Þjóðviljinn - 07.02.1959, Blaðsíða 4

4)
ÞJÓÐVILJINN
Laugardagair 7. febrúar '1959
47. þáttur
7. febrúar 1959.
ISLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson
t
komið, en hún V""1 prentuð í
Reykjavík á árunum 1920-
; 1924. Þetta eru 1052 blaðsíð-
J ur orðasafns, í stóru broti,
1 þéttprentaðar. Þetta er ís-^
^ lenzk orðabók með þýðingumj
■ ; á dönsku og einnig á íslenzku|
k'J við mörg orð. Ekki veit ég
hversu mörg íslenzk orð eru

Orðabelgur.
Hér hefur áður verið minnzt
á orðalista ýmsa er þætt-
inum liafa borizt frá góð-
um mcnnum. Allt slíkt er
mjög vel þegið, þó að því
fari fjarri að unnt sé að gera
því öllu skil. Eg geng nú á
seðlasafnið sem ég hef skrifað
eftir þessum orðalistum og
öðrum heimildum.
Fyrst verður fyrir mér orð-
ið ávinnt í merkingunni ,,örð-
ugt“. Það kemur fyrir í forn-
um ritum og einnig í ritum
Lærdómslistafélagsins í lok
18. aldar. Síðasta dæmið sem
ég hef er komið úr fórum
Magnúsar heitins Helgasonar
skólastjóra, og hefur hann
heyrt orðið á Snæfellsnesi í
þessari sömu merkingu. En í
orðabók Sigfúsar Blöndals : er
það aðeins í merkingunni „á-
gengt“ (að verða Bitthvað
ágengt), og væri fróðlegt að
frétta ef einhver lesenda kann-
ast við það í hinni merking-
unni.
Þá er næst orðið básstirður
sem merk'r „stirður á básinn
sinn, stirður á básnum sín-
um“. „Þú ert eins og básstirð
belja“, tekur Halldór Péturs-
son með sem idæmi um notk-
un orðsins, en frá honum hef
ég fengið bað, osr er það not-
að um fólk. Ha'ldór tekur
fram að það liafi verið notað
„um þá sem voru stirðir".
Orðið bjáni er næst á seðli
í merkingunni „banani". Ekki
veit ég hversu útbreitt það
er i þessari merkingu, en ég
veit þó nokkur dæmi þess að
það hefur verið notað þann'g
í barnamáli í Reykiavík. Að
sjálfsögðu hefur liljóðlíking
við hið rétta heiti ávaxta.rins
gefið tilefni til þessa uppátæk-
is sem auðsjáanlega er sprott-
ið af skopi.
Næst gríp ég niður í h-in og
lendi á sögninni að hafa, en
hún er ein algengust sögn
íslenzkrar tungu. Halldór Pét-
ursson sendir mér orðasam-
band sem ég þekki ekki: —
„Hafa ekki af því, var sagt
um börn, merkingin: ski'ja
það ekki“. 1 orðabók Sigl'ús-;
ar er dæmi um líka notkun
orðsins: „Það var ekki að
furða, þó hann færi á haus-
inn; hann hefur aldrei haft
neitt af því að búa“ (eða:
„af búskap“). Þessi merking
er úr Austur-Skaftafellssýslu,
og eru því heimildirnar af
Austurlandi, þó vera megi að
orðasambandið komi víðar
fjmir í þessari merkingu.
Mcðal þess sem Magnús
Helgason skólastjóri skrifaði
fyrir Sigfús Blöndal og komið
er í hendur Orðabókar Há-
skólans, er lýsing á því þegar
haugur var reiddur í k'áfum
á tún áður en vagnar eða
kerrur komu til sögunnar.
Magnús lýsir þessu þannig:
„Haugburður. — Flutningur
mvkju á tún. Reidd í mykju-
kláfnm — leiða haug. Hestar
oftast 4 og leiddi maður
livern. Einn leiddi í = teymdi
hestinn að haugnum og eneri
honum svo við að höfuðið
haugnum.
= mykjunni í kláf
kláfinn hvor. Sá
► í bókinni. Ýmsir hafa reynt
Tveir'^ ag telja þau með því að taka
meðaltal nokkurra síðna. Eg
gerði að gamni mínu tilraun
með meðaltal 10 dálka (5
síðan) og.fékk 53 orð til jafn-
aðar í dálki. Þ.e. 106 á síðu.
En hér kemur fle'ra til greina.
Nær þrettán tylftir orða eru
í bókinni ná yfir hálfan dálk
eða meira hvert (mér taldist
við lauslega yfirferð þessi fyr-
irferðarmik'u orð væru alls .
154) og vitanlega rugla þau
mjög allan meðaltalsreikning.
Samtals taldist mér svo til að
þau næðu yfir einn tíunda
hluta af allri bókinni, eða j -Vlynd þessi sýnir þegar
nánar til tekið 211 dálka.
Verður því að draga þær frá
til að komast nær réttu lagi
með orðhf jöldann i. allri bók-
horfði frá
mokuðu í =
ana, sinn
sem leiddi hestinn, teymdij
hann þá burt frá haugnum
þangað til hann mætti öðrum;
þá skiptu þeir hestum; sá
sem leiddi í sneri aftur með
lausa hestinn til haugsins;
hinn leiddi klyfjahestinn út á
túnið til móts við þann sem
híeypti (úr kláfunum). Sá
teymdi hestinn þangað sem
hæfilegt þótti að hleypa lok-
unni írá kláfunum og tæma
þá. • Til þess var oft valin
greind vinnukona, er hafði vit
á að hafa hlössin hæfilega
þétt; kölluð sturidum hlassa-
drottning. Hún hafði sþýtu til
að hreinsa ofan áf — mykju-
köggla af reiðingnum sem
skinnbjór — haugskjóða —
var höfð yfir til hlífðar. Þeir3>------------------------------------‘-u-------
sem mokuðu í höfðu hjá sér I
spýtu, haugspýtu, er Þem Samþykkt Hlífar um brýnustu verkefni:
mörkuðu á skoru við hverja ]
umferð til þess að hafa tölu
á hlössunum að loknu verki“.
Til skýringar er rétt að
geta þess að í þessari lýsingu
mun Magnús eiga við það
orðafar sem tíðkaðist við
þessa vinnu á uppvaxtarárum
hans í Birtingaholti í Árnes-
sýslu, enda þekktist það flest
austan Þjórsár. Hins vegar
efa ég ekki að annars staðar
á landinu hafi verið notuð
Framhald á 10. síðu.
ára stríði STEFs við bandaríslýi
lieriim lauk með sigri STEFs. Jón Leifs (til liægri) heldur
á fyrstu greiðslunni lii STEFs í vinstri hendi og réttlr einn
fingur til sátta.
Bygging fuilkominnar hafnar
og nýting jarShitans i Krisuvik til /ðnoð-
ar og upphitunar HafnarfjarSar
VerkamannafélagiÖ Hlíf í Hafnarfiröi hélt fund fyrra
föstudag og var aðalefni fundarins atvinnumálin, en
cins og frá var sagt hér í blaöinu hefur eftirspurn
önnur orð, og veit ég ekki' ettir vinnuafli veriö meiri en framboöið á s. 1. ári í
einu sinni hvort alls staðar ,HafnarfirÖi og veldur þar hin mikla vinna við frysti-
var farið eins að því að bera hús Bæjarútgeröarinnar.
haug á tún á hestum. Væri
fróðleikur bæði fyrir málfræði
Fundurinn samþykkti eftir-
og atvinnusögu ef skrifaðar! farandl tllloSu’ er borinn var
væru lýsingar á einstökum ifram af stJórn felaSeins‘
þáttum atvinnulífs og dag-l “Fundur haldinn 1 verka'
legra starfa í ýmsum héruð- ^nnafelaginu Hlíf föstudaginn
um landsins áður en fullkomn- 23‘ ^anúar 1959 telur að út‘
gerð og nýting sjávarafla muni
ari verkfæri eða vélar komu
til sögunnar.
Orðabók Sigfúsar
Blöndals.
Allir þeir sem áhuga hafa
á íslenzku máli vita um hina
stóru orðabók Sigfúsar Blön-
dals sem stöðugt er vitnað í.
Hún er fyrsta stóra orðabók
íslenzks máls sem út hefur
í náinni framtíð eins og hing-
að til verða undirstaða atvinnu-
lífsins í Hafnarfirði, því beri
að kappkosta aukningu útgerð-
arinnar og fjölgun og stækk-
un fiskiðjuvera, jafnframt því
sem unnið verði að því að
gera atvinnulífið fjölþættara,
svo sem með aukningu iðnað-
ar o.fl.
Fundurinn þakkar forráða-
mönnum bæjarins fyrir mikið
og myndarlegt framtak með
byggingu og rekstri fiskiðjuvers
Bæjarútgerðarinnar.
Þá skorar funidurinn á bæj-
arstjórn Hafnarfjarðar að ein-
beita sér að byggingu fullkom-
innar hafnar og hafnarmann-
virkja.
Það er skoðun funidarins að
eitt brýnasta viðfangsefnið sé
að byggja fullkomin bólverk er
leyei af hólmi hinar gömlu og
lélegu liafskipabryggjur og
geri það unnt að afgreiða fleiri
og stærri skip í einu, svo og
skapa smábátaútveginum betri
skilyrði,
Ennfremur beinir fundurinn
þeirri áskorun til bæjarstjóm-
arinnar að unnið verði að nýt-
ingu jarhitans í Krísuvík til
iðnaðar og upphitunar Hafnar-
fjarðar“.
H JÓLBABÐAR
825x20
750x20
700x20
450x17
Loftmælar í tveimur
stærðum.
BARÐ INN h. f.
Skúlagötu 40 og Varðar-
húsinu við Tryggvagötu.
iSlímar 14-41-31 og 2-31-42.
Sölubúðir í nágrenni skólanna — Frímínútna-
hressing skólaæskunnar — Mikill íyrirgangur —
Gróíur talsmáti.
EINHVERJAR leiðinlegustu
verzlanir sem pósturinn kem-
ur í, eru þær búðir sem stað-
settar eru í námunda við
barna- og unglingaskólana.
Þetta á auðvitað aðeins við
það, þegar pósturinn hittir á
að koma þar, þegar friminút-
ur standa yfir í skólanum,
því að vitanlega eru þessar
verzlanir að öðru leyti eins
og aðrar búðir, sumar meira
að segja prýðilegustu verzl-
anir bæði hvað lipra af-
greiðslu og vöruúrval snert-
ir. En iþegar fríminútur eru
í skólunum, er blátt áfram
ömurlegt að koma þar.
Krakkarnir og unglingarnir
[fylla þá búðirnar og láta
iheldur betur til sín taka.
Þau eru komin til að fá sér
ihressingu 1 fríminútunum, og
jarmurinn um kók, pepsí,
malt, staura, ískökur, póló,
súkkulaðiræmur og annað
slikkeri, ætlar að æra mann.
Skólaæskan okkar er neffii-
lega fínna fólk en svo, að
hún geti verið þekkt fyrir
að 'hafa með sér mjólk og
brauð. til að næra sig á í
frímínútunum; mjólk og
brauð, uss, jú, það er auð-
vitað fullgott í nestið hans
pabba, sem þrælar fyrir
leyðslueyrinum handa mér, en
að . ég, skólaæskan, fari að
burðast með nestispakka í
skólann, nei takk, má ég þá
heldur fá pening til að kaupa
kók og súkkulaði ( frímin:
útunum. Og frekjan og fyrir-
gangurinn í skólaæSkunni eru
slík, að skikkanlegu fólki er
ekki vært i búðunum, það
■ýorðar sér; og ég lái því
ekki. Segjum nú að það væri
, allt í lagi að krakkarnir
keyptu sér einhverja hress-
ingu í frí'mínútunum; þau eru
skiljanlega orðin hressingar-
þurfi eftir að hafa setið í
3—4 kennslustundum, en þessi
frékjulæti eru varla nauðsyn-
iegur og tilheyrandi liður í
uppeldiskerfinu. Eða talsmát-
inn hjá blessuðum börnunum,
sem við erum að rembast við
að gera að hámenntuðu fólki
með ærnum tilkostnaði. Þau
smjatta á grófu klámi álíka
lystilega og súkkulaðiræmun-
um og kckinu, láta óverð-
skulduðum svívirðingum rigna
yifir hvern sem er, baktala
skólann og kennarana. Mað-
ur freistast til að spyrja:
Getur það verið, að á undan-
förnum peningaflóðsárum,
höfum við verið að ala upp
heimtufreka, tillitslausa og
sjálfselskufulla æsku? Getur
það verið að það eigi eftir
að svara kostnaðj að verja
hundruðum milljóna króna til
menntunar þessarar æsku,
sem safnast í búðirnar til að
fá sér fríminútnahressingu ?
Væri ekki rétt að taka skói’a-'
og fræðslukerfið, eða unpeld-
ismálin yfirleitt, til rækilegrar
yfirvegunar og endurskoðun-
ar?