Þjóðviljinn - 17.06.1953, Blaðsíða 4

4) — ÞJÓÐVILJINN — Miðvikudagur 17. júní 1953
í
I.
Fundarhúsið í Auðkúlu 'Við
Arnarfjörð stemdur á grón-
um velli, — og grundin ligg-
ur þar fram að fjörumáli.
Við frambjóíendur hinkruð-
um nokkra stund og biðum
þess að fundarfært yrði, því
að von var á fólki utan af
bæjunum. Eg stóð þar og
hugleiddi, hvort ekki -mjTidi
vera sami ilmur úr þessari
grund eing og Grelöð fann
úr Rafoseyrargrúnd, þar
nokkru innar.
Þar rennur freyðandi ár-
spræna fyrir utan, en á ytri
bakkanum stendur lítill bær,
veggjalágur og gaflinn veit
fram að sjónum. Þar hefur
eimbúi, Guðmundur Gíslason
að mafni. átt heima í 12 ár
og er nú nær 78 ára að
aldri. Eg sá, að hann stjákl-
aði þarna fram og aftur fyr-
ir framan bæinn sinn, en
hundurimn hans gó öðru
hverju að bílunum okkar
megin árinnar. Eg brá mér
yfir ána tií þess að heilsa
upp á gamla manninn. Hann
tólc Itveðju minni hlýlega og
ég hóf að ræða við hamn um
bæinn hang og umhverfið.
— Mér þykir ósköp vænt
um þennan stað og kann
vel við mig héma, sagði
hann, — þetta ,er líka ætt-
aróðalið mitt, eða það sem
eftir er af því, — mín ætt
hefur búið hér á Kúlu á
þriðja hundrað ár. Það er
von að mér þyki vænt um
staoinn skal ég segja þér,
— þetta er stór, stór jörð
og merkisjörð, og í minni
ætt hafa verið margir þekkt-
ir menn. Það er líka gott
að vera hérna á Árbæ, —
það eru allir hjálplegir við
mig, — ég þarf bara að
ditta að þessu héma í kring,
— sko — héma ruddist áin
upp á bakkann, svo að ég
þurfti að setja þessa steina-
(hleðslu, það stöðvar hana
svolíti'ð, þegar hún bólgnar
upp. Má ég ekki bjóða þér
inn sem snöggvast?
Spumingum mínum svarar
gamli maðUrinn hispurslaust
og greiðlega.
— Eg er fæddur í ágúst-
máhúði 1875, árið sem
Dyngjufjöll gusu og bæimir
á Jökuldal eyddust, — það
var minnisvert ár, segir
hann. — Hér er ég fæddur
og uppalinn og vil hvergi
vera annarsstaðar.
Það er eitthvað sérkenni-
lega þjóðlegt við þennam
gamla mann og umhverfi
hans. Hann er á bryddum
skóm, en þeir munu vera
teljandi, sem nú ganga á
bryddum íslenzkum leður-
skóm. Á þilinu yfir útidyr-
unum er fest skeifa og enn-
isspöng af hesti. Þegar kom-
ið er inn úr hinum lágu dyr-
um, býður hann mér inn í
herbergið sitt það er eina
vistarveran me'ð stafnglugg-
anum fram að sjónum.
Undir vesturhlið er rekkjan
hans, en gegnt henni undir
austurhlið er geymsla fyrir
áhöld, og þar hanga föt
hans. Vinstra megin vi'ð
dyrnar, þegar inn er komið
stendur kamínan eða elda-
vélin, það er lifandi i glóð-
inni og kraumar í skaftpotti.
Olíulampi hangir í staf
skarnmt frá dyrum. En á
veggnum er bókahilla. I
henni eru margar bækur,
flestar í litlu broti, og
liggja flatar í hillunum, hver
ofan á annarri, með kjölinn
fram.
Og það eru víðar bækur
í þessu herbergi, — í raun-
inni ber öll vistarveran mest
einkenni bóka. Hérna á borð-
inu undir stafnglugganum
liggja bækur og við höfða-
lagið eru nokkrar í stafla.
Þetta ent flest bækur frá
síðustu öld og sumar af enn
eldri upprtma. með gotneska
letrinu. Þó liggur hér á borð
inu nýleg bók opin. Það er
Svefn og draumar eftir
Björgu Þorláksdóttur.
— Eg hef nú verið að lesa
Biblíuna í vetur, ég hef
aldrei lesið hana áður, segir
hann. — Þú ihefur nú samt
sennilega verið vel kunnugur
henni áður.
— Onei, bara Nýja testa
mentinu, Sálmunum og Opin-
berunarbókinni, en ekki Bi'blí
unni í heild fyrr, — þa'ð er
margt í henni merkilegt, og
undur hvað hann Salómon
lét gera mikið, það er merki-
legt að lesa um byggingarn.
ar hans.
Og gamli maðurinn sýnir
mér ýmsa hluti. Hann sýnir
mér öðuskelina stóru, hún
hangir þar á nágla, — hann
hafði þó átt einu sinni stærri
kúskel, hún var svo stór að
hann fékk úr henni 14 beit-
ur. Hann hefur skrifað ým-
islegt á minnisblöð um fer'ða
lög sín og um breytingar
lofts og veðurfar. Hann hef-
ur verið ferðamaður með
afbrigðúm t. d. farið 600
ferðir yfir Hrafnseyrarheiði
til Þingeyrar og óskaplega
margar ferðir á sjó milli
fjarðanna.
— Það var oft leitað til
min til lækniserinda og oft
þótti gott að senda mig í
kaupstaðinn til að útrétta,
þó að ég væri beðinn fyrir
20 stykki þurfti ég ekkert að
skrifa mér til minois. Og
hann heldur áfram að segja
mér frá draumum og álf-
konunrfi sinni, og frá þeirri
gléði, sem eftirtektin veitir,
frá gagnsemi minnisins, frá
umbun áreiðanleikans og trú
mennskunnar, og frá unaðin-
um og örygginu, sem trúin
veitir.
Svo kom hann með mér út
á hlaðið.
Það var logn og kvöldfag-
urt. Það sá inn í Rafnseyr-
arland, en bærinn var í
hvarfi. Gamli maðurinn hóf
aftur að segja mér frá jörð-
inni sinni, sem var þó ekki
lengur jörðin hams, aðeíns
þessi litli skiki með lága
grasigróna bænum.
Faðir minn átti fagurt
land, stendur þar.
Þá fannst mér skyndilega
sem- hann væri táknmynd
seinasta Islendingsins. Þessu
hvarf'.aði að mér eftir sam-
veruna með honum í and-
rúmslofti baðstofunnar. Þetta
var ógnþrungin hugsun. Vof-
ir það yfir einhversstaðar í
framtíðinni, a'ð sú stund
renni að þetta verði sann-
mæli?
Það er hugsanlegt, að í land
námi Islendinga í öðrmn álf-
um verði innan tíðar hægt
að tala um seinasta íslend-
inginn eða seinustu Islend-
ingana, í þess or'ðs réttu
merkingu, sökum þess að
þeir hafa slitnað úr sam-
hengi við líf landsins sjálfs,
— þess, sem skapar þjóð, —
tungu þess og sögu, — en
sameinast öðrum jarðvegi,
öðrum meginstraumum lífs-
ins í hugsun og athöfnum
fjarri íslenzkum uppruna.
En gæti slíkt hent hér á
landinu sjálfu, að þjóðin sog
aðist svo í flaum erlendra
áhrifa og yfirrá'ða, að sein-
asti Islendingurinn stæði
loks á eyðiskeri, sem næsta
alda skolaði yfir?
Var þetta eltki aðeins við-
vörun, sprottin þar sem sér
■til Rafnseyrar. Og víkur nú
sögu til Reykjavíkur í dag.
II.
I dág, 17. júni 1953, verða
hátíðahöld um land allt, —
það er ciíundi afmælisdagur
hins eftirsótta lýðveldis á
Islandi. I höfuðstáðnum
hefur verið auglýst hátíð og
landslýður mun fylgjast með
lienni, því að mörgu er það-
an útvarpað. Þama eru að
vísu margir ósköp venjulegir
liðir, t.d. mun Erlendur
koma áð hljóðnemanum,
þegar líða tekur á kvöldið,
og borgarstjórinn okkar
flytja ræðh á Arnarhóli. Þar
hefur hann stundum áður
talað fögur orð, lyft undir
vonir um fagra framtíð,
um borg meiri þeirri, sem nú
er, um skóga framtíðarinnar,
frelsi. Þetta er nú ósköp
venjulegt tal,. við erum að
inna a'ð þessu sama hvert
við annað við ótal tækifæri.
En við tölum líka margt
fleira sem okkur liggur á
hjarta í sambandi við lýð-
veldið okkar. Við minnumst
oft daganna 20.—23. maí
1944, þegar fram fór þjóð-
aratkvæðagreiðslan um stofn
un lýðveldisins og um sam-
bandsslit við Dani. Þá voru
ef til vill fagnaðarríkustu
dagar, sem þjóðici hefur lif-
að. Það var hamingja í hvers
manns húsi svo framarlega
sem hamingjan getur gist
heila þjóð á samri stundu.
Þeir voru í rauninni bjartari
og meiri en hátíðin sem í
hönd fór, þótt þá væri tjald-
að dýrlegar hi'ð ytra. Ónafn-
greindur fjöldinn þusti ' á
kjörstaðina til þess að gera
sóma þjóðarinnar sem mest-
an í þessu máli. Það skyldi
ekki vera hægt að segja síð-
ar meir, að þjóðin hefði
sinnulítil veri'ð rekin til að
stíga þessi spor og í skjóli
styrjaldar níðst á loforðum
og samningum við gamla
sambandsþjóð. Uti um sveit-
ir landsins fóru flokkar ríð-'
andi fólks allir að sama
markinu. Þar var ef til vill
bjartasta glóðin, þar var í
rauninni hver bær að kjósa
sitt eigið sjálfstæði. Svo
mikill var áhuginn úti um
sveitirnar, áð á kvöldi fyrsta
kjördags höfðu 11 hreppar
lokið kosningu, hver með
100% þátttöku. Að kvöldi
23. maí lauk atkvæðagreiðsl-
unni. Höfðu þá yfir 100
hreppar á landinu skilað
100% þátttöku og eian bær,
Seyðisfjörður, en me'ðalkjör-
sókn á öllu landinu var
98 61%.
Og með stofnun lýðveldis
á Islandi sögöu já 68862, en
noi sögðu 1064. Þjóðin hafði
lýít vilja sínum, svo að ekki
varð um villzt. A'ðeins Vz %
vildi ha'lda konungssambandi
áfram, — QQV2 % greiddi at-
kvæði með fullum skilnaði.
Úrslit atkvæðagreiðislunn-
ar voru í maílok birt og til-
kynnt erlendum rikjum. —
Nokkrum dögum síðar (3.
júníj bárust ríkisstjórninni
fyrstu heillaóskirnar í til-
efni þessa atburðar: Þær
voru frá stórveldunum: Bret-
landi, Bandaríkjunum og
Sovétrikjunum. Mátti líta á
árnaðaróskir þessar sem við-
urkenningu á rétti Islend-
inga.
III.
Nú hugleiðum við að
morgni 17. júní: Um hvað
verður talað á Arnarhóli í
dag ? Hvað hefur borið til
tíðinda í íslenzkri þjóðar-
sögu á þessum 9 fyrstu lýð-
vcldisárum? Við getum fijót-
lega rifjað upp hi'ð helzta:
Þjóðin jókst að áræði og
dáðum á mörgum sviðum,
setti sér markmið í menn-
ingarmálum, ný fræðslu'ög,
veglega byggingu yfir þjóð-
minjasafnið. reisti kröfuna
um handritin heim. Hún hóf
nýsköpun á svi'ði atvinnu-
lífsins, keypti inn í landið
ný skip og fullkomin miðuð
við nútímann, nýjar vélar
til landbúnaðar og iðnfram-
leiðslu, byggði verksmiðjur
og frystihús, svo að blóm-
legt virtist framundan. A'ð
hinu leytinu grúfði skuggi
yfir þjóðlífinu sökum er-
lendrar ásælni. Bandarikja-
menn, sem hér sátu síðari
styrjaldarárin hliðruðu sér
hjá því að standa við gerða
samninga um að hvérfa héð-
an méð herinn, heldur gerðu
kröfur um samninga til 99
ára um landvistarleyfi, síð-
an um hernaðarsamvinnu og
íhlutun um landsmál. Og við
munum þá hrakfarasögu fyr-
ir erlendri ásælni. Keflavík-
ursamninginn, Atlanzhafs-
bandalagið og loks hervernd-
arsamninginn svonofnda ’51,
sem kallaði yfir okkur her á
friðartímum. Og af þessum
lirakförum grúfir nú yfir
landi og lýð hin versta plága
sem risið hefur að þessari
þjó'ð, hemámsspillingin og
ni&urlægingin og erlend yfir-
drottnun, sem ógnar íslenzku
sjálfstæði.
Nú hlustum við í dag íá
orðin, sem falla á Arnar-
hóli. Hvort mmi borgar-
stjórinn okkar tala um
hættur þær, sem stafa af
her í landi. Hvort mun hann
tala um loforðin og heitin í
maí og júní 1944, heitin, sem
gefin voru íslenzkri samtíð
og framtíð. Hvort mun 'hann
segja frá atkvæðagreiðslum
alþingismanna, er báðu um
erlendan her inn í landi'ð?
Hvort mun hann gera grein
fyrir atkvæði sínu í hernáms
málunum? Hvort mun hann
segja írá áætlunum hersins
á ísiandi, hvort hann þurfi
moira olnbogarúm til skot-
æfinga, hvort þurfi að reka
flciri bændur af jörðum sín-
um, leggja fiskiver í eyði,
en byggja. í þess stað her-
skipahafnir, hvort mun hann
minnast á vændishúski í
sinni eigin borg. Við hlustum
i dag, því að jafnframt því
sem hann talar sem borgar-
stjóri, þá kemur hann fram
sem fulltrúi þeirrar stjórna.r-
stefnu, sem nú ríkir í laadi.
til óheilla. — Eða á hvern
hátt hagar hann orðum sín-
um í dag til þess ao. bi'ðja
yöur um atkvæði, heiðruðu
lesendur, í kosningunun^ sem
framundan eru?
Við minnumst þess í dag,
hverju svara ber 28. júaí n.
k.: Við neitum hernáms-
flokkunum og þeirra fylgi-
hnöttum um brautargengi.
Þeirra stefna leiðir til þess
að hin válega hugsun um
sí'ðasta Islendinginn iá Is-
landi liggi eins og nagandi
ormur við rætu.r þjóðar-
meiðsins í framtíðinni.
Við veitum athygif orðun-
um á Arnarhóli í dag, en
beinum huganum til Rafns-
eyrar. — G. M. M.
Ht§ RainseY**!— Á Hrnarhóli
Hugleiðingar 17. júní
< >
< >•