Þjóðviljinn - 22.12.1963, Blaðsíða 9

Sunnudagur 22. desember 1963
ÞI6ÐVIUINN
SlÐA 0
bokmenntir
TYRKJARÁNIÐ
Jón Helgason: Tyrkja-
ránið. Setberg 1963.
Skipt um hlutverk
Tyrkjaránið er einhver
harmsögulegasti atburður,
eem gerst íhefur hér á landi af
mannavöldum. Um Jóns-
messubil 1627 sigldu hingað
sunnan frá Afrjku sjóræningj.
ar á þrælaveiðum. Hér smöl-
uðu þeir fólki til strandar
hundruðum saman eins og bú-
fé um Breiðdal og Berufjörð,
Vestmannaeyjar og Grindavík.
1 flæðarmáli slátruðu þeir
þeim mönnum sem töldust
ekki markaðsvara. Þegar sjó-
rasningjamir lögðu frá landi,
skreiddust þeir, sem tuidan
komust í hinum herjuðu hér-
uðum, úr fylgsnum sínum og
tóku að stumra yfir sárum
mönnum og svívirtum. Log-
andi af heift störðu þeir út á
hafið eftir skipunum, sem
fluttu ástvini þeirra fjötraða
í daunillum lestum til uppboðs
á þrælatorgum í Barbaríinu.
Rúmum sjö öldum áður hafði
fólk á Irlandsströnd þulið
víkingum bölbænir og ákallað
guð í neyð sinni. Þá stefndu
þar m.a. að landi frændur
Molda-Gnúps, landnámsmanns
í Grindavík. Hann og Vé-
mundur bróðir hans, „voru
vígamenn miklir og jámsmið-
ir. Vémundur kvað þetta, er
hann var í smiðju:
Eg bar einn
af ellefu
banaorð.
Blástu meir!“
Nú rak einn Hund-Tyrki
hóp Islendinga á undan sér
eins og þæga sauði. Afkom-
endur hinna fornu víkinga
þuldu sjóræningjunum böl-
bænir af máttvana heift eins
og Irar forðum. Þau afreks-
verk, sem þeir gátu ekki
, drýgt á vígvelli, unnu þeir í
heimi ímyndunar og æfintýris.
Tyrkjar tryggðatrauðir
tapaðir hrapi snauðir,
þá sæki sakanauðir,
svelgi og elgi dauði,
um þá sveimi og í þeim eimi
ógnarloginn rauði,
þeir aldrei geymi happ í heimi
hróðir viða á hauðri.
Með Tyrkjasvæfu sinni telja
þjóðsögur, að séra Magnús
Pétursson á Hörgslandi hafi
sökkt 18 herskipum Tyrkja,
sumar sagnir greina 30.
Tyrkjum berast tíðindi
af Tyrkjaráninu
Sumarið 1949 vann ég að
sagnfræðirannsóknum við há-
skólann í Lundúnum. Dag
nokkurn var leiddur til mín
miðaldra maður, þrekvaxinn,
hvatlegur . og hvassbrýndur.
Hér var kóminn Akdes Nimet
Kurat, prófessor í sagnfræði
við háskólann í Ankara. Hans
sérgrein var 17. og 18. öld.
Hann hafði dvalizt nokkra
mánuði í Uppsölum í Sviþjóð,
vann að riti um samskipti
Svía og Tyrkja á dögum
Karls Xn. Nú var hann á leið
heim til Tyrklands en gerði
stuttan stanz í Lundúnum.
Svíar höfðu frætt hann á því,
að landar hans hefðu herjað
á Island á 17. öld og síðan
væru Islendingar griðarlega
Jón Helgason
hræddir við Tyrki. Þetta þóttu
honnm æsileg tíðindi. Enga
Islendinga hafði hann fundið
í Svíaveldi og aldrei litið full-
trúa þessarar hugblauðu þjóð-
ar fyrr en safnvörður vísaði
honum að sæti mínu í lestrar-
salnum.
Honum lá þyngst á hjarta
að frétta með sannindum,
hvort við íslendingar á eyju
langt úti í Atlantshafi tryð-
um því, að Tyrkir, landar
hans, hefðu herjað á okkur.
Með allri virðingu fyrir hreysti
sinna ágætu forfeðra, þá kvað
hann þá hafa verið mikla
landkrabba, sem óttuðust út-
hafið engu minna en við Is-
lendingar hræddumst Tyrki.
Eg gekk með honum á Brezka
safnið og blaðaði í ritinu
Tyrkjaránið, sem Sögufélagið
gaf út snemma á þessari öld,
en hann ritaði hjá sér til
minnis.
Sjóræningjamir, sem hér
herjuðu, voru Serkir, en ekki
Tyrkir og komu frá Algeirs-
borg í Barbaríinu í Norður-
Afríku og Sale (Sala) í Mára-
lýðveldinu Marokkó. Riki
þessi voru lénsskyld Tyrkja-
soldáni, og hinn fróðleiksfúsi
prófessor tjáði mér, að
skýrsla um svo merka för sem
siglingu til Islands og samn-
inga um fanga við hans há-
tign Danakonung hefði átt að
berast stjórn soldánsins. Hann
kvaðst ætla að fræða landa
sína um Tyrkjaránið. þegar
hann kæmi heim, og leita,
hvort nokkrar heimildir fynd-
ust um það í skjalasöfnum
Tyrkjaveldis. Þær hafa ekki
fundizt enn þá, en Tyrkjarán-
ið eftir Jón Helgason yrði lik-
lega „best seller“ í Litlu-
Asíu, ef þvi væri snarað á
tyrknesku. Menn þar í landi
munu laundrjúkir yfir því að
hermenn spámannsins skyldu
komast alla leið norður til Is-
lands.
Um Tyrkjaránið eru til all-
miklar heimildir. Islendingar
voru mjög skrifandi á 17. öld.
Suður í Barbariinu settust þeir
við að skrifa ættingjum og
vinum heima, og sum bréf-
anna bárust um síðir á á-
kvörðunarstað og eru varð-
veitt, en fátt þótti meiri tíð-
indum sæta í þann tíð á Is-
landi en að fá Tyrkjabréf.
Nokkrir hinna herteknu losn-
uðu úr ánauð og komust heim
og skrifuðu um herleiðinguna.
Glæsilegt sögurit
Jón Helgason hefur kannað
rækilega tiltækar heimildir og
fylgir þeim trúlega. Bók hans
er ágætlega rituð. Hún er
ekki einungis spennandi reyf-
ari um æsilega atburði og
voðaverk, heldur hefur hún
einnig að geyma nærfæma
lýsingu á aldarfari og örlög-
um manna bæði hér heima og
suður í Afríku í þrældómi og
á víkingaferðum.
Við fljótan lestur hefur mér
orðið fátt að ásteytingarsteini
i riti Jóns. Hér skal aðeins
vikið að tveimur atriðum, og
er hvorugt mikilvægt.
Kokhreyst! Islendinga og
ragmennska flotaforingjans
Serkir sigldu tveimur skip-
um inn á Skerjafjörð og ætl-
uðu að ráðast á Bessastaði.
Höfuðsmaður var þá Holger
Rosenkranz flotaforingi. Her-
skip hans lá fyrir akkerum á
Seykunni. Hann Iét Álftnes-
inga hrófa upp virki því, sem
nefnist Skansinn og síðar varð
heimkynni hans Óla, sem allir
kannast við. Þegar víkingar
nálguðust Skansinn, var
skipzt á nokkrum skotum.
Hörfuðu þeir þá undan, og
kenndi hið stærra skip þeirra
grunns á Tyrkjaskeri, en svo
nefnist innri boði Löngu-
skerja. Þangað er um 2 km
frá Skansinum. Þá féll skot-
hríðin að boði höfuðsmanns. 1
hálfan annan sólarhring störf-
uðu víkingar að því að losa
skipið af skerinu. Jón Indía-
fari, sem var í vamarliðinu á
Skansinum, segir, að þá hafi
Islendingar viljað skjóta að
þeim sem ákafast, en höfuðs-
maður bannaði allar gletting-
ar. Islendingar lágu honum
síðar á hálsi fyrir rag-
mennsku, og er sú kokhreysti
endurtekin í kennslubókum í
íslandssögu og riti Jóns.
Framkoma höfuðsmanns var
skynsamleg, en á auðvitað lít-
Hlátur og grátur
vesælla alda
íð skylt við hetjuskap. Það
er vafasamt, að fallbyssur
Álftnesinga hafi dregið út að
Lönguskerjum. Hafi þær hins
vegar gert það, þá var hæg-
urinn hjá fyrir Serki að
leggja að landi á minna skip-
inu og skipsbátnum og taka
virkið og eyða Álftanesi. Höf-
uðsmaður hafði ekkert það
lið til varnar, sem hefði stað-
izt þeim snúning. Eina vonin
var, að þeir létu sér ófarirn-
ar á skerinu að kenningu
verða og hyrfu frá við svo
búið, og sú varð einnig raun-
in.
I*að bellur á Hallgerði
Ein hinna herteknu, sem
kom aftur til Islands, var
Guðriður Símonardóttir,
Tyrkja-Gudda, kona Hall-
grims Péturssonar. Hún hefur
marga hnútuna fengið lífs og
liðin. Jón Helgason er gædd-
ur næmum skilningi á örlög-
um manna og ríkri samúð
einnig með Guðríði, en skiln-
ingur hang á sambandi þeirra
Hallgríms er býsna grunnur.
„Reisn hennar særði, en sef-
aði ekki" Hallgrím Pétursson.
Guðríður Símonardóttir var
kvenhetja, hraust og senni-
lega glæsileg. Þótt illar tung-
ur rógs og bleyði settust að
henni, hélt hún reisn sinni til
æviloka. Hún var hinn trausti,
óbilandi förunautur skáldsins,
sá bakhjarl, sem gerði Hall-
grím að sigurvegara. Páir Is-
lendingar hafa troðið jafn-
brattan stíg og torsóttan í
islenzku samfélagi eins og
hjónin á Bolafæti í Njarðvík-
um ytri, en þau studdu hvort
annað. Hallgrímur orti engin
ástarljóð til Guðríðar, — eig-
inkvennaljóð eru fágæt í ís-
lenzkum bókmenntum, — en
væri á hana hallað var tungu
hans að mæta.
Séð hef ég fyrir sunnan
subbulegar dubbur.
grettar refils ryttur
róma skellum hljóma,
allt upp undir augum
aurugar með saurinn
koma úr kotum sinum
kámugar og rámar.
Þetta voru kveðjurnar, sem
nágrannakonumar fengu fyrir
róginn um hina stoltu hús-
freyju á Bolafæti.
Fyrir fáum árum lagði ég
leið mína um Museum fiir
Völkerkunde í Hamborg. Þar
sá ég m.a. forláta kross-
saumsábreiðu, sem kom mér
einkar kunnuglega fyrir sjón-
ir. Þegar ég gætti betur, stóð
skrifað, að hún væri kynjuð
sunnan frá Algeirsborg, en
ekki norðan úr Þingeyjar-
sýslu. Hefur nokkurn tíma
verið athugað, hvaða listir Is-
lendingar fluttu með sér
sunnan úr Barbaríinu?
Jón Helgason lætur Einar
gamla í Eydölum lifa Tyrkja-
ránið, en Páll Eggert skráir
hann dauðan árinu áður. Eg
hafði einhverntíma einhverja
skoðun á málinu, en er búinn
að gleyma rökunum. Jón bók-
færir ekki sin rök. Það er
veist, ef hann er búinn að
gleyma þeim líka.
Frágangur bókarinnar er
vandaður. Halldór Pétursson
hefur skreytt hana nokkrum
myndum og hefur honum
stundum tekizt betur.
Bjöm Þorsteinsson.
Þorsteinn frá Hamri.
Skuldaskil. Setberg. —
201 bls.
Komnar eru út á bók átján
frásagnir eftir Þorstein frá
Hamri. Þetta eru svipmyndir
úr lífi Islendinga frá þeim
tíma er þeir hafa búið við
mesta eymd og volæði — eða
frá Svartadauða og fram á 19.
öld, og er þetta vissulega langt
tímabil, meir en hálf aevi þjóð-
arinnar.
Á þessum tíma gerast marg-
ar hræðilegar og furðulegar
sögur sem geyrnzt hafa í þjóð-
sagnasöfnun og ritgerðum
fræðimanna; úr þessu efni hef-
ur Þonsteinn unnið Sú afskap-
lega fátækt sem bæði guð og
kaupmenn sendu yfir mann-
fólkið kemur mjög við sögu,
og einkum þau viðbrögð ýmsra
manna að brjótast inn í mat-
arskemmur og stela heldur en
að drepast, eða jafnvel myrða
menn sér til fjár. Og hljóta
meiðingar. öxi og gálga, ef
þeim tekst þá ekki að komast
undan á báti og út í blessaða
hollenzka duggu, svo sem segir
frá í þætti af Grundarþjófum.
Yfir þessum volaða lýð hlakka
vondsleg yfirvöld til alls ills
búin: þrír sýslumenn, landfó-
geti, stiftamtmaður og kóngur
sjálfur kveða upp ótal dóma
yfir einni vesælli konu sem
hefur ekki annað af sér gert en
eignast böm (þátturinn Úti-
leguþjófur í embætti) — það
má nærri geta að þessi fylk-
ing valdsins lét ekki sitt eftir
liggja þegar eitthvað alvarlegra
skeði. Á slíkum tímum er að
sjálfsögðu gott að hafa einhver
æðri máttarvöld sér til stuðn-
ings, himnesk eða helvísk, enda
fjalla ýmsir þáttanna um gald-
ur, — jafnvel inn í útibú Je-
hóva, skólana, læðast sterkar
óskir um að læra það kukl sem
hjálpaði mönnum að fiska vel
(til þess þarf eina fígúru) eða
að koma í veg fyrir að stúlku
sé spillt fyrir manni — en til
þess þarf reyndar fimm stafi.
(Þátturinn Galdramál í Skál-
holti).
En þrátt fyrir öll þessi ó-
sköp sem á dynja er ekki allt
jákvætt líf drepið niður. þrátt
fyrir allt sækja menn enn
styrk í skáidskap og fróðleik,
og eru þar á ferli margir eftir-
minnilegir menn eins og Guð-
mundur Bergþórsson, „Kryppl-
ingurinn á Stapa“ og Kolbeinn
sem kvaðst á við andskotann.
Og þrátt fyrir allt geta menn
enn gert sér glaðan dag. dans-
að og tekið á kvenfólki svo
Þorsleinn frá Hamri
eftir er munað í margar aldir,
þótt ýmislegt hafi gerzt í þeim
málum síðan. Ekki má heldur
gleyma blessuðum prestunum
sem lengi báru allan hita og
þunga af skemmtanalifi lands-
manna með yndislegum ræð-
um og frábærri sérvizku. Eða
hvort myndum við nútíma-
menn að nýafstöðnum prest-
kosningum ekki fagna jafn á-
heyrilegri mælsku og birtist f
þessari góðu og gömlu prédik-
un: — Eins fer guð með oss
kristna menn, böm mín góð.
Hann hristir oss, hann skekur
oss, hann damlar oss, með sinni
krossbullu hér í heimi. Hinn
óæðra hluta mannsins, nefni-
lega líkamann, lætur hann nið-
ur í jörðina, svo að hann fúni
þar og rotni, en sálina, sem er
æðri hluti mannsins, lætur
hann uppá sína andlegu smér-
hillu. En þegar ég á síðan sit
fyrir ofan guð minn í dýrðinni
og ég sé ykkur hrapa ofan til
helvítis einsog lambaspörð ofan
bratta hjarnfönn þá segi ég:
Fjandinn vorkenni ykkur nú.
Ykkur var betra að hlýða mér,
þegar ég prédikaði yfir ykkur
í Hofteigi......
Þorsteinn frá Hamri fer
mjög skemmtilega með þetta
efni. Hann vinnur það misjafn-
lega mikið. en hann nýtur
jafnan góðrar fundvisi á
það sem eftirtektarvert er
og sérkennilegt — þvi
eru Skuldaskil svo til laus við
þann sparðatíning sem svo oft
spillir bókum svipaðrar teg-
undar. Sömuleiðis er höfundi
mikill styrkur að staðgóðri
þekkingu sinni á þessum tíma
og betur fer hann með íslenzkt
mál en heiðraðir lesendur eiga
að venjast. Þannig tekst Þor-
steini frá Hamri að setja sam-
an ánægjulega bók sem flytur
mörg minnisverð tíðindi inn í
sjónmál nútímamanna úrkaldri
fjarlægð misjafnlega stílfimra
fræðimanna.
A. B.
Ég þakka hjartanlega öllum þeim, nær og fiær.
sem glöddu mig og mína og minntust mín með
kveðjum, heimsóknum, blómum og öðrum vinar-
gjöfum, blaðagreinum og á annan hátt með hlýj-
um hug á sextugsafmæli mínu 2. des sl. Sér í lagi
vil ég, fyrir hönd okkar hjónanna, þakka Norður-
Þingeyingum, heima í héraði og syðra, elskulega
umhyggju á tímamótum í æfi okkar. Gleðileg jól.
Gísli Guðmundsson.