Þjóðviljinn - 13.12.1958, Blaðsíða 7

Laugardagur 13. desember 1958 — ÞJÓÐVILJINN ■— (7
Ákall til lifandi lýðs
Stefán Zweig: Veröld sem
var. Sjálfsæ\úsaga. —
400 blaðsíður. — Halldór
Jónsson og Ingólfur
Pálmason — Bókaútgáfa
Menningarsjóðs 1958.
Þær stundir koma í lífi
hvers bóklesanda, að honum
þyki allar bækur lítilsvirði hjá
þeirri sem hann er einmitt að
lesa; það eru sælustundir, þó
merkilegt kunni að virðast.
Sagan, sem hann hreifst af í
gær, hverfur í skuggann;
fræðiritið, sem hann fagnaði
í fyrradag, þokar á óæðri
bekk. Bókin, sem hann er að
Stefán Zweig
lesa, opnar honum nýja og
ókunna útsýn; hún heimtar
af honum > endurmat á bók-
menntum —- nýjan og stærri
mælikvarða. Eitthvað á þessa
leið hefur mér farið við lest-
ur Veraldar sem var, sjálfs-
æyisögu Stefans Zweigs, —
bókaripnar um samvizkuna.
Hún er stærsta bókin, sem
birzt hefur á Islandi árið
1958. Bækur eru fljótar að
gleymast; en Veröld sem var
er heimsbókmenntir, og mætti
verða lifandi afl með nýjum
tíma og óbornum kynslóðum.
Já, hún kallast sjálfsævi-
saga á titilsíðu; en hún er
ekki ævisaga i hefðbundnum
skilningi. Höfundurinn nefn-
ir víst ekki heiminginn af bók-
um sínum og gerir grein fyr-
ir ennþá færriy, Á einni síðu
kemur í ljós að hann er
kvæntur, á árinarri hyggst
hann ganga I hjónaband öðru
sinni — það' eií allt og sumt
sem lesandinn fbegnar af ást-
um hans og hjónaböndum. Á
einum stað í bókinni lýsir
Zweig vinnubrögðum sínum við
ritun ævisagna ogsegir: ....
þegar ég hef nokkumveginn
lokið við að hreinskrifa fyrstu
gerð bókar hefst vinna.n fyrir
alvöru, samilráttur og niður-
skipan efnisins ..... Það er
fólgíð í að varpa óbarfanum
ósleitilega fyrir borð. þjappa
verkinu saman og gera alla
megindrætti þess ljósari ....
Sé mér sjálfráður nokkur
þáttur listarinnar, þá er það
listin að strika út, því ég
kvarta ekki, þótt átta hundr-
uð síður af þúsund skrifuðum
fari í bréfakörfuna.....Ef
til er nokkur skýring á áhrif-
um bóka minna, þá er það
strangur sjálfsagi, fólginn í
að .... einskorða mig við
það, sem skiptir meginmáli".
Stefan Zweig hefur beitt sömu
aðferð við ritun sinnar eigin
sögu. Hann hefur ekki talið
veröldina varða um afmælis-
daginn sinn né nöfn eigin-
kvenna sinna; s jálfsævisaga
hans er innblásin af þeim efn-
um, sem skipta ,,meginmáli“:
Evrópu, mannkyninu, friðnum,
menningunni, andanum. Líf
hans hefur sannarlega verið
vígt stórum sýnum.
Stefan Zweig var austur-
rískur gyðingur, ólst upp í
Vínarborg, hlaut þroska sinn
á árum bjartsýninnar og ör-
yggisins um síðustu aldamót.
Hann gerir afarskýra grein
fyrir því menningarlega and-
rúmslofti sem lék um land
hans og æsku, siðahugmynd-
um kynslóðarinnar, trú manna
á framtíðina. Hann segir af
ungum vinum sinum, ofstækis-
fullri ást þeirra á list og
menningu, fyrstu sporum sín-
um á vegi skáldskaparins.
Hann hélt ungur til Þýzkalands
og síðan til enn annarra landa,
komst hvarvetna í færi við
skáld og listamenn og hugs-
uði, drakk af dýpstu lindum
evrópskrar hámenningar. Þau
kynni mótuðu síðan hugar-
stefnu hans alla tíð. Hann
var heimsborgari að innræti
og viðhorfi, í allra beztu
merkingu þess orðs: í augum
hans var skipting manna í
þjóðir einkanlega hagkvæmnis-
atriði, sem alls ekki mátti
trufla menningarskipti þeirra;
kynþáttaaðgreining var hon-
um viðurstyggð; öll verðmæti
listar og anda og vísinda
skyldu hverjum manni frjáls
— mannkynið ein þjóð yfir
landamærin, heimurinn eitt
land yfir höfin. Frelsið skyldi
ríkja eitt, ofar hverri kröfu.
Á fyrsta áratugi aldarinnar
var ekki annað eýnna en
draumur Stefans Zweigs um
bræðralag mannkvnsins mundi
rætast þegar á hinum næsta.
Hann lýsir á minnisstæðan
hátt andlegum fögnuði þess-
ara ára, þegar menn bjuggu
enn við öryggi næstu áratuga
á undan, en gáfu æskunni og
ástinni frelsi að auki og nutu
góðs af nýjum sigurvinning-
um vísindanna. En Stefan
Zweig grunaði flestum mönn-
um fyrr, að þung reynsla biði
Evrópu og mannkynsins alls.
Á blaðsíðu 175 hefst kafli eem
nefnist Skin og skuggar yfir
Evrópu; og þar sem segir af
fyrstu forboðum þeirra tíð-
inda sem urðu sumarið 1914
— þar hefst meginmál þess-
arar bókar. Það er bók um
stríð og hernaðarvímu, fas-
isma og þjóðfélagsspillingu
— og um samvizku manns
sem ann þjóðunum og sér
drauma sína um hamingju
þeirra hrynja í rústir eins og
stormar blási um spilaborgir.
Við vitum ölí hvað gerð’st.
Evrópa efndi til stríðs. Hún
skreið úr rústum þess flak-
andi í sárum. Eftir það hófst
gifurieg þjóðfélagsspilling víða
um lönd, fasisminn og nas-
isminn risu á legg og gerðu
andlegar ofsóknir að sérgrein
sinni, síðan var annarri styrj-
öld hleypt af stokkunum —
við þurfum ekki að orðlengja
það. Stefán Zweig var jafnan
skammt frá vettvangi hinna
mestu atburða. Hann horfði
undrandi á það hvernig hern-
aðarvíman gagntók landa
hans sumarið 1914 og var
einn hinna fáu sem héldu
fullu viti, hann skoðaði hörm-
ungar stríðsins eigin augum,
nasisminn bannaði bækurhans
og rak hann í útlegð. Hann
kann þannig frá miklum tíðind-
um að segja; og ég hygg að
sumum þeim efnum, sem hann
ræðir, hafi ekki verið gerð
ágætari skil á öðrum stað.
Því Stefan Zweig er óumræði-
lega snjall rithöfundur þegar
honum tekst upp. Frásögn
hans verður aldrei lífvana
annáll; hún er alltaf heitar
bókmenntir. — Annarsvegar
greinir hann tíðindi í stórum
og breiðum dráttum, hinsveg-
ar lýsir hann því hvemig þau
speglast hið innra með hon-
um sjálfum. Dæmi úr eigin
reynslu hans og lífi bregða
birtu yfir þá veraldarsögu
sem hann rekur; fyrir þá sök
verður hún persónulegri, trú-
verðugri og nákomnari lesand-
anum en ella mundi. Stefan
Zweig sýnir okkur að styrj-
aldirnar tvær voru ekki aðeins
manndráp, nasisminn ekki að-
eins bókabrennur; þau voru
einnig kvöl í mannlegum
hjörtum. Bók hans gerir okk-
ur þá kvöl minnisstæðari en
aðrar bækur, sem ég þekki.
Eg hef ekki borið þýðingu
þeirra Halldórs Jónssonar og
Ingólfs Pálmasonar saman við
frumtexta. Eg kysi að sönnu
aðra tilhögun á ýmsum setn-
ingum; en ég hygg þeir hafi
í höfuðgreinum leyst torvelt
verkefni vel af hendi. Þýðing-
in er langvíðast á sterku máli,
eins og Zweig hæfir; hinum
breiða og fallþunga stíl hans
sýnist vel til skila haldið. Og
hvort sem það er rætt lengur
eða skemur, þá er bókin ekki
aðeins stór fyrir efni sitt,
heldur einnig fyrir stíl sinn.
Það eru fáir höfundar sem
skrifa jafnákafan (intensífan)
stíl og Stefan Zweig, fáir sem
slaka sja’dnar á spennu frá-
sagnarinnar, fáir sem verða
jafnheitir án þess að missa
stílinn úr böndunum. Manni
Kosningatöfrar
Óskar Aðalsteinn; Kosn-
ingatöfrar, skáldsaga —
Sjöundi bókaflokkur Máls
og menningar, 4. bók —
Heimskringla, Beykjavík
1958.
□
Skáldsaga Öskars Aðalsteins,
Kosningatöfrar, er gamansaga
með alvarlegum undirtón. í
henni segir frá þingkosning-
um í Vikursýslu, útkjálkahér-
aði, sem verið hefur „aftur-
haldshjáleiga" langa hríð. Að
þessu sinni berjast tveir
frambjóðendur um hylli fólks-
ins og atkvæði. Frambjóðandi
,,alþýðunnar“, verkamanna og
bænda, og aðalsögupersóna
er gæfuriddarinn Dalgeir
Daðason skólastjóri, fyrrum
þénustumaður og handbendi
„hinna stóru“ í Reykjavík,
sem þeir fórnuðu í fjárglæfra-
spili sínu. Frá þeim viðskipt-
um slapp hann nauðulega með
illa rifinn bjór norður á hjara
veraldar, í Víkursýslu. Og
nú hyggst hann launa fyrri
samherjum sínum lambið gráa
og vinna kjöndæmið úr hönd-
um þeirra. Hans hugsjón er
ekki að berjast fyrir bættum
hag umbjóðenda sinna, al-
þýðufólksins, heldur dreymir
hann um glæsilega innreið í
fyrra umhverfi sitt í Reykja-
vík sem sigurvegari — al-
þingismaður með hreinþveginn
skjöld.
Þótt Dalgeir Daðason sé
óneitanlega býsna skemmtileg
persóna og einkar mannlegur
og viðfelldinn að mörgu leyti,
kann það í fljótu bragði að
virðast ranglega skipað í hlut-
verkin hjá höfundi, að gera
hann að frambjóðanda „al-
þýðunnar". Þó er þetta ekkert
skáldaleyfi, þegar betur er að
gáð, eða hafa ekki helzti
margir hans líkar hafizt til
valda og metorða í íslenzk-
um stjórnmálum með atkvæð-
um alþýðunnar og síðan
einungis notað aðstöðu sína
til þess að skara eld að sinni
köku, en látið hagsmuni kjós-
enda sinna lörd og leið?
Keppinautur Dalgeirs um
þingsætið er ungur frændi
hans og góðkunningi, nýbak-
Óskar Aðalsteinn
aður lögfræðingur ættaður úr
sýslunni. Barátta þeirra um
þingsætið verður bæði löng og
hörð og er lýsing hennar meg-
inuppistaða bókarinnar. Þetta
er ósvikin íslenzk kosninga-
barátta sótt af hörku og
bragðvisi á báða bóga og eng-
in bellibrögð spöruð, ef þau
eru líkleg til einhvei-s ávinn-
ings. Lesandinn kannast ó-
sköp vel við flestar aðferðirn-
ar, sem þeir beita, bæði illar
og góðar, enda verður vart á
íslenzka atkvæðasnata logið.
Og höfundur kann sýnilega
góð ekil á því efni, sem hann
hefur tekið til meðferðar, enda
getur etöku sinnum fundizt
Zweig of innfjálgur, of móð-
ugur; en það birtist aldrei
þannig að orðalag hans verði
loðið, hugsun hans óljós. Ég
vil einmitt leggja áherzlu á
það, hve skýrt hann liugsar,
live skárplega hann skýrgrein-
ir, hve orðalag hans er klárt
og kvitt. Skaphitinn slævir
ekki hugsun hans, en magnar
stil hans.
Það eru senn liðin 20 ár
síðan Stefan Zweig lauk ævi-
sögu sinni. En hún á erindi
við líðandi stund, v;ð mann-
kynið, við heiminn. Hún á er-
indi við alla þá sem unna
menningu og bræðralagi með
mönnum; en liún á líka erindi
við þá sem trúa á vígvélar
og valdbeitingu. Fún á til
dæmis erindi við íslerilinga,
þjóð sem hefur látið fleka sig
í hernaðarbandalaa og heldur
að fre'si sínu sé borgið í
vöpnaskjóli. Bók Stefans
Zweigs minnir okkur enn á
það, að ábyrgum mönnnm er
aðeins einn vegur sæmilegur:
baráttan fyrir bræðralagi og
friði, afvopnun op: sáttum með
þjóðum. Þessi bók má verða
sóknarskjal í hendi þeirra,
sem unna manninum meira
en slagorðum stjórnmála-
skúma. Hún er ákall til lif-
andi kynslóðar, sem á frelsi
sitt og f jör i hættu.
B. B.
varla tilviljun ein, að bókin
er frumrituð á kosningaári,
eða 1956.
Af þeim persónum bókar-
innar, sem einkum koma við
sögu kosningabardagans, ber
frú Margréti Magnúsdóttur,
konu Baldurs oddvita, hæst.
Það er ósvikin lýsing á at-
hafnasamri, miðaldra kvenper-
sónu, sem nýtur þess að
bjástra í hvers konar félags-
störfum og lifir fyrir það, að
sín sé að nokkru getið, sem
atkvæðakonu. Fleiru af fyrir-
fólki þorpsins er býsna
skemmtilega lýst en ekkert
af því kemur jafn mikið við
sögu og frú Margrét.
En það er frá íleiri atburð-
um greint í þessari sögu en
kosningabaráttunni einni, og
fleiri persónum lýst. Höfund-
ur gefur einkum glögga inn-
sýn í líf gömlu verkamanna-
hjónanna, Júlíönu og Óla í
Bót. E'nnig segir hann frá
búskaparundirbúningi sonar
] sirra og tengdadóttur og svo
frá garðræktandanum Ara í
Gerði þeim spaka manni, Frá-
sagnirnar af lífi og störfum
þessa alþýðufólks notar höf-
undur sem andstæðu hins inni-
haldslausa og fánýta um-
stangs Dalgeirs Daðasonar og
hans líka. Bezt finnst mér
honum takast að lýsa þeim
Júlí"nu og Óla í Bót. Það eru
raunsannar og hugþekkar per-
sónur, heilsteyptar og óbug-
ardi í baráttu sinni fyrir
bættum kjörum og betra lífi
stétt sinni og þjóðinni allri
til handa.
Öllu torskildari þykja mér
athafnir hjónaefnanna ungu, er
festa kaup á eyðijörð upp í
sveit og hef ja þar 'andbrot og
rvrækt. Yfir því athæfi svifur
fjarska óraunhæfur andi
sveitarómantikur og fram-
séknarmennsku. Svo er það
Ari í Gerði. Satt að segja
Framhald á 10. síðu