Þjóðviljinn - 18.07.1953, Blaðsíða 7

Laugardagur 18. júlí 1953 — J>JÓÐVILJINN — (7
I.
Fyrir hundrað árum (1953)
skeði sá atburður í frelsisbar-
áttu þjóðarinnar að út var gef-
ið „Stafrófskver handa Minni
manna börnum". Án kunn-
leika á þessu tímabili kann
mönnum að virðast svo sem
útkoma stafrófskvers væri
hvorki bókmenntaviðburður né
innlegg í þjóðfrelsisbaráttu.
Þó var þetta svo. Kver þetta
var nokkurskonar uppreisnar-
rit gegn ,,Lestrarkveri handa
lieldri manna börnum", sem
Rasmus Rask gaf út 1830. Að
hinu leytinu báru þessi kver
bæði tákn nýja tímans, latínu-
letrið. Um þessar mundir stóð
orusta milli gamla og nýja let-
ursins. Gotneska letrið hafði
setið í öndvegi og vildi sízt
þoka um set fyrir hinu út-
flúrslausa latínuletri.
1 eftirmála þessa kvers seg-
ir m.a.: ,,Mínir heiðruðu minni
menn! .... Ég áleit líka, að
reynandi væri að bjóða Staf-
rót'skver með latínuletri handa
minn; manna börnum, fyrst
Rask sálugi hafði komið með
þesskonar kver handa meiri
manna börnum. Eg vissi samt
af því, að meðal þessara
minni manna voru þeir ennþá
til, sem litu hornauga til lat-
ínuletursins og kölluðu það
heiðna letrið, sem eigi væri
hafandi á annað en römmustu
tröllasögur og rímur.“
Af þessu má ljóslega sjá, að
þessi nýbreytmi átti örugt upp-
dráttár. Og í raun og veru
skín þarna í eitt sverð í frels-
isbaráttu þjóðarinnar, — sverð
sem notað var til þess að
höggva á bönd andlegrar kúg-
unar og misréttar, sem kom
meðal annars fram í þeim
hugsunarhætti, að einungis
hinir „heldri meno“ og börn
þerra væru borin til lærdóms
og embætta.
Fleira gerðist tíðinda 1853,
er snerti alþýðufræðsluna í
landinu. Skal þar nefnt, að á
Alþingi lagði konungsfulltrúi
fram „frumvarp til tilskipunar
um stofnun barnaskóla í
Reykjavík". Nefmd, sem kosin
var í málinu lagði m.a. til að
brennivínstollur yrði lögleidd-
ur, og „tolli þessum varið til
þess að stofna og viðhalda
barnaskólum í hinum einstöku
lögsagnarumdæmum landsins,
þar sem tollurinn er goldinn.“
Á þessu ári fæddist að Ás-
bjarnarstöðum í Stafholts-
tungum drengur, sem einn
merkasti skólamaður á fyrri
hluta þessarar aldar, séra
Magnús Helgason, kallaði síð-
ar ,,hinn bjartsýna, trúrækna
og óþreytandi alþýðukennara"
íslenzku þjóðarinnar. Það var
Guðmundur Hjaltason, sem
hér verður minnzt með nokkr-
um orðum.
II.
Guðmundur Hjaltason virð-
ist borinn til þess hlutverks
að ,,ganga um kring og gera
gott“ á meðal alþýðufólks á
sviðum þekkingar, menntunar
og félagsmála. I blóði hans
ólgaði fróðleiksþörfin og þeg-
ar hann hafði numið eitthvað
til uppbyggingar lagði liann
allt í sölumar til þess að færa
vaknandi þjóð sinni árangur-
inn, henni til vegs og þroska.
Hann fer.ðaðist yfir fjöll og
firnindi, til hirína afskektustu
staða til þess að flytja boð-
skap sinn um trú á landið og
Alþýðufrœðarinn
Gnðmundnr Hjaltason
1853-17. júlí-1953
fólk þess og fræða um strauma
og stefnur í menningarmálum
erlendra þjóða. Sennilega hef-
ur enginn Islendingur flutt
jafnmörg erindi og ræður sem
Guðmundur Hjaltason, bæði
utan lands og innan. Hann er
mesti farandpredikari þjóðar-
innar. * í nágrannalöndunum
kynnti hann menningu íslands,
en boðaði hcr heima trúna á
nýtt og betra líf, ef alþýðunni
væri að verðleikum lyft upp úr
þekkingarleysi til bóklegrar og
verklegrar menningar, — úr
Guðmundur Hjaltason
úrræðaleysi einstaklinga til fé-
lagshyggju og samvinnu. Hans
verður því lengi minnzt sem
mikils alþýðufræðara o-g verða
áhrif hans á samtíðina sekit
rakin til hlítar.
III.
Guðmundur fæddist 17. júlí
1853. Foreldrar lians voru
Hjalti Hjaltason bóndi á
Högnastöðum og Kristín Jónsd.
bónda á Síðumúlaveggjum.Ólst
upp á Ásbjarnarstöðum, en fór
ungur utan og stundaði nám í
lýðháskóla í Gausdal í Noregi.
Hann var því einn hinna
fyrstu íslendinga sem kynnt-
ist lýáskólastefnunni, sem þá
fór eldi um Norðurlcndin og í
kjölfar liennar og samhliða
henni Ungmennafélagshreyf-
ingin. Meðan Guðmundur var í
þessari fyrstu námsferð til
Noregs, flutti hann um 70 fyr-
irlestra um Island í kaupstöð-
um og sveitum Noregs. Þfegar
hann var 24 ára að aldri fór
hann til Danmerkur og stund-
aði námi í Askovlýðháskólan-
um á Jótlandi 1877—1880 og
kenndi þar 4. veturinn. Hann
var mjög hneigður fyrir nátt-
úrufræði og jarðyrkju og
kynnti sér þau mál eftir föng-
um, bæði með skólanámi og
verklegri þátttöku hjá bænd-
um í Danmörku. Hann hélt
uppteknum hætti um fyrir-
lestrahald í félögum, skólum
og á samkomum. Og á þessum
árum í Danmörku flutti liann
um 80 fyrirlestra. Árið 1881
kom hann til íslands og hóf
þá ferðalög um landið og flutti
erindi og fyirlestra hvar sem
því varð við komið. Þá hóf
hann einnig kennslu og
starfaði víða að þeim málum
næstu tvo áratugi. Kenndi
hann fyrst i skóla á Litla-
hamri í Eyjafirði og í Laufási
við Eyjafjörð, þá í Hléskógum
og tvo vetur á Akureyri. Jafn-
fram kennslunni flutti hann
fyrirlestra á víð og dreif, eink
um um þjóðleg, kristileg og
söguleg efni. Þá var hann far-
kennari í Öxarfirði 1887—1898
og i Kelduhverfi, eina vetur á
Langanesströndum og 4 vetur
á Langanesi. Þá dvaldi hann
með séra Arnljóti Ólafssyni
um hríð; bæði á Bægisá og
Sauðanesi. Árið 1903 fór hann
aftur til Noregs og var þar
samfleytt í 5 ár. Flutti hann
þar 550 fyrirlestra í 170 ung-
mennafélögum og 50 fyrir-
lestra í skólum. Síðaa hélt
hann til Danmerkur og dvald-
ist þar eitt ár, flutti þar 120
fyrirlestra, mest um ísland.
Þegar hann kom heim til Is-
lands aftur, settist hann að í
Hafnarfirði og átti þar síðan
heima til æviloka. Ferðaðist
hann á seinni árum fyrir Ung-
menaafélag íslands og flutti er
indi víðsvegar um land. Guð-
mundur gaf út þrjú skáldrit:
Melablóm 1882, Jökulrós 1883
og Dalarósir 1885. Hann birti
auk þess fjölda ritgerða í is-
lenzk blöð og tímarit, en auk
þess í norsk, sænsk og dönsk
blöð. Árið 1897 kvæntist hann
Hólmfríði M. Bjarnadóttur á
Búðarhól í Siglufirði. Var
hún honum mikill föruóautur
utanlands og innan. Guðm.
andaðist 27. jan. 1919.
IV.
Af framanskráðu registri
um feril Guðmundar má sjá,
að hann var óvenju mikill
starfsmaður og afkastamaður.
En oft munu kjör hans hafa
verið erfið og fátækt geagið
nærri lionum og fjölskyldu
hans. Kennsla var á hans dög-
um ekki virt hátt til f jármuna.
Til ábendmgar má geta þess,
að á Islandi voru framlög til
barna- og unglingamenntunar
árið 1880 liðlega 22 aurar á
mann. En 1900 um 40-50 aurar
á mann. Til samanburðar má
geta þess, að þá var framlag
til slíkra mála á Spáni 1,18 kr.
á mann, en í Danmörku 2,92
kr. á mann. I Færeyjum var
þá lagt 5—6 sinnum me:ra af
almannafé til barnafræðslu en
hcr. Tímarnir hafa mjög
breytzt, og aldrei verður til
fulls metiri hin mikla fómfýsi
farkennara og fræðara þeirra
tíma við hin ei’fiðu skilyrði í
aðbúð og fátækt. En Guð-
mundur hóf sig j'fir alla erfið-
leika. Hann þótti áð vísu í
ýmsu sérkennilegur og sérvit-
ur, en enginn neitaði alúð hans
og fórnfýsi í þágu menningar
þjóðarinnar. Bréfkafli frá
Guðmundi, er birtist í Unga
Islandi 1909 lýsir mætavel
hinum fædda alþýðufræðara
og æskulýðsleiðtoga. Hann
segir: „Sögu, landafræði og
náttúrusögu kenndi ég oftast
mest með fyrirlestrum, hin-
ar námsgreinir á venjulegan
hátt.
Oft kenndi ég úti, þótt um
vetur væri, keondi á skautum
á vötnum og mýrum, kenndi
úti í hraunum, já, uppi á fjöll-
um, og undir sjávarhömrum;
þótti börnum það gaman og
ofkældust ekki.
Börnum þótti vænt um mig
og mér um þau. Eg lék oft við
þau, gerði mig oft að barni
með þeim. En alltaf hlýddu
þau mér, gegndu undir eins,
voru mjög frjáls, en fóru vel
með frelsið.......“
Helgi Valtýsson minntist
Guðmundar með eftirgreindum
orðum í Skólablaðinu 1908:
,,. ... . Þarf eigi annað en
lita á hendur hans til þess að
geta lesið ævisögu hans,
sem hafði þá löngun heitasta
í hjarta: ,,að geta varið ævi
sinni allri til að mennta frónsk-
an æskulýð“, en varð „áð
styðja sig við spaðann“ til
þess að geta lifað — og starf-
að fyrir fósturjörðina.“
Á aldarafmæli Guðmundar í
dag er sú spurning efst í huga
í sambandi við lífsferil hans
og hugsjónir: Hvern veg hefði
þessi fórnfúsi ættjarðarvinur
og alþýðufræðari beitt orku
sinni gagnvart hinum alvar-
legustu vandamálum þjóðar-
innar í dag ? Það er ekki óþörf
hugvekja að reyna að leysa þá
spurni.ngu. Eg er ekki í vafa
um svarið.
17. júlí 1953
G. M. M. -■
Mótmœlend-
ur á Spáni
hrjáðir
Sextug kona á Spáni, frú
Ramon Navarro í Madrid, var
handtekin í síðustu viku og
varpað í fangelsi fyrir að kenna
fólki trúfræði mótmælenda. Þeg-
ar frúin var leidd. fyrir rann-
sóknardómarann fyrirskipaði
hann að hún skyldi látin laus en
réð henni til aði kenna ekki fram-
ar trúfræði kirkju sinnar 1 heima
húsum heldur í kirkju s.afnaðar
síns. Kona, sem látið hafði í té
húsnæði til trúarbragðafræðsl-
unnar, var dæmd í 500 peseta
sekt. Hinir fámennu mótmælenda
söfnuðir á Spáni eiga við sí-
felldar ofsóknir að búa af hálfu
kaþólsku kirkjunnar og stjórnar-
valdanna.
MATSUKAWAMÁLIÐ TER
1» IJPP AÐ NÍJIJ
Vegna háværra krafna verfca-
lýðs um víða veröld verður
Matuskawamálið tekið að nýju
fyr.ir hæstarétt nú í þessum
mánuði.
Forsaga þessa máls er sú að
árið 1949 var 95 þús. starfs-
mönnum ríkisjárnbrautanna í
J.apán 'sagt upp störfum. Hin
róttæku samtök járnbrautar-
.starfsmannanna snerust til
varnar í harðri deilu.
í ágúst sama ár varð járn-
brautarslys nálægt Matsukawa
er varð iþremur járnbrautar-
starfsmönnum .að bana.
Við rannsókn kom í ljós að
hér var um skemmdarverk að
ræða, festingar ey halda teinun-
um í skorðum hþfðu verið los-
aðar. Mánuði síðar notuðu
stjórnarvöldin þetta „slys“ sem
átyllu til að handtaka 20 leið-
toga jámbrautarstarfsman'n-
anna, og ákærðu þá um að
vera valda að „slysinu". Eftir
. yfirskyns réttarhöld, er þó
raun.ar sönnuðu sakleysi verka-
mannanna, var dómur kveðinn
í. des, 1950. 5 hlutu dauðadóm,
5 æfilangt fangelsi og 10 fang-
elsisdóma samanlagt 95 ár.
Þessi augljósi stéttardómur.
v.ahti svo mikla reiði verka-
lýðsins í Japan og erlendis að
stjómarvöldin voru knúin til
að taka málið upp að nýju.
Sú málsupptaka var að vísu
einn samhangandi skrípaléikur,
enda , dómsniðurstaðan fyrir-
fram ákveðin, og í maí s.l. var
hinn fyrri stéttardómur stað-
festur.
Málinu hefur nú verið skotið
til hæstaréttar er tekur það til
meðferðar í þessum mánuði.
Aðeins nægilega öflug mót-
mæli verkalýðsins geta bjargað
þessum verka-mönnum, er hafa
unnið það eitt til saka að vera
trúir málstað s-téttar sinnar.
Alþjóðasamabnd verkalýðs-
félaganna hefur hafið mót-
mælabaráttu um allan heim,
og fulltrúar þess hjá Efn.ahags-
og félagsmálastofnun Samein-
uðu þjóðanna t-aka málið upp
þar.
iÞau samtök er senda vilja
mótmæli gegn stéttardóminum
og krefjast sýknu verkamann-
ánna, geta skrif.að til:
Shigeru Yoshida, Prime Minister
Tokyo, Japan.
Eða.til
Jugde Teijiro Suzuki,
Sendai. Hig.h Court,
Sendai, Miyagi Prefecture
Jápan.