Þjóðviljinn - 16.09.1960, Qupperneq 4

4) ■— ÞJÓÐVILJINN — Föstudagur 16. september 1960

Björn Þorsteinsson sagnfrœð ingur:

Vppruni
Gudmunds,
Síðastliðið haust gaf Menn-
ingarsjóður út þær ritgerðir
Barða Guðmundssonar þjóð-
skjalavarðar, sem hann lét
eftir sig um sagnfræðileg
efni, en útgáfuna önnuðust
þeir Skúli Þórðarson sagn-
fræðingur og Stefán Péturs-
son þjóðskjalavörður. Aðal-
efni þessarar bókar eru rit-
gerðir, sem Barði birti 3
Helgafelli 1942—45 og And-
vara 1939 og 1951, en þær
fjölluðu einkum um uppruna
islenzkrar skáldmenntar og
ísleníikrar þjóðar. Af þessu
dregur bókin nafn, þótt ann-
að efni hennar sé merkara og
geri hana eigulegt verk.
Undan þvi liefur verið
kvartað. að svonefndir fræði-
menn ihafi sýnt kenningum
Barða furðumikið tómlæti, og
var á það drepið hér í blað-
inu fyrir skömmu. Þetta tóm-
læti er sprottið af því, að
mönnum er yfirleitt geðfelld-
ara að rita lof um menn en
last, en fyrrnefndar greinar
Barða geyma vafasaman fróð-
leik, sem óþarft var að gefa
út að nýju. Fyrstu fimm rit-
gerðirnar í bókinni, Uppruni
íslendinga, eru allar gagn-
merkar og hafa fyrir löngu
skipað Barða á bekk með
fremstu sagnfræðingum vor-
um Þessar ritgerðir eru:
Támatal Ara fróða (áður ó-
prentað), Tímatal annála um
viðburði sögualdar, Goðorða-
skinan og löggoðaættir, Goð-
orð forn og ný og Uppruni
Landnámabókar. I ritgerðinni
Goðorð forn og ný greiðir
Barði á hinn skynsamlegasta
hátt úr fornu vandamáli, og
allar ritgerðirnar hafa að
geyma grundvallarrannsóknir
á mikilvægum atriðum ís-
lenzkrar sögu. Með ritgerðum
s'inum um tímatal fornra ís-
lenzkra heimilda (þ.á.m. er
ritgerðin Merkasta ár í sögu
Islendinga) leeerur Barði
traustari grundvöll en áður
var rð tímatali íslenzkrar
sögu á fyrstu öldum lands-
bvggðarinnar. Gildi þessara
ritgerða fvrir íslenzka sagn-
fræði verður aldrei lýst of
sterkum orðum. .
Hér vildi ég helzt láta stað-
ar numið, því rð þær ritigerð-
ir, sem á eftir koma, eru
höfundi FÍrum og öllum, sem
um bær fjalla til armæðu og
sorgar. .
Ógæca þessarar bókar hefst
vneð inngangi Skúla Þórðar-
sonar. en hann ber titilinn
Forfeður Islendinga.
Skúli var mikill vinur og
aðdáandi Barða Guðmunds-
sonar og hann virðmt frpm-
ur láta stjórnast af trúar-
legu en skynsamlegu viðhorfi
til meistarans.. I inngangin-
um rekur hann helztu atriðin
í kenningum (Barða um upp-
runa Islendinga, en getur að
engu þess helzta, sem um þær
hefur verið ritað með og
móti. Kristján Eldjárn, Sig-
urður Nordal og Jón Jóhann-
esson hafa allir fjallað um
kenningar Barða í þekktum
ritum, og fveir þeir fyrr-
nefndu gerðu þeim allrækileg
skil. Hvaða skoðanir sem
Skúli ihefur á niðurstöðum
þeirra, bar ihonum skylda til
að reifa þær og meta. Inn-
gangur að bók eins og rit-
gerðasafni Barða verður að
geyma ihlutlæga skýrsiu um
það helzta ,sem ritað hefur
verið um sama efni, en inn-
gangur, sem er einungis end-
ursögn og útdráttur úr efni
bókar, bætir auðvitað ekki
spönn við gildi hennar. .Skúli
átti að skipa Barða til sætis
í röðum norrænna sagnfræð-
inga á vísindalegan hábt, en
forðast að ausa hann jarðar-
farasannleika, sem er hvorug-
um þeirra til sæmdar. .
Hér er enginn kostur að
rekja sundur allar rökleysur
Barða Guðmundssonar í fram-
angreindum ritgerðum. Eg
mun skrifa um þetta efni
rækilegar í Sögu, tímarií
Sögufélagsins, og vísa fróð-
leiksfúsum mönnum til þeirr-
ar ritsmiðar, verði ekki öðru
til að tjalda. Væntanlega mun
einhver skrifa ritdóm um
bókina í Skírni, tímarit bók-
menntafélagsins. Hér verð ég
þó að drepa á nokkur atriði.
Við íslendingar ihöfum hing-
að til lifað allsælir í þeirri
barnatrú að vera yfirleitt
komnir af Norðmönnum að
langfeðgatali, og Norðmenn
virðast hafa tekið því fegin-
samlega að eiga okkur öðrum
fremur að frændum. Þetta
frændsemishjal er reginfirra
að dóma Barða. „Hin rót-
gróna gamla trú, að íslenzka
þjóðin og fornmenning henn-
ar sé að meginstofni norsk,
hefur byrgt fyrir útsýnið.
Sem ihuliðshjálmur hefur hún
öldum saman hvílt yfir ýms-
um mikilvægustu viðfangs-
efnum norrænnar sögu og
'breytt þar birtu í myrkur og
skini 'i skuigga“, segir hann á
bls. 123. I framangreindum
ritgerðum, sem birtust upp-
haflega í Helgafelli og And-
vara, leitast hann við á ýms-
an hátt að finna þeirri kenn-
ingu sinni staði, að íslenzku
landnámsmennirnir hafi að
miklu leyti verið afkomendur
austu rnor.rænnar f arandþjóð-
ar, Herúla, sem hafi verið
staddir í Noregi á 9. öld og
flúið þaðan ofríki Haralds
ihárfagra til íslands. Um Her-
úla er það að segja, að heim-
ildir okkar um það frægðar-
fólk eru næsta fáskrúðugar;
þeirra er getið meðal ger-
manskra þjóðflokka á þjóð-
flutningatímanum, flytjast að
nokkru til Norðurlanda á 6.
öld, en síðan höfum við engar
sagnir af þeim. Það er eftir-
tektarvert, að í engil-saxnesk-
um, frankverskum og nor-
rænum heimildum er aldrei
minnzt á Herúla, og frásagnir
grískra og rómverskra sagna-
manna um þá eru svo fátæk-
legar, að af þeim verða eng-
ar ályktanir dregnar um það,
ihvað hafi einkum mótað
menningu þeirra; þeim hefur
verið eignuð rúnalistin o. fl.,
en allt er það á huldu. Ör-
uggt má telja, að Herúlar
'hafa ekki iborið sama nafn
meðal suðrænna og vestrænna
þjóða, en að svo komnu máli
er tilgangslaust að tala um
það, hvaða nafn þeir hafa
'borið á Norðurlöndum.
Eftir miklum og flóknum
krókaleiðum leitast Barði við
að sanna, að hið sérkenni-
legasta í íslenzkri fornmenn-
ingu, stjórnskipan og and-
legum menntum, sé austur-
norrænt að uppruna, komið
um Noreg austan frá Svíþjóð
og Danmörku, en þá slóð tel-^
ur hann að Herúlar hafi hrak-
izt á leið til Islands. í rit-
gerðinni: Skáld, svin, saurbýli
— reynir hann að leiða rök að
því, að hin forna norræna
skáldmenning ihafi flutzt til
íslands ,,með frjósemjsdvrk-
endum, sem kvenguði hylltu".
Hann byrjar á því að rekja
þjóðsögu um Heiðnarey á
Breiðafirði. en ihún ses’ir frá
þvi að bóndinn á Múla á
skálmarnesi flutti fólk til
launblóta út í eyjuna fvrst
eftir kristnitöku, og eru því
til sönn,unar ömefnin Blót-
hvammur, Blótsteinn og Saur.
l'ifisgjá á eyjunni. Saga þessi
er prentuð í þjóðsögum Ólafs
Davíðssonar, I. bindi, bls. 7,
útg. 1945, en elztu gerð henn-
ar finn ég í Sóknarlýsingum
Vestf.jarða frá því um 1840,
út ge'fnum 1952, bls. 97. Nú
er ógjörningur að grafast fyr-
ir um sannleiksgildi sögu
þessarar, enda hefur Barði
ekki velt því máli fyrir sér.
Heimildagildi hennar vex þó
ekki við það. að eyjan nefn-
ist Heinarey í heimildum fram
á 18. öld, sbr. Jarða.bók Árna
Magnússonar, 6. bindi 1938
bls. 259 og sýslulýsingar frá
1744. Nafnið Heinarey mun
dregið af því, að í eyjunni
finnast heinaberg, en það
virðist brey'rst í Heiðnarey
fyrir rómantísk áhrif snemma
á 19. öld. Hin örnefnin geta
einnig verið ung. .
Saurlífisgjá minnir Barða á
þá fullyrðingu Guðbrands Vig-
fússonar, að örnefnin: Saurar,
Saurbær, Sýrströnd, Súrdal-
ur oig önnur slík bæði á ls-
landi og í Noregi séu dregin
af því, að þar hafi í fyrnd-
inni verið stunduð Freysblót,
þar hafi menn fest meiri á-
trúnað á Frey og Freyju en
í öðrum héruðum. Nú eru svo
mál með vexti, að orðin saur
og sýr—svín eru óskyld að
uppruna. Sú staðreynd gerir
bollaleggingar Barða í þessu
efni út í hött. Sama er að
segja um þá fullyrðingu hans,
að orðið saurlífi hafi upphaf-
lega táknað helgiathöfn, en
barátta kristninnar gegn þeim
ósóma hafi valdið mestu um
það, ihve saur hefur orðið
ógeðfellt hugtak í málvitund
manna. Saurlífi mun vera þýð-
inig á latnesku hugtaki, er
táknar almennt kynferðilegt
óskírlífi, en er óþekkt sem
heiti á helgiathöfn.
Barði gengur út frá því
sem gefnu, að frjósemisdýrk-
endur hafi stundað saurlifi
við hátíðlegar athafnir og
ræður slíkt fólk til vistar á
Saurbæjum. Hann finnur 28
bæi með því nafni í jarðatali
frá 1847, og sveitfestir svo
með allmikilli hugkvæmni
skáld og „kvenfrelsiskonur“
í nágrenni þeirra, en ályktar
svo, að skáldmennt og kven-
frelsi hafi verið í nánum
menningartengslum við frjó-
semisdýrkun. „Hvort tveggja
hefur fylgt sama þróunarfar-
vegi og er arfleifð kynslóðar,
sem aldrei hefur land okkar
litið. Nú má telja víst, að
höfuðsvið hinnar fornnor-
rænu frjósemisdýrkunar hafi
verið í Danmörku og Sví-
þjóð. Vér getum með góðum
rökum kallað hana austnor-
ræna trúarstefnu“, bls. 140.
Saurbýlin og frjósemisdýrk-
unin eru m.ö.o. ein af höf-
uðrökum Barða fyrir því, að
forfeður vorir séu af aust-
norrænum stofni. Örnefni,
sem hefjast á Saur-: Saur-
bær, Saurbýr, Saurar, Saur-
vík o.s.frv. eru algeng um
allan Noreg allt frá Rakke-
stað austan Víkurinnar og
norður á Finnmörku; þó er
vafasamt, að þau finnist
syðst í landinu. Norskir ör-
nefnafræðingar segja, að
Saur-nöfnin séu ávall.t tengd
votlendi og merki nokkurn
veginn sama og mýri. Þetta
kemur heim við Laridnámu,
en þar segir, að Steinólfur
hinni lági lét gera bæ „og
kallaði Saurbæ, því að þar
var mýrlent mjög, og svo
kallaði hann allan dalinn.“
Þessi dalur nefnist nú Saur-
bær í Dalasýslu. En þar með
er ekki allt talið. Saurbæjar-
nöfn eru mjög sjaldgæf í Sví-
þjóð og Danmörku, þau eru
Framhald á 10 síðu.
Fró Þingvallafundi
Verkefnanefnd Þingvallafundar koniin saman í risherbergi ií
Valhiill. Frá vinstri: Böðvar Pétursson verzlunarmaður, Kjart-
an Björnsson, Vopnafirði, Bergur Sigurbjörnsson viðskipta-
fræðin.gur, Magnús Kjartansson ritstjóri, Halldór Ólafsson,
ísafirði, Ingi Tryggvason, Kárlióli, Garðar Guðnason, Fáskr.f.

Þrír af riturum Þingvallafundar að störfum. Frá vinstri: Ási
í Bæ, Vestmannaeyjum, Sigurður Baldursson héraðsdómslög-
maður, Kristján (Bersi Ólafsson, Hafnarfirði.