Þjóðviljinn - 24.11.1954, Blaðsíða 7

ÞAU gerast nú æ fleiri skörð-
in, sem dauðinn heggur í
frændgarð aldamótakynslóð-
arinnar, þeirra manna, er
fögnuðu hinni nýju öld full-
vaxta. Hvergi í heiminum var
þessari öld tekið með svo
djörfum vonum og á íslandi
og mér er til efs, að annars
staðar í heiminum hafi betri
ljóð verið ort hinni nýbornu
öld en þau, er íslenzk skáld
færðu í stuðla síns máls. Nítj-
ánda öldin hafði, þrátt fyrir
allt, verið frekar naum á gjaf-
ir íslandi til handa. Hálfri öld
eftir þjóðfundinn höfðu Is-
lendingar ekki megnað að
heimta aftur nema mjög tak-
markað löggjafarvald, enn
sem fyrr var úrskurðarvaldið
úti í Kaupmannahöfn, dansk-
ur dómsmálaráðherra skammt-
aði íslendingum úr hnefa allt
það, er þeir lögfestu sjálfum
sér til þrifa. Aldamótakyn-
slóðin tók því við rýru koti,
en sú var meinabótin, að land-
ið var vítt á alla vegu, enda
mátti sjá það á svip hins
unga ábúanda, að hann mundi
liafa fullan hug á að stækka
jörðina. Þessi kynslóð stofn-
aði til nýs landnáms á öllum
sviðum mannlegs lífs á Is-
landi.
Benedikt Sveinsson var braut-
skráður stúdent árið 1901. —
Hann var því af fyrsta stúd-
entaárgangi 20. aldar. En það
var naumast að hann gæfi sér
tíma til að ljúka prófi í for-
spjallsvísindum ári síðar ■—■
• þá var hann horfinn út í iðu-
köst þjóðmálabaráttunnar. Þar
■ mátti jafnan síðan sjá hann
■ berjast fremstan í flokki með
þeim, sem Iengst sóttu fram
í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinn-
ar. Hann lagði ekki frá sér
• vopnin fyrr en hann taldi, að
• æskudraumur hans um sjálf-
stætt Island hefði rætzt: „að
ísland sé fyrir íslendinga og
hér búi frjálsir menn í frjálsu
landi“, svo sem hann komst
sjálfur að orði, er hann tók
við ritstjóm Ingólfs, 8. janúar
1905.
' Þess sjást víða merki, að sú
kynslóð íslendinga, sem nú
• lifir og samkvæmt lögmálinu
á að ávaxta pund feðra sinna,
■ hefur sáralitla þekkingu á bar-
■ áttu og hugsjónum aldamóta-
mannanna. Það er engu líkara
en að níðdimm þoka skilji
■ sundur þessar tvær kynslóðir,
• sem eru þó svo nánir grannar
. í rúmi sögunnar, að önnur ber
hina til grafar. Það er einnig
. oft engu líkara en að kyn-
, slóðir þessar tali óskyldar
. tungur. Pólitísk hugtök alda-
, mótamannanna em núlifandi
, kynslóð eins og erlent mál,
, sem hún verður að lesa með
orðabók, ef hún þá á annað
borð hirðir nokkuð um að
Miðvikudagur 24. nóvember 1954 — ÞJÓÐVILJINN — (7
BENEDIKT SVEINSSON
f. 2. des. 1877 — d. 16. nóv. 1854
1gi meiBtoFÍam
skilja þau. „Ríkisráðsákvæð-
ið“, „innlimunin", „millilanda-
frumvarpið“, „sérmálin" —
fyrir 50-40 árum vom þessi
orð á hvers manns vörum,
enginn var svo fákænn, að
hann kynni ekki á þeim góð
skil, en árið 1954 er allur al-
menningur grunlaus um merk-
ingu þeirra. Fyrir nokkram
áratugum voru þessi hugtök
ekki dauð orð, heldur ólgandi
veruleiki, sem fól í sér lífs-
vandamál þjóðarinnar, og
vegna þess að aldamótakyn-
slóðin glímdi við þessi vanda-
mál og leysti þau, getum vér,
niðjar hennar, gengið um
frjálsir menn í landinu — það
er að minnsta kosti ekki henni
að kenna, ef vér leitum í haft-
ið aftur. En núverandi kyn-
slóð gengur ekki aðeins erfið-
lega að skilja pólitísk hugtök
aldamótamannanná. Tungutak
þeirra og málfar er henni ó-
kunnuglegt.Þessir menn töluðu
ekki tæpitungu, þeir voru ein-
lægir í ást sinni og hatri. Þeir
töluðu fullum rómi, er þeir
tjáðu íslandi ást sína. Með
vorri kynslóð þykja slíkar ást-
arjátningar ekki fínir borð-
siðir. Menn eiga að tjá föður-
la.ndsástiha í hálfum hljóðum,
helzt í myrkum orðum og
jafnvel tviræðum. En Bene-
dikt Sveinsson og kynslóð
hans kunnu ekki tökin á svo
listrænum stíl. Þeir lögðu ekki
pólitísk vandamál fyrir þjóð-
ina eins og krossgátu. Þeir
notuðu hátíðleg orð um það,
sem þeir töldu helga dóma:
„Hugmyndimar: „landsrétt-
indi“, „þjóðarsæmd íslands",
„sjálfstæði íslands“ hafa ver-
ið þeim sem dauð orð og kald-
ur bókstafur", segir Benedikt
í Ingólfi, 9. jan. 1906, er hann
deilir á andstæðinga sína, en
þessi orð eru jafn fersk í dag
sem fyrir hálfri öld. Þegar
betur er að gáð er þessi kyn-
slóð ekki eins fjarri líðandi
stundu og í fljótu bragði
mætti virðast. Hún mælir enn
á máli, sem við skiljum —
svo er hamingjunni fyrir að
þakka.
Hinar íslenzku vonir, sem
túlkaðar voru í aldamótaljóð-
um skáldanna virtust þegar
ætla að rætast í upphafi ald-
arinnar. Danastjórn bauð al-
þingi Islendinga heimastjórn
og búsetu íslenzks ráðherra í
Reykjavík. Þjóðin öll og þing-
ið tóku þessu boði fegins
hendi, því að með þessu virt-
ist bundinn endir á deilu, sem
hvorki hafði rekið né gengið
í aldarf jórðung. En þegar áð-
ur en heimastjórnarmálinu
hafði verið komið heilu í höfn
var athygli vakin á því meðal
fslendinga, að hinn íslenzki
ráðherra skyldi bera upp öll
lög og mikilsvarðandi stjórn-
arathafnir fyrir konung í rík-
isráði Danmerkur.
Sérmál þau, sem Islahd hafði,
samkvæmt stjómarskrá sinni,
löggjafarvald um ásamt kon-
ungi, voru því afgreidd í rík-
isráði Danmerkur, sem Iaut
fyrirmælum danskra grund-
vallarlaga, en ráðherrar þeir,
sem þar áttu sæti, báru á-
byrgð fyrir danska ríkisþing-
inu. Ríkisráðsákvæði hinna
nýju stjórnskipunarlaga og
sambýli íslenzka ráðherrans
og hinna dönsku ráðherra í
ríkisráði, var þungamiðjan í
réttarstöðu íslands, og sjálf-
stæðismálið varð aldrei leyst
fyrr en ráðið var fram úr
ríkisráðsmálinu með sáttmál-
anum 1918. Svo mikils háttar
var ríkisráðsákvæðið, að telja
má, að það liafi hrandið sjálf-
stæðismálinu fram á þá braut,
er lá til viðurkenningar á Is-
landi sem sjálfstæðu ríki.
Þeir menn, sem fyrstir hófu
gagnrýni á ríkisráðsákvæðinu
skilnaður Noregs og Svíþjóð-
ar. Það var hvorttveggja, að
sambandsslit Norðmanna og
Svía urðu íslendingum sið-
ferðilegur stuðningur og
glæddi með þeim hugmyndina
um algeran skilnað Dana og
Islendinga. „Þar eru menn. . !“
skrifar Benedikt Sveinsson í
Ingólf 18. júní 1905. „Norð-
menn eru ekki að meta til
aura hvert málsatriði, er fyrir
kemur í viðskiptunum við
Svía, heldur líta á það eitt að
halda rétti sínum og þjóöar-
sæmd. Þeir eru ekki að vega
og bollaleggja, hvort það hafi
„praktíska þýðingu“ að fylgja
fram rétti sínum eða traðka
honum. Landsréttur og þjóð-
arheiður er þeim helgara en
svo“.
Benedikt Sveinsson réðst heift-
arlega gegn þeirri ,,hagnýtu“
Samkvæmt því ættu smáþjóð-
irnar að líða undir lok og rík-
ari þjóðir og fjölmennari að
skifta með sér yfirráðum
heimsins. — Þessum kenning-
um var jafnvel beitt hér úti á
Islandi meðan verið var að
teygja þjóðina frá réttarkröf-
um sínum og ginna hana til
þess að játast undir hið al-
kunna valdboð erlends ráð-
gjafa, er hann sendi alþingi..
Þá var þjóðinni kennt það í
riti Bókmenntafélagsins, að
,,þjóðerni“ væri ekki annað en
„gömul og hugðnæm hjátrú
feðra vorra, sem mál væri til
komið að leggja niður.
Eftir þessu fræga „lögmáli14
vora lýðveldi Búa afmáð og
brenndar byggðir þeirra, Finn-
lendingar rændir réttindum og
við það studdust einnig atfar-
ir Danastjórnar og verkfæra
hennar gegn íslendingum.
Hvað var Dönum vandara en
öðrum. Máttu þeir ekki sýna
þeim rangsleitni, sem voru
minnimáttar og fylgja „fram-
þróunarstefnunni“ alveg eins
og hinir?“
Benedikt Sveinsson lét sér
ekki miklast áleitni stórveld-
anna við frelsi og tilveru smá-
þjóðanna, jafnvel þótt hún
væri færð í búning lífeðlis-
legra „lögmála". Sjálfur var
hann óbreyttur sonur kúgaðr-
ar smáþjóðar, sem var að
Þingvallafundurinn 1907, einn af merkustu stjórnmála-
viðburðum „landvarnartímabilsins“.
kölluðu sig Landvarnarmenn.
I fyrstu var flokkurinn nærri
fylgislaus á alþingi, en á
fúrðulega skömmum tíma
hölluðust margir þingmenn á
sveif með honum. Hin unga
menntamannastétt aldamót-
anna, latinuskólapiltar og ís-
lenzkir stúdentar í Höfn og
Reykjavík, flykktust inn í
Landvarnarflokkinn en blöð
hans og málgögn náðu æ
meiri útbreiðslu meðal al-
mennings í byggðum landsins.
Benedikt Sveinsson var einn
þeirra ungu manna, er gengu
beint frá prófhorðinu inn í
bardagann, þar sem hann var
harðastur. Hann varð einn af
ritstjórum blaðsins Landvarn-
ar 1903, en árið 1905 tók
hann við höfuðmálgagni Land-
varnarflokksins, Ingólfi.
Svo sem jafnan fyrr í sögu
íslenzkrar sjálfstæðishreyfing-
ar markaðist hin nýja lands-
réttindabarátta af viðburðum
úti í heimi. Enginn einstakur
viðburður mun hafa orkað
eins djúpt á hina íslenzku
frelsisbaráttu þessara ára og
stefnu, er ekki vildi krefjast
meiri réttinda handa þjóðinni
en Danir væri hverju sinni
fúsir til að veita henni. Það
kallaði hann „háskaleg ómaga-
orð" og spurði, hvar Islend-
ingar væru þá staddir, ef þsir
hefðu lotið slíkum skoðunum.
Undir forustu hans og ann-
arra Landvarnarmanna fékk
íslenzk sjálfstæðishreyfing aft-
ur hina fornu reisn sína
frá þjóðfundarárinu., Benedikt
brýndi hið heilbrigða smáþjóð-
arstolt Islendinga á þessum
áram, þegar stórveídin voru
sem óðast að skipta með sér
leifunum af heiminum. I stór-
merkri grein, eftirmælum um
árið 1905, farast honum svo
orð um þann stórveldahugs-
unarhátt, sem jafnvel var far-
inn að stinga sér niður hér á
Islandi: „Stórveldin höfðu all-
ar klær úti að klóra undir sig
lönd og þjóðir og réttur hinna.
smærri þjóða var áð engu
hafður. Stórþjóðimar þóttust
byggja þessa yfirgangsstefnu
á því, að:. hún væri í sam-
rspmi við lögmál náttúrunnar.
reisa sig úr beygju aldanna
og samúð hans var heil og
.óskipt með öllum undirokuð-
um þjóðum og kynþáttum. £
þessari sömu blaðagrein fagn-
ar hann sigri Japans á Rússa-
veldi vegna þess að hinn guli
kynstofn hafi nú staðizt hvít-
um mönnum snúning,,og hann
spáir því, að Kína muni á
eftir koma. Benedikt Sveins-
son hélt. í þessu efni áfrora
þeirri stefnu, sem jafnan hafði
einkennt íslenzka sjálfstæðis-
hreyfingu frá Upphafi: að
hrósa happi yfir sigri undir-
okaðra þjóða hvar sem þær
voru á hnettinum.
Það er engin tilviljun, að á
þessu sama ári hóf. Benedikt
Sveinsson merki sjálfstæðis-
baráttunnar á íslandi enn
hærra á loft og túlkaði kröf-
ur Laridvarnarmanna, ef svo'
færi, að samningar yrðu hafn-
ir um réttarstöðu landsins:
Island er sambandsland Dan-
merkur, cn eigi undir hana.
gefið, en hefur sama konung.
Framhald á il. síðu. .