Dagur - 25.11.1995, Side 12

12 - DAGUR - Laugardagur 25. nóvember 1995
DÝRARÍKI ÍSLAND5
Fuglar 70. þáttur
Urtðnd
SR. SIÚURÐUR ÆÚISSON
(Anas crecca)
Urtandarsteggur á sumri. (Jim Flegg: Field guide to the birds of Britain and Europe. 1990.)
Urtöndin er af ættbálki gásfugla
eða andfugla, eins og t.d. gæsir og
álftir. Hún er síðan af andaættinni,
sem hefur að geyma um 140 teg-
undir fugla.
Andaættin er tegundaflesta
fuglaættin hér á landi, með um 25
tegundir árvissar og þar af 18
þeirra reglubundna varpfugla.
Ættin skiptist í gráendur (sem
einnig eru nefndar buslendur,
grasendur, eða hálfkafarar) og
kafendur. Urtöndin tilheyrir hin-
um fyrmefndu.
Þetta er minnsta andartegund
landsins, og reyndar Evrópu allrar,
ekki nema 34-38 sm á lengd, að
meðaltali um 320 g að þyngd
(kollan 185-430 g, steggurinn 200-
450 g) og með 58-64 sm vænghaf.
Tegundin fyrirfinnst í þremur
myndum eða gerðum. Anas
crecca crecca á heimkynni í Evr-
ópu og N-Asíu, Anas crecca caro-
linensis í N-Ameríku og Anas
crecca nimia á Aljútaeyjum. Hún
er þó ekki heimskautafugl.
Kynin eru mjög ólík. Karlfugl í
varpbúningi er rauðbrúnn á höfði,
með íboginn, sterkgrænan augn-
og vangablett, afmarkaðan hvítum
útlínum. Kverkin er svört. Bak-
og síðulitur er grábrúnn tilsýndar,
rofínn af áberandi hvítri, láréttri
rák ofan vængja með svartri undir
(á evrópsku og asísku fuglunum;
þeir amerísku eru hins vegar með
hvíta rák lóðrétt, framan væng-
hnúa). Uppbringa er ljósgulbrún,
með dekkri yrjum; kviður hvítur.
Á hliðum stélrótar er rjómagulur
blettur, þríhymingslaga. Þá liggur
einnig hvítleit rák eftir miðjum
vængjum, langsum, ofan eða
framan spegils og jafnt honum.
Kvenfuglinn er mun óásjálegri,
brún- og mógulflikróttur, ljósastur
á vöngum og að neðanverðu.
Spegill beggja kynja er grænn,
með svörtum útjaðri, og nef og
fætur bera dökkgráan lit. Augu
svarbrún.
íslenska urtöndin er að mestu
leyti farfugl. Tilhugalífið stendur
allan veturinn og jafnvel ennþá
eftir að hingað er komið. Öndina
er þá að finna um allt láglendið,
einkum við starartjarnir og foröð.
Á miðhálendinu er hún afar strjál.
Varptíminn byrjar fremur
snemma - í hálfnuðum maímán-
uði eða þar um bil - og stendur
fram í júní. Um er að ræða
skammvinnt einkvæni.
Varpið er gisið og ekki talið að
urtöndin helgi sér óðal. Hreiðrið,
sem er komið fyrir í alls konar
graslendi eða innan um lyng og
kjarr, oft langt frá vatni, er gert úr
sinu og öðrum gróðri og svo fóðr-
að innst með dúni. Eggin, ljósgul-
leit, eru á bilinu 6-11 talsins og
sér kollan ein um ásetuna, sem
tekur 21-23 daga. Ungamir eru
hreiðurfælnir og komnir á stjá í
ætisleit í umsjá og skjóli móður-
innar æði fljótt. Þeir verða fleygir
um mánaðargamlir og bera þá
mjög svip af kollunni. Að ári
liðnu eru þeir orðnir kynþroska.
Urtöndin er fyrst og síðast
plöntuæta, eins og aðrar gráendur,
en tekur þó einnig ýmis smávaxin
dýr (snigla, orma, skordýr). Á
vatni er fæðunnar ýmist aflað á
yfirborðinu, eða með því að hálf-
kafa (er hún þá sigtuð með nefinu,
líkt og gerist hjá stokkönd), en á
landi oftast meðfram vatnsbökk-
um. Við þessa iðju er urtöndin
mest á ferli að næturlagi.
Hún er góður sundfugl, flýtur
eins og korkur; en á það til að
kafa ef hætta steðjar að. Á landi
kjagar hún.
Þetta er styggur fugl og ákaf-
lega var um sig.
Eftir varptímann safnast urtand-
arsteggimir - eins og karlfuglar
annarra gráanda - á vissa staði, til
þess að endumýja fjaðurbúnaðinn.
Einkum er hér um að ræða vötn,
þar sem fæðuskilyrði em góð og
mikið af vatnagróðri til að felast í,
á meðan þeir geta ekki flogið.
Fyrst er skipt um bolfiður, síðar
flugfjaðrir. Á þessum tíma líkjast
þeir mikið kvenfuglunum. Eru
steggimir yfírleitt ófleygir í júlí og
fram í ágúst. Klæðast þeir svo
áfram þessum búningi sínum, þótt
fleygir séu orðnir, uns komið er
fram í október- nóvember; þá er
fullum skrúða aftur náð. Kollumar
JÖRDIN OKKAR
skipta um fjaðrir og verða ófleygar
mun seinna en karlfuglamir, enda
hafa þær fyrst ungum að sinna.
Urtöndin hefur sig eldsnöggt á
loft, næstum beint upp, og fer hratt
um. Mest stundar hún lágflug.
Síðla hausts er lagt af stað frá ís-
landi - og nú í oddaflugi, í straum-
um háloftanna - og dvalið vetrar-
langt ytra, einkum á Bretlandseyj-
um. Þar halda fuglarnir sig mikið á
áveitusvæðum og í óshólmum, oft í
gríðarstórum flokkum. Nokkur
hundruð fugla verða þó eftir hér,
aðallega á Suðvesturlandi (í Ölfus-
forum, hjá Vogum á Vatnsleysu-
strönd, í Kópavogi og Varmá í
Mosfellssveit, að eitthvað sé nefnt).
Hvað snertir röddina er urtand-
arkollan nánast eftirherma stokk-
andarkollu, með hvellt garg og
hrjúft, en karlfuglinn er talinn meiri
og betri flautuleikari en tíðkast
meðal gráandarsteggja. Aðalstefið
er stutt, lágt, og hljómþýtt „krrit.“
Frá urtandarhópum í ætisleit berst
þægilegur, hjalandi kliður.
Urtöndin á það til að halda sig
á ylvolgum laugum (35-45°C) og
er eflaust að einhverju leyti
kveikjan að gömlum sögnum (er
fyrst komu á bók um 1600) um
hverafugla. En stokköndin á hér
líka einhverja sök og eins hrossa-
gaukur og keldusvín.
íslenski urtandarstofninn er
áætlaður um 30.000 fuglar að
hausti.
Elsti merkti fugl, sem ég á
heimildir um, varð 16 ára og 10
mánaða gamall.
Hókus pókus mold!
í Morgunblaðinu fyrir stuttu var
sagt frá hjónum sem söfnuðu öll-
um lífrænum úrgangi úr sorpinu
og gáfu kanínunni sinni úti í
garði. Með þessu móti minnkuðu
þau sorp heimilisins auk þess að
fá ókeypis fóður fyrir kanínuna.
Þeir sem búa ekki svo vel að eiga
kanínu þurfa þó ekki að örvænta
því lífrænan úrgang er hægt að
nýta í ýmislegt annað en kanínu-
fóður, t.d. til að framleiða eigin
mold og einnig til áburðar.
Þeir eru sífellt að verða fleiri
sem hafa áttað sig á því hve líf-
rænn úrgangur er gott hráefni og
margir nota garðaúrgang og leifar
úr eldhúsinu til að búa til sína eig-
in gróðurmold. Nægjanlegt getur
verið að grafa holu á afviknum
stað í garðinum, fylla hana með
lífrænum úrgangi og setja síðan
torf yfir þegar holan er full og
grafa nýja holu. Einnig er hægt að
smíða sérstakan kassa. Þá eru fjór-
ir staurar reknir niður og þeir
klæddir með borðum með hæfi-
legu millibili svo loft komist að.
Ein hlið kassans verður að vera
laus svo komast megi að haugn-
um. í botn kassans má leggja
sprek eða grjót svo vatn geti runn-
ið niður og loft leiki óhindrað um
hauginn að neðan.
Það tekur yfirleitt tvö til þrjú ár
þar til úrgangurinn er orðinn að
Hvað má setja í safhhauginn?
* Gras, afskurð, kantskurð og annan garðaúrgang.
* Leifar af grænmeti og ávöxtunt.
* Hvers kyns hýði og skum, t.d. af ávöxtum og grænmeti, hnetum
og eggjum.
* Afskorin blóm og leifar af blómum og öðmni jurtum.
* Pottamold.
* Kaffikorg og -síur.
* Teláuf og síur.
* Brauðafganga.
* Eldhúspappír ef hann er notaður á heimilinu. Jafnvel dagblaða-
papptr í litlu magni.
Ath! Ekki er ráðlegt að setja kjöt eða ftsk í safnhauginn því slíkar
leifar lykta illa og geta dregið að sér meindýr.
Heimild: Garöar Guöjónsson. Græna bókin (1995).
Miðaö við máfafjöldann á myndinni, sem er af öskuhaugunum hjá Akureyri, lítur út fyrir að í þessu sorpi leynist
heilmikið af matarleifum og öðrum lífrænum úrgangi, sem hefði verið hægt að nýta til moldargerðar.
gróðurmold. Ráðlegt er að smíða
þá annan kassa og taka til við að
láta úrgang í hann eða smíða kass-
ann upphaflega þannig að í honum
séu tvö hólf. Hægt er að byrja að
nýta moldina úr fyrri kassanum á
meðan nýtt hráefni rotnar í þeim
síðari.
Framtakssamur bóndi
I sveitum er lífræni úrgangurinn
sem fellur til síst minni en í þétt-
býli. Friðrik Jóhannsson, bóndi á
Brekkulæk í Vestur-Húnavatns-
sýslu, hefur síðastliðin þrjú ár
safnað saman lífrænum úrgangi
frá sjálfum sér og einnig frá ferða-
þjónustunni á Brekkulæk, sem
bróðir hans rekur, og frá Veiði-
húsi við Miðfjarðará. Hann setur
lífræna úrganginn í haug og hylur
hann síðan með heymoði. „Það
tekur úrganginn sennilega um þrjú
ár að verða að mold en ég hef not-
að hann þegar hann er búinn að
rotna í eitt og hálft ár, ekki sem
mold heldur sem áburð. Þá sjást
enn leifar af heyinu en flest annað
er rotnað,“ segir Friðrik.
Aukakostnaður við safnhaug-
inn á Brekkulæk er enginn utan
vinnunnar við að safna úrgangin-
um saman. „Fyrirhöfnin er svo lít-
il að ég hef undrað mig á hvers
vegna ég byrjaði ekki á þessu fyrr.
Þessi aðferð sem ég nota er sú al-
einfaldasta og í raun nauða
ómerkileg," segir Friðrik. Þrátt
fyrir hve lítil fyrirhöfn safnhaugur
sem þessi er veit hann þó ekki af
bændum í nágrenni við sig sem
gera hið sama. Vonandi er fram-
taksemi bóndans á Brekkulæk þó
aðeins byrjunin og aldrei að vita
nema fleiri fylgi í kjölfarið. AI