Þjóðviljinn - 11.09.1953, Blaðsíða 7

Föstudagur 11. september 1953 — ÞJÖÐVILJINN — (7
Ef tekið er nokkuð veru-
legt magn af mó, svo að nemi
hundruðum eða þúsundum
tonna á sumri, er sjálfsagt að
nota vélaafl. Framleiðsluað-
ferðir, sem til greina koma
eru aðallega þrenns konar:
1) Eltimór er ýmist hand-
stunginn, áður en ha.nn er
eltur eða upptaka mós:ns,
elta og flutninar á þurrk-
völl fer að öllu leyti fram
með vélaafli. Einnig getur
verið um tvenns kotiar að-
ferðir á framleiðslu á eltimó
að ræða, voteltu og þurr-
eltu, eftir því hvort 'bætt er
vatni í móinn, um leið og
hann er eltur eða ekki. 2)
Sprautuaðferð eða hydropít-
aðferðin er eiginlega sérstök
aðferð við voteltu. 3) Fræs-
un. Vinnsla á mó með fræs-
un er venjulega tengd við
framleiöslu á brikettum. Þó
er einm'g hægt að framleiða
brikettur úr stykkjamó.
Auk þeirra tegunda af mó,
sem nú voru nefndar, er einn-
ig framleiddur mósalli úr
mosamó, með fræsun eða sem
hundstunginn mór, sem síð-
ar er malaður. Mósalli af
þessu tagi hefur þann e’’gin-
leika að geta bundið mjög
mikið af vatni, eða frá 8 til
20 sinnum þyngd sina. Hann
er ekki notáður til eldsneyt-
is, heldur sem undirburðiur,
t. d. i fjós og- til jarðvegs-
bóta. Þó er einnig til sú að-
ferð að kvnda með módufti,
á sama hátt og koladufti.
Eltimór
Það er mikill ggjli á
stungumó sem eldsneyti, hve
hann er misjafn að gæðum,
laus í sér og rykmikill. Hr
þessum ágöllum má bæta
mjög með því aö elta móinn.
Sú aðferð að hnoða eða elta
móinn til þess að gera hann
betra eldsneyti, er ævaforn,
en vélelta er tiltölulega ný-
tilkomin.
Elt:mór er miklu jafnari að
gæðum en mór, sem er aðeins
handunninn, einkum ef hægt
er að koma því við að blanda
saman efri og neðri lögum
mýrarinnar í e’tivélina. Efstu
lögin, h'.n svonefnda ,,p'sja“,
erp miklu lausari í sér og
minna ummynduð en það sem
neðar er. Þetta efni, sem
venjulega fer í afrof. er þó
sams konar og aðalmórinn og
má taka bað með ef elt er.
Oft. þarf þá ekki að f’evgja
nema grasrótarstungu.nn’.
Ástæðan t'l þess. að elti-
mór er béttari og harðari en
stungumór. er einkum sú, að
hnausarnir skrenpa meira
saman vi* burrkun. Einnig
myndast fljótt skorpa utan á
hnau=ana, svo "ð væta geng-
ur síður inn í þá aftur. Elti-
mór er e:nnig miklu rykminni
en veniulegur stungumór. Á-
hrif eltunnar á mó'nn má
marka af mælingu á eðlis-
þyngd, sem g^rð var í At-
vinnudeild Háskólans, á mó
frá Skarfhóli við Hvamms-
tanga 1940.
Stungumór frá Skarfhóli
hafði eðlisþyngd: 0.33.
Eltimór frá Skarfhóli hafði
eðlisþyngd: 0.66.
Þ. e. mór á þessum stað
hafði orðið helmingi þéttari
við eltuna.
Annað dæmi er um rann-
sóknarstofu-tiiraun, sem Ás-
geir Torfason gerði á mó úr
Kafli um móvinnslu í stórrekstri
úr riti Óskars B. Bjarnasonar efna-
verkfræðings ...íslenzkur mór”.
‘r\
VELUM
Upptýsingar þær úr riti Óskars, B. Bjavnasonar efnafræðinjfs „Is-
ienzkur mór“ sem dagblöðin hafa birt undanfarið, hafa vakið at-
hygli manna á þessu jarðefni, sem svo lítill gauniur hcfur verið
gefinn, samtímis því að stórfúlgum af almannafé er hent í væg-
ast sagt vafasamar „tilraunir" með vinnslu jarðefna, sem lítil lík-
indl eru til að verði nokkum tíma gagn að.
Flestir lslendingar á miðjum aídri þekkja þær aðferðir sem liér á
landi hafa verið notaðar öldunr saman tii móvlnnsiu og hagnýting-
ar mós sem eldsneytis. Hitt er öllum þorra Islendinga lokuð bók,
hvemig vinnsla mós og hagnýting fer fram í stórrekstri með véla-
notkun. Mun mörgum sem handleikið hafa óteljandi móhnausa og
skánar þykja fróðlegt að lesa kafla úr ritl Óskars, er fjallar um
móvinnslu með vélurn, og fer hér á eftir. Bókiu „fslen/.knr mór“
er þvi miður fjölrituð i litlu upplagi og mun því verða í fárra
Uöndum. 1 seimii hluta kaflans ræðir iiöfimdur tilraunir með véia-
vinuslu mós hér á iandl.
Kringlumýri hjá Reykjavík.
Teningar, sem skornir voru
úr mónum og þurrkaðir við
herberg:shita, sprungu og
molnuðu. Þeir höfðu eðlis-
þyngd 0.52. Sami mór, vot-
eltur, með jafnri þyngd sinni
af vatni hafði eðlisþyngd 0.76
og sami mór þurreltur, eðl:s-
þyngd 1.09.
Mórinn er ýmist eltur eins
og hann kemur fyrir úr mýr-
inni fpamræstri, þ. e. með
ea. 80% af vatni og kallast
það þurrelta. Eða bætt er í
móinn, um le;ð og hann er
eltur, jafnþyngd sinni af
vatni eða vel það, og inni-
heldur hann þá rúm 90% af
vatni. Það nefnist votelta.
Votelta með vélaaflj var
lengi kennd við bæinn Spar-
kær á Jótlandi, þar sem fyrsta
stóra votsltisverksmiðáan í
Danmörk var byggð. Voteltan
er einnig kennd við Ritmester
Rahbek, stofnianda Sparkær-
verksmiðjunnar. Rahbek end-
urbætti og fullkomnaði votelti-
aðferðinia, svo iað hún v-arð ó-
dýrasta móvinnsluaðferðin þar
sem hægt var að koma henni
við. Rahbek varð einnig fyrst-
ur manna til þess að vinna
með fijótandi eltivélum, sem
komið er fyrir á fleka eða flat-
botnuðum pramma í mýrinni.
Móeltivélar eru af svipaðri
gerð og venjulegar kjötkvarnir
eða hakkavélar. Ásinn er með
skrúfuundnum blöðum eða
hnífum, sem taeta móinn sund-
ur og 'bianda ihann og flytja
íhann áfram gegnum mókvörn-
ina eða mópressuna, eins og
móeltivélar eru stundum nefnd
ar. í eltivélum er þó ekki um
neina pressun að ræða, því að
mórinn þjappast mjög lítið
eða ekkert saman. Mórinn
kemur úr vélinni í samfehdum
streng út um munnstykki og
er svipaður og deig, ef um
þurreltu. er að ræða, en eins
og leðja eða , þunnur grautur,
ef iurn voteltu er að ræða.
Eltivél sú, sem notuð var í
Sparkær í 'byrjun a-Idarinnar,
var að mestu leyti úr tré, 8
m löng og 57 cm á breidd og
dýpt. Ásinn var úr jámi með
stálhndfum sem voru undnir
og bognir og festir á ásinn
eftir skrúfulínu. Snúningshraði
eltivélarinnar, 50 sn/m. Afl-
vélin var 12 hestaíla gufuvél.
Afköstin voru 50—65 og mest
75 smálestir af þurrum mó á
dag með II klst. vinnu. Mann-
afli var 20 fullorðnir og 3
drengír (samkvæmt lýsingu
Ásgeirs Torfasonar 1905).
Við voteltu er eltivélin
venjulega böfð á þurrkvellin-
um o,g mórinn fluttur að henni
á veitivögnum, sem 'ganga á
spori. Móleðian er flutt frá
vélinni í sams konar vögnum
og steypt á þurrkvöllinn yfir
rammamót úr tré. Mótunum
er lyft af, þegar mesta vatnið
hefur sigið frá mónum, svo að
kögglamir halda lögun sinni.
Einnig tíðkast sú aðferð að
dreifa leðjunni yfir þurrkvöll-
inn í hæfiilega þykkt lag og
skera móinn síðan í hæfilega
stór stykki með sérstökum
mótunarvélum, þegar mesta
HpHSfc* í-
vatnið er sigið burt.
Votéltur mór þarf sórstak-
lega góðan þurfkvöll, helzt
sléttan mel eða grasvöll með
igljúpu, sendnu undirlagi, sem
vatn síg.ur auðveldlega niður í.
Það fer eftir ýmsum aðstæð-
um, hvort hentugri er votelta
eða þurrelta, en einkum á-
kveðst) það -af því, ihvernig hag
ar til með þurrkvelli. Fyrir
voteltu þarf mjög vandaðan
þurrkvöll eins og áður var
sagt, en fyrir þu'rreltan mó er
venjulega hægt að nota sjálfa
mýriija fyrir þurrkvöll, ef
hún er ræst vel fram. Votelti-
vélar eru hins vegar heldur
ódýrari og þurfa minni orku.
Votelta er því yfirleitt heldur
ódýrari, ef ihægt er að koma
henni við.
Andrep var sænskur verk-
fræðingur, miög frægur mó-
vélasmiður. Hann er höfundur
að Andreps-móeltivélunum.
Þær eru gerðar fyrir þurreltu
'Og eru smiðaðar ýmist með
einum ás eða tveimur. Á An-
reps-vélunum með tveim ásum
eru hnífamir undnir, svo að
þei-r mynda slitn,a skrúfu og
settir þanni'g, að hnífarnir á
öðr.um ásnum gríp.a inn á
milli hnifanna á hinum ásn-
um. Auk þess ganga fastir
hndfiar út frá botni og loki
pressunnar. Fremst á ásnum
eru 1 eða 2 umferðir af heilli
skrúfu. Hnifar þessir tæta
efnið sundur, blandá Það og
flytja áfram. Vélin getur foúið
til 45—50 smálestir (400 rúm-
metra) af mó á dag með 10
k?lsíL viJnn'U:. Aflvélip er 42
hestöfl. Mannafli 23 fullorðnir
og 4 drengir. Andreps-vél með
•einum ás er minni og hefur
25—30 tonna afköst. Aflvél 30
hestöfl. Mann'aílj, 15 fullorðnir
og 1 drengur. (Samkvæmt Ásg.”
Torfas. 1905).
Vélar þessar eða svipaðar
‘gerðir er.u smíðaðar hjá Ábjöm
Anderson Mekaniska Verksted
Alctiebolag, iSvedala, Svíþjóð.
Þegar unnið er eftír þurrelti-
aðferð, er eltivélin venjuleiga
'höfð á igrafarbakkanum og
hnausunum kastað í vélina
eða þeir fiuttír að henni úr
'gröfinni með sjálfvirkri lyftu
eða skúffu-flytjara af sömu
gerð og tíðkast í síldarbræðs'l-
um við flutning hráefnis úr
þró í verksmiðju. Úr vélinni
kemur módeigið í samfelldum
streng út um munnstykki, og
er mórinn skorinn jafnóðum
í hæfikga langa búta með
handstýrðum eðá sjálfvirkum
hníf. Opinu á munnstykkinu
er stundum skipt í hólf, 2 eða
fleiri eftir því, hve stórt Það
er og afköst vélarinnar mikil.
Hnausamir eru síðan látnir
falia á fial.ir eða bretti, sem
renna á keflum eftir rennu út
frá vélinni. Brettin 'eru síðan
flutt á þúrrkvöli og tæmd þar.
í stað þess að stinga móinn
með skófiu í eltivélina er auð-
v'tað hægt að grafa hann með
grafvélum, og til eru samtengd
ar grafvélar og eltivélar, sem
grafa móinn og elta hann og

I Sovétríkjunum, einkum í Eystrasaltlýðveldunum, er mótekja
stórfelld atvinnugrein. Myndin er af sovézkri mótekjuyél af
nýjustu gerð.
(
leggja jafnóðum frá sér
hnausana á þurrkvöllinn. Mýr-
in sjálf út frá gröfinni er þá
notuð sem þurrkvöllu'r. Minnstu
•tegundir eltivéla eru knúnar af
hestafli og geta elt sem svarar
1'—2 tonnum af þurrum mó á
dag. I þessum smáu vélum er
elta mósins algjöir 'aukavinna
fram yfir það, sem þarf við
stunguaðferðina, oig mórinn
verður því dýrari en stunigu-
mór.inn, og aðferðin 'kemur
ekki til greina, ■nemia mórinrt
batni mikið við eltinguna. T.d.
gæti verið hagkvæmt að elta
aðeins efstu stungurnar og
takia þá meira með af rofinu
en gert er venjulega, þegar
stungumór er tekinn.
Hinar stærri eltivélar erut
véiknúnar og >að meira eða
minna Jeyti sjálfvirkar, og
mór tmninn með slíkum vél-
um verður yfirleitt allmiklu
ódýrari en stungumór. Afköst-
in eru frá 10—20 tonnum á
dag upp í 200 tonn á dag og
þar yfir, miðað við þurran
mó. Afköst móeltivéla, miðað
við vélaorku, eru sem svarar
1 tonni af þurrum mó yfir
daginn fyrir hvert hestafl a.
m. k. fýrir hinar smærri vélar.
Eltivéi með 10 hestafla mótor
mundi þannig afkasta 10
tonnum af þurrum mó á dag.
Ef mýrinni hallar nægilega
mikið, er hægt að byrja neðst
og vinna upp eftir. Grafvélin
stendur á botni mýrarinnar, og
mórinn er unninn á svipaðan
hátt Oig þegar ofaníþurður er
tekinn í veg eða önnur jarð-
efni unnin í opnu broti. Efi
mikið vatn er í mýrinni og
ekki hægt að ræsa hana fram,
er hægt að koma móvinnuvél-
um fyrir á timburfleka.
Oskemmdar vélar
eftir mánuð á
hafsbotni
Fyrir nokkrum mánuðum
kom upp eldur í danska skip-
inu Kronprins Frederik, þar
sem þa'ð lá við bryggju í Har-
wich. Skipinu hvolfdi og það
sökk. Nú hefir því verið komið
á flot aftur og svo undariega
hefur viljað til að vélar skips-
ins eru algerlega óskemmdar
enda þótt sk'pið hafi legið á.
sjávarbotni í marga mánuði.
Þegar skipinu hvolfdi rann olía
úr tönkum og flaut ofan á því
vatni sem fyllti vélarúmið. —
Þegar vatnið lækkaði og hækk-
aði við flóð og fjöru, fylgdi
olían með og smurðist þá
þykkt olíulag lá álla vélahluta.
íraníiuii-
fundur
i Ástralíis
Ástralska stjómin 'hefur til-
kynnt, að nýjar auðugar úran-
líumnámur hafi fundizt í suður-
hluta landsins. Úraníum er not-
að við kjarnorkuframleiðslu.
SiBÍllfngariifi1
wáhzmt á
Tvö austurþýzk fiskiskip rák-
ust á í síðustu viku í Kattegat.
„Albert Einste:n“ sig’di á
„Johann Sebastian Bach“ og
sökkti honum. Skipverjar
Bachs björguðust allir um
borð í Einstein.