.
Andaættin er tegundaflesta
fuglaættin hér á landi, með um 25
tegundir árvissar og þar af 18
þeirra reglubundna varpfugla.
Ættin skiptist í gráendur (sem
einnig eru nefndar buslendur,
grasendur, eða hálfkafarar) og
kafendur. Skúföndin tilheyrir hin-
um síðamefndu.
Hún er aðeins minni en ná-
frænka hennar, duggöndin, eða
40-47 sm á lengd, að meðaltali í
kringum 700 g á þyngd (kvenfugl-
ar 335-995 g, karlfuglar 475-1028
g) og með 67-73 sm vænghaf.
Skúföndin er talsvert lík dugg-
önd og ber reyndar með alþýðu
heitið „litla duggönd." í varpbún-
ingi er blikinn svartur að ofan
(ólíkt duggönd), á bringu og að
aftanverðu, en hvítur á síðum og
kvið. Á höfuð slær málmgljáa
(blágrænni eða purpurarauðri
slikju). Kollan er hins vegar dökk-
brún að ofan, en ljósbrún á síðum;
kviður er eins og á blikanum.
Bæði kyn eru með skúf aftur úr
hnakka (meira áberandi á karl-
fuglinum), þaðan er nafn tegund-
arinnar dregið, og auk þess hvítt,
langt belti eftir endilöngum
vængjum, aftanverðum; mjög
áberandi á flugi. Nefið er blýgrátt,
en nöglin svört; fætur blágráir,
með dekkri fitjum. Augu gul.
Mjótt, hvítt band (en ekki
skella, eins og á duggönd) er við
nefrætur flestra kvenfugla, og
þeirra einna.
Skúföndin greinist ekki í neinar
undirtegundir.
Þetta er tiltölulega nýr land-
nemi hér, byrjaði ekki að verpa
fyrr en í lok 19. aldar, eða nánar
tiltekið árið 1895, í kjölfar lofts-
lagsbreytinga í Evrópu, að menn
telja, sem opnaði ýmsum tegund-
um leið norðar á bóginn en áður
hafði verið mögulegt. Hún mun
nú vera algengasta ferskvatnsand-
artegund landsins og fjölgar stöð-
ugt, ólíkt því sem er með aðrar
andategundir. Mest er um skúfönd
á iáglendi (þó er hún fáséð á Vest-
fjörðum), en hana vantar nær
alveg á hálendið. Varpheimkynnin
ná í dag frá íslandi, um Bretlands-
eyjar og þaðan yfir NV-Evrópu og
Evrasíu, að Kamtsjatkaskaga og
Japan. Tegundin fór ekki að verpa
í Danmörku fyrr en árið 1904, í
Tékkóslóvakíu 1914 og í Austur-
ríki 1960, að eitthvað sé nefnt.
Islenska skúföndin er að mestu
farfugl, sem kemur til landsins
fremur seint á vorin. Hún er ein-
kvænisfugl. Tilhugalífið hefst
síðla vetrar og eru fuglar að para
sig jafnvel rétt fyrir varp, sem
hefst í júní.
Skúföndin verpir hjá grunnum,
næringarríkum vötnum og tjöm-
um og í árhólmum, bæði við sjáv-
arsíðuna og inn til landsins.
Hreiðrið, sem er búið til úr grasi,
fjöðrum og dúni, er vel falið í
einhverjum gróðri, oft sefi eða
birkikjarri. Gjaman er notið sam-
býlis við kríu og hettumáf, til
verndar gegn ræningjum. Eggin
eru oftast 5-8 (stundum þó 8-11,
en geta þó verið allt að 14), grá-
græn að lit. Sér kollan ein um
ásetuna, sem tekur 23-28 daga, og
eins um uppeldi unganna. Þeir
koma mjög sjálfbjarga í þennan
heim, eru m.ö.o. hreiðurfælnir,
leita strax eftir ábrot út á vatn í
fylgd móður sinnar og geta þegar
synt og kafað og náð í æti af eigin
rammleik. Þeir verða fleygir 45-
50 daga gamlir og líkjast þá mjög
orðið kollunni í útliti. Að ári liðnu
eru þeir orðnir kynþroska, en
flestir bíða þó annað ár, áður en
lagst er í varp.
Blikar, sem eru í felli (sárum) á
eggja- og ungatímanum, þ.e.a.s.
að endurnýja búning sinn, líkjast
dökkum kollum. Málmgljái höf-
uðs er þá enginn.
Skúföndin lifir, eins og flestar
kafendur hér, mest á smádýrum
ýmsum, eins og t.d. lirfum mý-
flugna, vorflugna og annarra skor-
dýra, krabbadýrum (aðallega
kornátu og skötuormi), vatna-
bobbum og samlokum. Jurtir eru
hins vegar afar lítill hluti fæðunn-
ar. Ungamir taka ætíð mest af
yfirborðinu, en hinir fullorðnu at-
hafna sig meir í kafi (einkum á
0,5-3 m dýpi, en geta þó farið nið-
ur á 7 m; sjaldan lengra).
Seint á haustin er landið svo
kvatt og yfirgefið, því á vetuma
dvelur meginþorri allra skúfanda
okkar suður með V-Evrópu, eink-
um þó á Bretlandseyjum; ekki
nema örfáir fuglar verða eftir hér
á landi, á Mývatni og Úlfljóts-
vatni, og eitthvað suðvestanlands
(á Ósum, Hlíðarvatni, Soginu og í
Reykjavík).
Skúföndin er að mestu þögul,
nema í tilhugalífinu; þá er rödd
skúfandarblikans angurvært flaut,
en kollan gefur frá sér urrandi
hljóð, bæði á flugi og sundi.
Islenski skúfandarstofninn mun
telja um 10.000 varppör (eða
30.000 fugla að hausti), og af
þeim eru um 5.000 pör við Mý-
vatn, sem jafnframt er um helnt-
ingur allra andategundanna 14 þar
á vorin og sumrin.
Elsti merkti fugl, sem ég veit
um, er talinn hafa verið á.a.g. 14
ára gamall. En eflaust getur skúf-
öndin náð enn hærri aldri en það.
JÖRDIN OKKAR
Mannfjölgun - rót vandans eða afleíðing?
Breski sjónvarpsmaðurinn og nátt-
úrufræðingurinn Sir David Atten-
borough var nýlega staddur hér á
landi til að kynna nýútkomna bók
sína „Einkalíf plantna“. í viðtölum
við fjölmiðla var var kappinn m.a.
spurður hvað hann teldi vera al-
varlegasta umhverfisvandamálið á
jörðinni og var hann fljótur til
svars. „Fólksfjölgunin er mesta
vandamál mannsins og eina leiðin
til að ráða bót á því er að ná tök-
um á vandamálinu og stjóma
fólksfjölguninni.“ Attenborough
bendir á að jafnvel tíu ára krakki
ætti að geta séð að ef mannkynið
haldi áfram að ganga á forðabúr
jarðar endi með að það tæmist.
Þrátt fyrir að það virðist aug-
ljóst að mannfjölgun sé gífurlegt
vandamál deila fræðimenn hat-
rammlega um að hve miklu leyti
mannfjölgun sé orsök ýmissa
vandamála s.s. mengunar, eyðingu
auðlinda og fátæktar. Oft er þetta
spuming um orsök og afleiðingu.
Er fátækt t.d. afleiðing þess að of
margt fólk býr á of litlu svæði,
eða er hugsanlegt að fátæktin sé
orsakavaldur og mikil fólksfjölg-
un sé afleiðing hennar? Eins má
spyrja hvort hægt sé að kenna
fólksfjölgun um eyðingu auðlinda
og mengun þegar staðreyndimar
segja okkur að yfir 80% auðlinda-
notkunar á jörðinni séu á ábyrgð
hins vestræna heims, þar sem ein-
ungis fjórðungur mannkyns býr.
Iðnríki Norðursins bera einnig
ábyrgð á stærstum hluta þeirrar
mengunar sem veldur gróðurhúsa-
áhrifum á jörðinni og þaðan kem-
ur líka mest af þeim efnum sem
eyða ósonlaginu.
Auðæfum jarðar misskipt
Árið 1950 bjuggu í öllum heimin-
um rúmlega 2500 milljónir
manna. Um þessar mundir er
fjöldi jarðarbúa í kringum 6 millj-
arða og ekki sést fyrir endann á
þessari mannfjöldasprengingu.
Fólksfjölgunin hefur breytt hlut-
föllum í heiminum því langmest
er fjölgunin í löndum Suðursins,
eða þeim heimshluta sem oft er
nefndur þriðji heimurinn, þó sú
skipting eigi vart lengur við miðað
við breytta heimsskipan. Hlutfall
íbúa Suðursins fer sífellt vaxandi,
var komið upp í 78% af jarðarbú-
um árið 1992 og má búast við að
þetta hlutfall verði enn hærra á
næstu árum.
Fátækt og hungur eru alvarleg
vandamál í löndum í suðri og
margir vilja kenna þar offjölgun
um. Fólkið sé einfaldlega orðið of
margt og ekki nógur matur til að
fæða alla. í þessu samhengi er rétt
að minna á að mannkynið í heild
framleiðir flest ár meiri mat en
þarf til að fæða alla jarðarbúa og
offramleiðsla á mat hefur áratug-
um saman verið meðal erfiðustu
efnahagsvandamála Vesturlanda.
Kjötfjall okkar Islendinga er að-
eins eitt lítið dæmi um þetta.
Vandamálið er hins vegar að fólk
Margir telja aðferðir Kínverja við að halda aftur af mannfjölgun harkaleg-
ar og vega að mannréttindum. Enginn hefur þó náð betri árangri en þeir í
þessari vonlausu en mikilvægu baráttu.
hefur misgóðan aðgang að mat.
Jörðin á nóg handa öllum en auð-
æfunum er misskipt því sumir
hafa meira en þeir þurfa og aðrir
ekki neitt. Ef svó ólíklega vildi til
að einhvem tímann tækist að
skipta gæðum jarðar á fullkom-
lega réttlátan hátt milli heimshluta
yrðu vandamál jarðarbúa þó eng-
an veginn leyst, a.m.k. ekki ef
fólki heldur áfram að fjölga jafn
hratt og síðustu áratugi. Þó nóg sé
til af mat núna mun sá tími líkast
til koma að jarðarbúar verða ein-
faldlega of margir ef ekki hægir á
fjölguninni.
Hvað á að gera?
Hvort sem fólksfjölgun er orsök
eða afleiðing annarra vandamála
mannkyns er ljóst að hún er gífur-
legt vandamál. Til að mögulegt sé
að taka á þessu vandamáli og
reyna að draga úr fjölguninni er
hins vegar nauðsynlegt að átta sig
á rótum vandans. Margar tilraunir
hafa verið gerðar til að draga úr
fólksfjölgun í heiminum og hafa
þær tekist misvel. Ýmsar skýring-
ar eru á hve illa hefur tekist til í
mörgum tilfellum. Oft hafa vest-
rænir sérfræðingar stýrt aðgerðum
sem áttu að stuðla að færri bam-
eignum og heimamenn hafa lítið
fengið að leggja til málanna. Karl-
ar hafa einnig yfirleitt verið við
stjómvölinn þó augljóst sé að
fækkun barneigna snerti stöðu
kvenna frekar en karla.
í baráttunni við fólksfjölgun
hafa Kínverjar náð einna bestum
árangri. Fólksfjölgun þar var 2,2%
á ári frá 1960-80 sem þýddi fjölg-
un um 20 milljónir á ári. Á síðustu
árum hefur þeim tekist að minnka
fjölgunina um helming þannig að
hún er nú rúmlega 1%. Margir
hafa gagnrýnt aðferðir Kínverja
því þær þykja harkalegar og vega
að mannréttindum. Sú staðreynd
stendur þó engu að síður að eng-
inn hefur náð betri árangri en þeir
í einni vonlausustu en jafnframt
mikilvægustu baráttu mannkyns-
ins. AI
Heimildir:
Jón Ormur Halldórsson. Löndin í suðri (1992)
Todaro, Michael P. Economic Development
(1994)