Þjóðviljinn - 12.07.1959, Síða 7

Sunnudagur 12. júlí 1959 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Konnr og fuglar, mynd Legérs frá 1941,
Það er mér ljúft og skylt
að minnast Fernands Legérs
er lézt fyrir fjórum árum. En
■ ekki hefði mig grunað það
einn kaldan vetur í Parísar-
borg þegar ég var að mála
í skólanum hans að ég ætti
eftir að setjast niður og skrifa
einskonar eftirmæli um hann.
Ekki er ég til frásagnar um
útlit hans lengur, man ekki
hvort hann var stór eðá smár
vexti, Ijóshærður eða dökk-
hærður, eitt man ég, það
kvað mikið að persónu hans.
Eg býst ekki við því að hann
hafi þekkt nemendur sína
persónulega, allur dagur hans
var starfsdagur enda sýna
1 verk hans það. En verk nem-
enda sinna þe'kkti hann strax
og hann kom inn i vinnu-
stofuna: „Þetta er slafneskt“
sagði hann á einum stað,
„þetta er gamaldags kúbismi“
sagði hann á öðrum, „gamal-
dags abstrakt,“ einhversstað-
ar, jú hann þekkti verk nem-
enda sinna. Hann gerði þessar
einkennandi handahreyfingar
sem fransmönnum er t’ítt og
andlitssvipurinn breyttist eftir
því; „pú, pú þetta er enginn
vandi, bara riss, riss, þetta
er gamalt“. Hann var óvæginn
og þótti allt nútímaverk gam-
alt. „Það er búið að vera að
mála svona abstrakt í hálfa
öld. Hversvegna gera það
sama og aðrir? Iiversvegna?“
• Stundum leizt honum vel
á eitthvað. Formidable, sagði
liann þá. Samkennari hans
kom þá út úr þokunni, konan
sem átti vinnustofuna og fékk
hann til þess að 'koma og
gagnrýna tvisvar í viku, og
því var þetta skólinn hans,
nú kom hún út úr þokunni
og sagði já, formidable, enda
þótt hún hafi kannski verið
að snuðra umhverfis sama
málverk deginum áður og
sagt: „Þetta er ekki gott,
Leger myndi ekki líka þetta.“
Með örfáum handahreyf-
ingum gat hann sagt hvað
væri að myna, fengið hann til
þess að rísa. Fundu sumir
nemenda sig komna óralangt
1 frá sjálfum sér, orðna smá-
myndir af þessum meistara.
Gamlar kenningar hrundu,
urðu mosavaxnar, hleypidóm-
ar og hreppapólitík.
' iSjálfur var hann stórbrot-
inn og sérstæður í list sinni.
Sami kraftur býr með öllu
sem hann málaði, frá þeirri
1 fyrstu mynd sem ég hef séð
eftir hann til þeirrar síðustu.
Það sama er að segja um
kennslu hans hún var áhrifa-
mikil. þegar ég hafði verið
í skóla hjá honum einn vetur
1 skildist mér, enda þótt ég
hafi vitað það óljóst áður, að
hann hafi kannað nýjar leið-
ir, sagt nýjan sannleika.
Kenningar hans eru marg-
ar og breytast með árunum.
Ein var um jafnvægi milli
myndar og frásagnar: Það
má segja sögu í málverki,
aldrei má þó sagan hafa yfir-
höndina. Önnur kenningin var
um andstæður, andstæður lit-
anna, adstæður efniviðarins,
hvað hann á við kemur glöggt
í ljós í gríðarlega stóru mál-
verki af Adam og Evu í Para-
dís, einhver myndi segja það
vera Paradís járns og stáls
og hefði sá hinn sami hitt
■ anaglann á höfuðið. Þar er
bæði saga sögð og andstæður
ríkjandi, sjá hér er járn og
stál, hold og blóð. Þetta verk
hefði átt heima á múrvegg en
kaldan múrvegginn vildi þessi
málari gjarnan l'ífga myndum.
Hljóðfæraleikarar hans eru
ein slík mynd þar sem jafn-
vægi er milli myndar og frá-
sagnar, þar á meðal hin
undurfagra mynd, samstilling
með tveim páfagaukum. I
þeirri mynd sem og fleiri
myndum hans má leika sér
að því að rannsaka hvert
smáatriði með stækkuiiargleri
og verður maður undrandi við
hvert spor glersins. Þarna
er einfaldleikinn í sinni full-
komnustu mynd, þar er allt
fágað, óþvingað og stórbrot-
ið, ekkert strik óþarft. Og þá
er komið að enn einni kenn-
ingu hans, einfaldleikanum.
Hanii er allsstaðar ríkjandi í
myndum hans.
Leger er einn af höfundum
kúbismans, en hafði fyrir
löngu hafnað kúbisma. Sjá
má hvernig hann vinnur sig
burt frá þeirri stefnu og skil-
Ur óraveg milli sín og hennar
enda þótt hann sé af henni al-
inn og frá henni skorinn. Af
kúbisma taka við vélarnar
hans, hann málaði um skeið
ekkert nema vélar til þess
að segja þjóðfélaginu hvar
komið væri eða til þess að
fegra fyrir sér hina leiðin-
legu vélaöld, loks objektið
sem ihana kallar svo og helzt
mætti kalla andlagið í mynd-
inni, mér vitanlega er það sá
hlutur sem á blaðið kemur
án þess fyrirmyndin sé stæld,
hluturinn sjálfur á myndfleti,
en frumlag myiidarinnar
myndi þá vera fyrirmyndin.
Fyrirmyndin hefur alla tið
hindrað þróun myndlistarinn-
ar. Þar ná kenningar hans
líklega hámarki s’ínu. Þegar
skoðuð er hin plastíska
mannamyndagerð er auðséð
hvernig hann leikur sér að
formunum, hlutföllin stinga í
stúf við allar fyrirmyndir,
öll frumlög; svæðið er ger-
nýtt, hönd getur tekið á sig
þá mynd sem gæti talizt of-
vöxur í daglegu máli séð með
því auga sem vant er að sjá
fyrirmyndina stælda, af tám
og fingrum sjást kannski ekki
nema 4 tær, fjórir fingur,
þrjár tær, þrír fingur, andlit
hefur gífurlegt auga sem ekk-
ert tízkublað. vildi láta sýn-
ingarbrúðurnar sjást með. En
aflið á þessum myndfleti get-
ur verið svo ramt að það er
svo sem beizluð orka myndar-
innar leitist við að brjóta af
sér allar hömlur. Hinn fjar-
víddarlausi flötur túlkar þá
fjarvíddina þegar það sem
nær okkur er verður stærra
og hitt sem er fjær verður
minna, en samt eru bara
tvær víddir á fletinum.
Formin eru rúin öllu auka-
legu, rísa þarafleiðandi með
gífurlegum krafti; okkur er
sýnt aðalatriðið ekkert viliir
okkur sýn. Litirnir sem hann
notar eru hreinir litir, hvítt,
svart, rautt, blátt, gult og
stenzt á teikning, litur og lög.
un. Þar eð málað er stiíndum
með mjög sterkum útlínum og
formin löguð til eftir því sem
myndflöturinn segir til um,
hlýðir myndin þessu stranga
náttúruafli sínu fletinum,
eins og við hlýðum kalli sólar,
vors eða vetrar.
Hann er alltaf skýr, fer
aldrei í felur með það sem
segja þarf, vinnur sýndar-
laust, verk hans má með
saiini segja sé monumentalt,
stórbrotið.
Ekki væri rétt að ljúka svo
þessu skrifi að gefa Leger
sjá'fum ek'ki orðið um nútíma
óhlutræna list af því við horf-
um til hennar sem listarinnar
í dag svo og þeirrar stefnu
sem eitthvað hlýtur merkilegt
að koma frá á morgun. Ver-
um minnug þess að hann vana
á öðrum grundvelli en abstr-
aktmálari í þess orðs merk-
ingu (þótt hér á landi sé allt
kallað abstrakt sem ekki er
náttúrustæling eða glans-
mynd) en notum orðið abstr-
akt í merkingunni óhlutrænt,
aðskilið frá efni. Leger á
raunar margt sameigiiilegt
með abstraktmálurunum, til
dæmis þar sem hann segir að
fyrirmyndin sjálf hafi um
aldaraðir haft yfirhöndina cg
hindrað þróun myndlistarian-
ar. Um abstrakt eða óhlut-
ræna list segir hann: Hún er
þrá eftir algjöru frelsi og full-
komnun, öfgar sem bara sár-
fáir fá hlutdeild í. Hættan
við þá stefnu er hvað húa
er á háu plani. Fyrirmyndirn-
ar, andstæðurnar, and’agið,
allt er þetta horfið. Það er
hin tæra hreinlínustefna, trú-
arbrögð sem ekki má ræða.
Þau eiga síaa dýrlinga, læri-
sveina og villutrúarmenn. Líf
nútímans, ólgandi, hratt og
mótsagnakennt splundrar
þessari léttu, ljómandi, fín-
gerðu byggingu sem birtist
út úr ósköpunum. En snertið
hana ekki, hún er fullbyggð.
Þetta segir hann árið 1945.
Ekki er með þessum stikl-
um haldið fram að ég skilji
verk hans betur en hver ann-
ar. Þó skýst mönnum oft um
verk einstakra málara eða þá
verk þeirra eru hvergi til
sýnis, þau eru lokuð niðri í
kjöllurum, sum þeirra bíða
betri tíma heima í vinnustofu
látins málara, verða kannski
sól og möl að bráð, elli sæk-
ir þau. heim eins og annað.
Um seinni tíma keaningar
hans veit ég ekki, eflaust
hafa þær verið framhald af
þess-um fyrri kenningum, hafi
þær verið nokkrar og líklegra
að hann hafi verið kominn á
leiðarenda og verkið fullbyggt
þennan kalda vetur sem ég
var á skólanum hans í Paris-
arborg.
Nú þætti einhverjum fróð-
legt að vita hvernig þessi
málverk verða til, hvort þau
eigi no'kkurn undanfara eða
kenningar þessar séu bara til
orðnar fyrir slembilukku, sleg-
ið fram á kaffihúsum, hvort
svona menn hafi nokkuð fvr-
ir því að mála og málverkin
komi ekki bara sjá’fkrafa og
strax? Eða enn betur; getur
liann teiknað? Getur hann.
málað? Málar hann mynd I
vímu augnabliksins, hengir
hana upp á vegg og h'orfir
svo fullur ánægju og aðdá-
unar á myndina dögum sam-
an? I höndum samkennara
hans er vinnubck. Hún byrj-
ar á náttúrustælingu á fyrir-
myndinni, hið sama teiknað
aftur og aftur og fer því
.fram lengi, en það verður æ
aðs'kildara frá efni með hverri
tilraun og fjær fyrirmyndi mi,
kemur þá að £ví höndin sé
teiknuð afar oft, fæturnir
einnig, síðan fyrirmyndin á
nýjan leik, síðan fer þa-m
að byggja inn á myndflötinn,
teiknar ,aftur og aftur eins
og í fyrra skiptið, hlutunum
raðað saman á fleti, snúið
Framhald a 11. síðu.
Rauði þríhyrningurinn, riiynd eftir Legér frá 1929.
Drífa Viðar:
Litið jffir verk
Intins mnlnre