Þjóðviljinn - 31.12.1961, Qupperneq 4

' r'
NÖFN OG TIZKA
r Þorsteinn Þorsteinsson:
I íslenzk mannanöfn —
I Nafngjafir þriggja ára-
! tuga 1921—1950. Bóka-
útgáfa Menningarsjóðs.
Reykjavík 1961. (120
[ / blaðsíður í vænu broti.
Verð: 130 kr. í bandi)
! Þorsteinn Þorsteinsson fyrr-
verandi hagstofustjóri hefur
unnið mörg prýðileg fræðistörf,
sem seint verða fullþökkuð. Ný-
iega birtist frá hendi hans stór-
-merkt rit um nafngjafir íslend-
inga á árunum 1921—1950. í því
eru fullkomnar skrár yfir
skírnarnöfn á þessu tímabili
með samanburði um tíðni
nafna á einstökum áratugum
við nafnaforðann árin 1910.
Önnur skrá sýnir samanburð á
skírnarnöfnum í einstökum
sýslum á árunum 1941—1950. 1
inngangi að skránum gerir Þor-
steinn greinargerð fyrir tilhög-
un og undirbúningi, og þar er
einnig að finna yfirlit yfir
nafnafjölda, einnefni og fleir-
nefni, nafnatíðni, algengustu
nöfn og annað, sem mannanöfn
varðar á þessu örlögríka tíma-
bili í sögu þjóðarinnar. Enginn
þarf að draga í efa, að hér sé
á ferðinni hið traustasta heim-
ildarrit, enda er höfundur þess
alkunnur af vandvirkni.
Skírnarnöfn flokkar Þor-
steinn í tvo hópa: eiginnöfn
og viðurnöfn, og gerir hann
Ijósa grein fyrir skiptingunni.
Til viðurnafna telur hann kyn-
laus skírnarnöfn, karlmanns-
nöfn gefin stúlkum, „ættar-
nöfn“ gefin við skírn, eigin-
nöfn í eígnarfalli og kenningar-
nöfn (þ.e.a.s. nöfn sem enda á
-son og -dóttur). Viðurnöfn
eru því öil brot á iandslögum
og fornri venju. Af skrá Þor-
steins er ljóst, að allmörg
karlanöfn hafa verið gefin
stúlkum á þessu tímabili, og
það er sérstaklega eftirtektar-
vert, hve írsku nöfnin fornu
hafa verið hart leikin að þessu
fskyggilega mikið var um
Dað þegar þða tók á áratug-
,nn 1940 til 1950 .að ísienzkum
DÖrnum í byggðarlögum við
junnanverðan Faxaflóa væru
gefin bandarísk nöfn eða
íafnskrípi. Ætla má að þessi
þróun hafi ágerzt síðasta ára-
tuginn.
Þetta er skýrt dæmi um
það hvernig erlend herseta
stofnar í hættu merkum þætti
íslenzkrar menningar, segir
Hermann Pálsson lektor í Ed-
inborg í ritdómnum sem ihér
birtist um rannsókn Þorsteins
Þorsteinssonar fyrrverandi
hagstofustjóra á nafngjöfum
á íslandi í þrjá áratugi. Sjálf-
ur hefur Hermann ritað bók
um íslenzk mannanöfn og
kom hún út fyrir fáum ár-
um.
leyti. Þannig sýnir bókin, að
nöfnin Kalman, Kjarval, Kolka
og Kvaran, sem fyrr á tímum
voru 'séreign karia, eru nú orð-
in skírnarnöfn handa stúlkum.
Eðlilegt er, að slík afbrigði séu
flokkuð sér eins og Þorsteinn
gerir. Þó kemur fyrir, að hann
flokki rétt gefin skírnarnöfn
með viðurnöfnum. Svo er því
til að mynda háttað um írska
nafnið Feilan, sem sveini er
gefið, og virðist það því eiga
heima með öðrum eiginnöfnum.
Og sum útlendu nöfnin hefðu
vafalaust mátt lenda í hóp með
eiginnöfnum. Hins vegar finnst
mér Þorsteinn hafa farið hér
yfirleitt skynsamlega að ráði
sínu, því að „viðurnöfnin“ eru
auðsæilega annars konar fyrir-
bæri en venjuleg mannanöfn.
Og skráin yfir slik nöfn er þörf
viðvörun um þá miklu hættu,
sem nöfnum vorum stafar af
ættarnafnabrölti og öðrum
undarlegum siðum.
Þótt aðalheiti bókarinnar sé
íslenzk mannanöfn, ber ekki
að taka það bókstaflega. Bók-
in fjallar um alls konar nöfn,
sem íslenzkum börnum voru
gefin á tímabilinu 1921—1950,
hvort sem nöfnin voru íslenzk
eða ekki. Nafnavalið fer því
eftir þjóðerni og ríkisfangi
nafnþegans (og nafngjafa). en
ekki eftir neinum málfræðieg-
um forsendum. Mikill fjöldi
nafna í þessari bók getur eng-
an veginn talizt til íslenzkra
mannanafna, þar sem mörg
nöfnin eru ekki íslenzk og önn-
ur eru ekki mannanöfn heldur.
Rit Þorsteins gefur prýðilega
hugmynd um breytingar á
nafnavenjum þjóðarinnar frá
því skömmu eftir að hún varð
fullvalda unz liðin var áratug-
ur frá komu bandaríska hersins
til íslands. Þótt algengustu
nöfnin séu að verulegu leyti
hin sömu »g fyrr, bættust mörg
ný heiti í hópinn á áratugnum
1941—1950. Meginstyrkur is-
lenzka nafnaforðans er enn
fólginn í þeim heitum, sem
varðveitzt hafa óbrjáluð frá
þjóðveldisöid og hafa verið í
stöðugri notkun síðan. Nýju
Þorsteinn Þorsteinsson
nöfnin má flokka í þrennt
(auk ónefnanna, sem heyra
undir viðurnöfn í flokkaskipt-
ingu Þorsteins): forn heiti, sem
nú hafa verið endurvakin, ým-
iss konar nýmyndanir af inn-
lendum stofni og loks útlend
(einkum ensk og bandarísk)
tökuheiti. .
Af fornum nöfnum, sem
koma hvorki fyrir í manntal-
inu 1910 né á tímabilinu
1921—1940, eru eftirtalin skírn-
arheiti notuð á ■ áratugnum
1941—1950: Birningur,' Bjartur,
Grímar, Hallkell, Herjólfur, ís-
laugur, Leiknir, Hreiðmar,
Ljótur, Oddbjörn, Sælaugur,
Tumi, Uggi; — Arngunnur,
Dalla, Geirný, Gró, Kára, Kol-
freyja, Þórelfur, Þórgunnur og
ýmis önnur.
Um nýmyndanir á þessum
sama áratug mætti fjölmargt
segja. en það sem einkum vek-
ur athygli er útbreíðsla eftir-
talinna endinga: -mar, -ar,
-var, -vin í karlanöfnum og
-rós, -rún, dís í kvennanöfnum.
Vinsældir þessara endinga eru
þó eldri. Nöfnin, sem enda á
-var. virðast stafa ..af.. misskiln-
ingi. nafngjal'at"..ítdunu ekki
hafá áttað sig á því, að ending
þessi á í raun réttri að vera
-varður í karlariöfnum, ■ og
samsvarar hún til endirigarinn-
ar -vör í kvennanöfnum. Þann-
ig munu nöfnin Hervar, Hjör-
var, Þorvar vera afbakanir á
nöfnunum Hervarður, Hjör-
varður, Þorvarður. Sumar ný-
myndanir gjalda þess, hve lít-
inn smekk og skilning nafn-
gjafar virðast hafa haff. Yfir-
leitt ættu menn að ia,ra. var-
lega í þær sakir að mynda ný
nöfn, nema þeir ráð,i yfit;.:.tö'lu-
verðri þekkingu á ;eóli 'lslc'nzka
nafnaíorðans eða leiti til-náfn-
fróðra manna um leiðsögn að
öðrum kosti. Nemeridúr-1-guð-
fræði ættu að njóta'tiTsághar í,
slíkum fræðum, enda- éruýþar
hæg heimatökin, þai'. sera ..þéir
stunda nám undir sarna þiiki og
nemendur í íslenzkum,.iræðum.
Á prestum hvílir Sú. lagalega
skylda að skíra börn einúri§is
íslenzkum heitum, en hingáð til
hefur mikill misbresjur prðið
á framkvæmd nafnalag@nná-. ,. .
Dönsk nöfn og danskaráíbak-
anir íslenzkra náfná virðast
ekki vera eins vinsáel ’pg fyrr
á öldinni, en hins végár þefur
enskum (bandarískum) ...nöfrium
farið sífjölgandi, -einkuin á á-
hrifasvæði Bandáríkjariianna á
Suðvesturlandi. Nú .verður, .eltki
sagt, að íbúar Reykjavíkur og
Gullbringusýslu séu'ýfiríéi'ft'ó-
þjóðlegir í nafngifturn, -þe'gar '
ensku nöfnin eru undanskilin.
öðru nær. En í þessum byggða-
lögum kernur fyrig a|lmikill“"
hópur af enskum ríþfnum. ,s.em
þekkjast ekki f öðrluti TStrds- ’
hlutum. Hér er líti.ð sýnighorn
af slíkum nöfnum ég raaefþLþó -
mörgum við bæta: ' Öaririen, £
Gloria, Grace. Mirándal ShiríéyT
Rudy, Runny, Moody.
Bandarísku nönfin -erd' fetÞ '
and.i tákn þess' sigúrs, sem -
herinn hefur unnið á ísiandi.
Hér er að vísu um tákmarkað-
an sigur að ræöa'-enn -sem
komið er, þar sériw bafttím-fskú -
nöfnin eru einurigiS-vtttlll ’htóti.
af öllurn nafnáfjöhlanum. En
allt um það eru- þáúí-örðin sVa.,.
mörg þegar áriðnril95Öíi.’yaðavín;,.
skyggilegt má teljastélLbsendur
bökar þeirrar,; :sem;r.hér;:,;um .
ræðir, munu vafalaiis.tneiga'þrö- .
ugt með að stilla ,sig. um að
spyrja: Hve mörg.. bandarísk
heiti hafa bætzt í hópinn síðan
1950? Eru slík nöfn ■ ekki for-
boði þess, að bandarisk áhrif
verða hér varanleg og hættuleg
merkum þætti íslenzkrar. menn-
ingar? Hér höfum vér skýrt
dæmi um slík áhrif, svo að
ekki verður um deilt. En ame-
Framhald ,á 10 síðu.
Eftirfarandi skák var tefld á
skákþingi Aserbadsjan á ári
(því sem nú er að enda. Bagir-
off, sá sem stýrir hvíta lið-
inu, er einn af efnilegustu
yngri skákmönnum Sovétríkj-
anna, en andstæðingur hans í
þessari skák er minna þekktur,
Skákin er táknrænt dæmi
þess, hvernig ein snaggaraleg
fórn getur sligað burðarþol
stöðu, sem virðist þó hin
traustasta að öllum ytra frá-
gangi.
Hvítt: Bagiroff
Svart: Maisel
Sikileyjarvörn.
1. e4 c5, 2. Rf3 (16, 3. d.4 cxd4,
4. Rxd4 Rf6, 5. Rc3 a6, 6. Bg5
e6, 7. f4 Be7, 8. Df3 Dc7. (Eins
og Keres sýndi í skák gegn
Benkö á síðasta kandídatamóti,
þá er 8. — Rb-d7 óhagstætt
svörtum; 9. Bc4! h6, 10. Bxf6
Bxf6, 11. 0—0—0 0—0, 12. Bb3
Db6, 13. Rd-e2, Rc5, 14. g4 o.
s.frv. í skák Lutikoffs gegn
Terentoff, Sovétríkjunum 1960,
Óvœnt férn
lék svartur 8. — Rfd7. 9. Bxe7
Dxe7, 10. 0—0—0 0—0, 11. Dg3
Rc6, 12. Rf3 b5?, 13. eö! o. s.
frv. Þetta afbrigði er varla ráð-
legt fy-rir svartan, en þó ber á
það að líta, að 12. — Hd8 var
betra en 12. — bö, því þá
getur svartur svarað 13. e5
með — Rc5).
9. 0—0—0 Rc6. (Nú til dags
er riddaranum oftar leikið til
d7.)
10. Rxc6 Dxc6, 11. Dg3! (Allt-
af kemur eitthvað nýtt! Venju-
lega hefur hé-r verið leikið 11.
Be2 eða þá hinn tvíeggjaði
leikur 11. e5).
11. — h6. (J. rússneska skák-
tímaritinu ,.Schachmaty“ gefur
Bagiroff eftirfarandi leikjaaf-
brigði: — I. 11. — Rxe4, 12.
Rxe4 Dxe4, 13. Bxe7 Kxe7, 14.
Dg5f Ke8, 15. Bd3 De3t, 16.
Kbl og —
II. — 11. — 0—0, 12. e5 dxe5,
13. fxe5 Rd5, 14. Bxe7 Rxe7,
15. Bd3 í báðum tilfellum með
betra tafli á hvítt.)
12. Bxf6 Bxf6, 13. e5 dxe5,
14. fxe5 Bg5t, 15. Iíbl 0—0,
16. h4 Be7, 17. Bdil Bd7, 18.
Dg4 Hf-d8, 19. Hh3 Be8, 20.
Hfl Ha-c8, 21. Ilg3 g6? (Svart-
ur hafði fram að þessu haldið
nokkuð í horfinu með vörnina,
en nú gefur hann andstæðingi
sínum færi á hrífandi leik-
fléttu. 21. — Bf8 væri mun
harðskeyttari varnarleikur.
Svarið sem svartur mun hafa
óttazt við þeim leik: 22. Re4?
gengur nefnilega ekki vegna
Hxd3!).
Svart: Maisel
ABCDEFQH
Skákmeistaramót Sovétríkjanna hófst í Moskvu fyrr í þcssum
mánuði. Á myndinni sjásí þrír keppcnda. Frá vinstri: Stórmeist-
ararnir Kotoff, N. Gaprindashvili og Petrosjan.
ABODKFQM
Hvítt: Bagiroff
22. Hxf7!i
(Mjög fallega leikið!)
22. — Bxf7, 23. Bxg6 Bg5
(Skársti leikurinn, en svartur á
enga björgun lengur).
24. Bxf7t Kxf7, 25. hxg5 Dc5,
26. a3 Dxe5, 27. gxh6 Hf8
(Eða 27. - Hg8, 28. Df3t Ke7,
29. Dxb7t Hc7, 30. Db4f o.s.frv.
28. Re4 b5, 29. Dg7t
og svartur gafst upp.
Framhaldið yrði 29. - Dxg7,
30. Hxg7f Ke8, 31. Rd6t Kd8,
32. Rxc8 Kxc8, 33. h7 o.s.frv.
Mikilvæg skák frá teóretísku
sjónarmiði.
Skýringar lauslega þýddar úr
„Deutsche Schachzeitung“.
★
Þátturirn óskar lesendum
snuni gleðilcgs nýs árs og
þakkar þeim árið sem er að
enda.
Skákmönnuni nær og fjær
óskar hann sigursældar á
nýja árinu.
— ÞJÖÐVILJINN — Sunnudagur 31. desember 1961