Þjóðviljinn - 24.12.1957, Blaðsíða 12

£ 2) JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJANS 1957
En bak við leika eldtungur, —
forsmekkur vítis —, og heimsk-
an dansar þar léttstíg í líki
þriggja asna.
j En það var fleira en klerka-
stéttin, sem varð fyrir hvössum
fleinum hans. Hann lagði leið
sína í fátækrahverfin, vitfiri’-
i ingahælin og fangelsin, og fyllt-
ist ógn af þeim kjörum sem
þessu hamingjusnauða fólki
voru búin. Því var fleygt inn í
’dýflissurnar, í nafni guðs og
■ réttlætis,_ og látið rolna þar
lifandi. í einni fangelsismynd-*
inni horfum við út eftir lágum/
hvelfdum jarðgöngum. Innst er
kolamyrkur, en á móti streymir
ofbirta hádegisins. Fangarnir
sitja hlekkjaðir við tréblakkir,
svo að mynd þeirra skerst dökk
á móti Ijosinu. Hér er engin
hvika, engin hreyfing. Fangarn-
ir híma, grafnir í sjálfa sig, —
það er ekki verið að bíða mín-
utur, jafnvel ekki ár. Stund-
laus eilífðin er andinn í þessari
; Sröf. Hið eina sem gerist er
flóð og fjara birtunnar: glæta
af aftureldingu, morgunn,
• brennandi sól hádegis, sem er
svo sterk, að hún þrengir sér
allt niður í þetta grafhýsi
gleymskunnar. Svo fjarar aftur,
smátt og smátt, unz myrkrið
og hægt dropahljóðið úr rökum
steininum ríkir eitt.
! I þessari mynd, svo sem fleir-
um, er það ekki fyrst og fremst
teikningin sem hann beitir til
að ná sterkustum áhrifum, held-
ur mótsetningar Ijóss og skugga,
bjartra forma og myrkra. í
þessu er hann sannur læri-
sveinn Rembrandts. Sjálfur seg-
ir Goya á einum stað: Allt
snýst um línur. Æ og ævinlega
tala þeir um línur! En hvar
sjáið þið línur í náttúrunni?
Ég sé aðeins Ijósa hluti og
dökka, aðeins rísandi fleti og
fallandi, fyllingar og göp. Auga
mitt finnur aldrei nein strik í
náttúriunni, aldrei nein, smá-
atriði. Ég tel ekki skegghárin
á manni sem ég mætti eða festi
augun á treyjuhnöppum hans,
— og pensill minn má ekki sjá
' meira en ég sjálfur.
Ólga Napóleonstyrjaldanna
kveikti einnig bál sín á Spáni.
í ársbyrjun 1808 neyddist Karl
IV. til að afsala sér völdum í
hendur Ferdinands sonar síns.
En Napoleon treysti ekki um
of á hollustu hans, og undir
vorið sendi hann óvígan her til
Spánar, sem tókst, eftir harða
mótspyrnu, að ná Madrid á sitt
vald. Ferdinand er flæmdur frá
völdum, en í hans stað er Jo-
seph Bonaparte, Napoleons-
bróðir, settur til konungs. Hon-
um er þó heldur ekki boðið til
langrar setu á hásætisstóli
Spánar. Heiftin gegn innrásinni
og hinum erlenda gervikóngi
fer eins og eldur um landið, og
aðfahakvöld hins þriðja maí
sýður upp úr. íbúar Madrid
Úr Ógnnm styrjaldarinnar
rísa upp og ráðast gegn franska
setuliðinu með þeim vopnum er
tiltæk eru; þeir berjast eins og
ljón út alla nóttina, unz þeir
bíða algjöran ósigur. í morguns-
árinu hefjast einhverjar geig-
vænlegustu aftökur allra Napo-
leonstyrjaldanna, blóðdagurinn
3. mai 1808. Mönnum er smalað
í hópa og reknir út fyrir borgar-
hliðin, án þess spurt sé um
nafn eða sakir, leiddir í röðum
fram fyrir byssuhlaupin og
skotnir. Þótt Goya sé talinn
einn af frumkvöðlum uppreisn-
arinnar og fyrirliði í götubar-
dögunum um nóttina, tókst
honum að komast undan. En
hann kom við þeirri hefnd,
sem blóðhefndum er meiri; líkt
og morðin í Guernica munu
aldrei fyrnast á spjöldum sög-
unnar vegna snilldarverks Pi-
casso, þannig mun blóðdagur-
inn 3. maí 1808 standa þar
letraður um aldirnar vegna
málverks Goya.
í myndinni hvelfist stirndur
morgunhimininn yfir Madrid-
borg, turnar halla markast móti
himninum eins og þögular
vættir, áhorfendur þessara
ógnlegu atburða. Hermennirnir
standa í röð, í dökkbláum
frökkunum, fyrir Iframan þá
stendur Ijóákör, sem varpar
breiðum geisla á hópinn sem
á að skjóta. Maðurinn, sem er
fremstur í hópnum, baðar út
liöndunum og horfir trylltum
augum í byssuhlaupin; aðrir
byrgja andlit sín þessa andrá,
meðan skotin ríða af. Maðurinn
sem fórnar upp höndunum er
þungamiðja myndarinnar. Vit-
firrtur ofsinn í látbragði hans,
þrjózkan og stoltið, er skerandi
mótsögn við jarðfasta ró bak-
grunnsins; hvít, flegin skyrtan
og gular buxurnar eru hámark
litanna, hrópandi og óvægilegt
í þessu húmi aftureldingarinn-
ar. Hér eru leiddar saman á
snilldarlegan hátt andstæður
hins vélra?na miskunnarleysis
og mannlegrar örvæntingar.
Því er þetta ekki aðeins mynd
blóðbaðsins mikla í Madrid,
heldur allra slíkra hörmunga í
nútíð og fortíð.
Svo sem í öðrum myndum
Goya, sjáum við hér hraðann
og hinn ómótstæðilega kraft í
vinnubrögðum hans. Um þetta
leyti var Goya orðinn nær al-
gjörlega heyrnarlaus, og hefur
verið á það bent, að fyrir það
hafi hann veitt hreyfingum
manna og svipbrigðum enn ná-
kvæmari athygli.
Goya sezt þó ekki enn í helg-
an stein. Hann fylgir mynd
þessari eftir með röð af kopar-
stungum, Los desastres de la
guerra (Ógnir styrjaldarinnar),
sem kemnr út árið 1810, og
annarri I<os disparates ( Úr-
hrök' sem hann lauk 1815,
en kr -i þó ekki út fyrr en árið
1850 undir heitinu Los prover-
bios. Og ekki stilltist hið heita
skap hans að heldur. Hann
ræðst miskunnarlaust á þá
menn, sem meta listina sem
tízkuvarning eða stofuprýði
eina, — í augum hans er hún
biturt og göfugt vopn, en um
leið spegill sannleika og fegurð-
ar. Það er til smá saga, sem
sýnir hve laus honum gat orðið
höndin, þegar honum hitnaði í
hamsi. Enski hershöfðinginn
Wellington hafði* lent her sín-
um á Spáni til að hrekja burtu
gervikónginn, Napóleonsbróð-
ur, og þegar hann hafði lokið
erindinu, kvaddi hann Goya til
að mála mynd sína.
Svo var það einn dag meðan
á verkinu stóð; Wellington
hafði setið fyrir allan morgun-
inn, en stóð loks á fætur til að
hyggja að myndinni, og lét þá
einhver orð falla. um að sér
þætti hún ekki sem glæsilegust.
Goya spratt þegar upp af stól
sínum, greip hlaðna skamm-
byssu og réðist á hershöfðingj-
ann. Ekki er víst hvort honum
hefði auðnazt að standa sigur-
vegari yfir Napoleon við
Waterloo, ef Xavier, sonur
Goya, er túlkaði milli þeirra
með fingramáli, hefði ekki ver-
ið nógu snar til að grípa vopnið
úr hendi föður síns.
Að því kom, að hirðin hætti
að sækjast eftir penslum Goya,
og hann, sem var fyrrum hrók-
ur alls fagnaðar, sat nú eftir
vinafár, heyrnarlaus og ein-
mana. Hann settist að í þorpi
einu fyrir utan Madrid, — hús
hans var nefnt La quinta del
sordo, landsetur hins heyrnar-
lausa, — og hér er það, sem
síðasta bál hans brennur. Hann
málar veggina hátt og lágt með
undarlegustu og hryllilegustu
myndum, — það er líkt og öll
martröð^ians og veraldarkvíði
brjótist þar fram úr fylgsnum
sálarinnar. Satúrnus étur börn
sín, Salóme dansar tryllingslega
með blóðugt höfuð Jóhannesar,
geigvænlegar ófreskjur þekja
veggina, — á einum langveggn-
um var endalaus sjávarströnd,
jöfn og óslitin, en á einum stað
hefur þar rekið haus af svörtum
hundi.
Sumarið 1824 fer Goya til
Frakklands og kemur til París-
ar um haustið. Þá stendur þar
einmitt yfir sýning sú, sem
geymir brum hins nýja tíma í
franskri og enskri list, — þar
er Turner og Constable; Geri-
cault og Delacroix. Þótt hann
sé orðinn gamall og vonsvikinn,
verður þetta honum dýrmæt
hamingjustund. Eftir ævilanga
baráttu í andspyrnu og einangr-
un hittir hann hér loks fyrir
hóp ungra listamanna, sem eru
að fullu vaknaðir af blóma-
draumum rókokkóaldar, sem
hafa neitað að ganga undir jarð-
armen klassiskrar eftirhermu,
sem þá var mest í móð. í list
sinni rista þeir í kviku hlutanna
og hefðu heils hugar tekið und-
ir með honum þegar hann segir:
Túlkum lifandi tilfinningar!
Fari öll hlutfallslögmál og
klassisk fegurð til fjandans.!
Nokkru síðar sezt hann að á
landsetri nálægt Bordeaux.
Hann er veikur, heyrnarleysið
algjört og sjónin tekin að dapr-
ast. í einu síðasta bréfi sínu
skrifar hann: Mig vantar allt,
— sjónina, blóðið, penna minn
og blekhús; það eina sem eklti
skortir á er viljinn. Og hér deyr
Francisco Goya, í aprílmánuði
1828, 82 ára gamall.
Þótt margt hafi drifið á daga
veraldar síðan,/ hefur list hans
ekki fyrnzt. Hann er jafn ná-
lægur okkur í dag og hann var
fátækum munki í þorpinu
Fuendetodos fyrir tvö hundruð
árum, — ef ekki miklu nær.
Utan og innanhússplötur
Þakhellur,
Asbestpípur,
iSOPLAT-þilplötur
EINIÍAUMBOÐ:
ars Trading Company
Klapparstíg 20. — Sími 7373.
czechoslovak ceramics
^ y Praha — TékkóaSévakíu